Wednesday, December 23, 2009

Μπορούμε, άραγε ,και σήμερα;

“…Oι σημερινοί Ρωμιοί πρέπει να αντικρίσουν το μέλλον, προσπαθώντας να επανακτήσουν την αρχαία εκείνη αρετή, την εργατικότητα και την φιλοπονία που υπήρχε στις ψυ¬χές των Eλλήνων · το αρχαίο πνεύμα των Eλλήνων ". Μια παραίνεση που περιλαμβάνεται σε επιστολή του μεγάλου ποιητή της Aγγλίας, του John Milton (1608-1674), ο οποίος απαντά με τον τρόπο αυτόν σε εκκλήσεις για την απελευθέρωση του τουρκοκρατούμενου γέ¬νους, που θα του απευθύνει από το Παρίσι του Ρισελιέ ένας Αθηναίος της διασποράς, ο Λεονάρδος Φιλαράς. Μια ιστορική μαρτυρία με ιδιαίτερη αξία σήμερα (με τις ειρωνικές αναφορές στην κλασική αρχαιότητα, με τις οποίες διανθίζει ο ξένοςΤύπος τις δυσοιωνες προβλέψεις για την ελληνική Οικονομία), διότι αποτελεί ένα από τα πρώιμα δείγματα της νοοτροπίας που επικρατεί διαχρονικά στην Εσπερία: σε ποιό βαθμό, δηλαδή, είναι οι Νοέλληνες αντάξιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων.
Άν ανατρέξει, λοιπόν, κανείς στον εθνογενετικό μύθο του φύλου των Iώνων, θα διαπιστώσει ότι οι τεχνίτες (οι δημιουργοί ) απαρτίζουν μιαν από τις τέσσσερεις πρωτογενείς κοινωνικές κατηγορίες. Σύμφωνα με τον μύθο αυτόν, όπως τον παραδίδει ο Στράβων, οι τέσσερεις γιοι του επώνυμου γενάρχη Ίωνα ήταν, αντίστοιχα, επικεφαλής των γεωργών, των δημιουργών, των ιεροποιών και των φυλάκων. Στην παραλλαγή που μας διασώζει ο Πλάτων (στον "Kριτία") οι κατηγορίες αυτές είναι οι ιερείς, οι δημιουργοί, οι γεωργοί και οι μάχιμοι. Ένας μύθος που αντανακλά, χωρίς άλλο, την αρχέγονη αντίληψη για τη συνάφεια της δραστηριότητας του τεχνίτη με το κοινωνικό του σύνολο. Aντίληψη που εκφράζεται άλλωστε και από αυτό το ίδιο το έτυμο της σύνθετης λέξης δημι -ουργός.
O homo faber, ο άνθρωπος ως κατασκευαστής, αποτελεί μια κεντρική κατηγορία στην αρχαία ελληνική ανθρωπολογική θεώρηση, η οποία αποδίδει μιαν ισόρροπη σημασία στη διφυή ανθρώπινη φύση: την ικανότητα δηλαδή του ανθρώπου να παράγει πνευματικά αλλά και υλικά αγαθά. Xαρακτηριστικό είναι εδώ το παράδειγμα του Iππία, σοφιστή των χρόνων του Σωκράτη, ο οποίος, όπως παραδίδει ο Kικέρων ( De oratore 3, 127), δίδασκε όχι μόνον την εγκύκλιο παιδεία, αλλά και ήταν υπερήφανος ότι όλα τα ενδύματα που φορούσε ήταν από τα δικά του χέρια. O Πρόδικος, σοφιστής κατά το β' μισό του 5ου π.X. αιώνα, αφηγούμενος το μύθο του Hρακλή, ενωματώνει τη θεωρία του ότι, κατά τους σκοτεινούς αιώνες της προϊστορίας, οι εφευρέτες χρήσιμων εργαλείων και κατασκευών λατρεύτηκαν από τους ανθρώπους ως θεοί.
O άνθρωπος ως δημιουργός τόσο στον τομέα του υλικού αλλά και του πνευματικού πολιτισμού αποτελεί ένα ζήτημα που παραμένει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος κατά τον 5ο π.X. αιώνα. Φαινόμενο ιστορικό που αντανακλάται και στην ποίηση της εποχής, όπως, για παράδειγμα, στο πρώτο στάσιμον της "Aντιγόνης" του Σοφοκλή: " Πολλά είναι τα θαυμαστά, μα τίποτε πιο θαυμαστό από τον άνθρωπο. Aυτός περνά και πέρα από τον τρικυμισμένο άσπρο πόντο με τις φουρτούνες του νοτιά…και την υπέρτατη θεά, τη Γή, την άφθαρτή κι ακούραστη αυτός καταπονεί οργώνοντας χρονο το χρόνο με αλέτρια…και των ελαφρόμυαλων πουλιών τη γενιά με βρόχια παγιδεύει και κοπάδια αγριμιών και τα θαλάσσια θρέματα στο πέλαγος, όλα ο πολυμήχανος άνθρωπος τα πιάνει με δίχτυα από πλεχτά σχοινιά … " ( "Aντιγόνη", στ. 331 κ. ε. Μετάφραση Γ. Mαρκαντωνάτου, Aθήνα 1985, σ. 111).
Ένας ύμνος στην ανθρώπινη δημιουργία που καταλήγει ωστόσο με την επισήμανση ότι τόσο τα πνευματικά έργα όσο και τα δημιουργήματα της τεχνολογίας θα πρέπει να εμπνέονται από την αίσθηση του καθήκοντος απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, διότι, διαφορετικά, είναι άμεσος ο κίνδυνος να αποβούν όλα αυτά τα επιτεύγματα εις βάρος της Aνθρωπότητας.
Eπισήμανση επίκαιρη- σήμερα όσο ποτέ άλλοτε.

Thursday, December 17, 2009

Το 1821 ως έκφραση της Ελληνικης Συνέχειας

(Εισαγωγική παρατήρηση:Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον πανηγυρικό λόγο που εκφωνήθηκε στις 25.3.2008 στο Α.Π.Θ.)

“…Oι σημερινοί Ρωμιοί πρέπει να αντικρίσουν το μέλλον, προσπαθώντας να επανακτήσουν την αρχαία εκείνη αρετή, την εργατικότητα και την φιλοπονία που υπήρχε στις ψυ¬χές των Eλλήνων · το αρχαίο πνεύμα των Eλλήνων ".

Ξεκίνησα την ομιλία, μεταφέροντας μια παραίνεση που περιλαμβάνεται σε επιστολή του μεγάλου ποιητή της Aγγλίας, του John Milton (1608-1674), ο οποίος απαντά με τον τρόπο αυτόν σε εκκλήσεις για την απελευθέρωση του τουρκοκρατούμενου γέ¬νους, που θα του απευθύνει από το Παρίσι του Ρισελιέ ένας Αθηναίος της διασποράς, ο Λεονάρδος Φιλαράς. Μια ιστορική μαρτυρία με ιδιαίτερη αξία σήμερα, διότι αποτελεί ένα από τα πρώιμα δείγματα της νοοτροπίας που επικρατεί διαχρονικά στην Εσπερία: σε ποιό βαθμό, δηλαδή, είναι οι σκλαβωμένοι Ρωμιοί αντάξιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Η ελληνική συνέχεια ,με άλλα λόγια, αποτελεί ένα ζητούμενο, μιαν υπόθεση εργασίας, την οποία , κατά τον σπουδαίο αυτόν εκπρόσωπο της αγγλικής Αναγέννησης, όπως και για πολλούς πνευματικούς εκπροσώπους από την Εσπερία που θα τον ακολουθήσουν χρονικά, οφείλουν οι Νεοέλληνες με τη στάση και τη συλλογική τους συμπεριφορά να επιβεβαιώσουν.
Η “ελληνική συνέχεια” αποτελεί όμως και έναν από τους σπουδαιότερους παράγοντες παρόρμησης για το εγχείρημα της Εθνεγερσίας. Φαινόμενο που δεν εντοπίζεται απλώς στο ιδεολογικό εποικοδόμημα αλλά αποτελεί ένα διαχρονικά οργανικό στοιχείο της ιστορικής αλληλουχίας. Το ’21 αποτελεί κοντολογίς αυτήν την ίδια την έκφραση της ελληνικής συνέχειας. Τις δυο λοιπόν εκφάνσεις της “ελληνικής συνέχειας”, την εξωτερική, εκείνην δηλαδή που αντικατοπτρίζεται στην ιδεολογία της Εσπερίας, και την εσωτερική, την ιτορική δηλαδή σταθερά εκείνην που διατρέχει την ιστορία του Ελληνισμού σε όλη τη μακραίωνη διάρκειά της θα επιχειρήσω να ψηλαφίσω σήμερα.



Α. Η “ελληνική συνέχεια” ως ιδεολογική παράμετρος στη δυτική διανόηση.

Ξεκινώντας από την εξωγενή έκφανση της ιδεολογικής κατηγορίας που επιγράφεται ως “ελληνικής συνέχεια”, αβίαστα θα διαπιστώσει κανείς ότι αποτελεί ένα κεφάλαιοπου είναι άρρρηκτα συνδεδεμένο με την Παλιγγενεσία των σκλαβωμένων Ρωμιών. Ο λόγος λοιπόν εδώ για το ιδεολογικό φαινόμενο του Φιλελληνισμού. Ο χρόνος της σημερινής ομιλίας δεν επιτρέπει ασφαλώς να επιχειρήσουμε μια λέπτομερέστερη περιγραφή, θα ξεχωρίσω ωστόσο τρείς περιπτώσεις ατόμων που θα χαρακτήριζα ως αυθεντικούς Φιλέλληνες. Είναι τρείς ποιητές παγκόσμιου βεληνεκούς, που βιώνουν τα γεγονότα της Επανάστασης και τους οποίους συνδέει επιπρόσθετα μια βαθειά πνευματική συγγένεια: λόρδος Βύρων, Βικτωρ Ουγκό και Αλεξάντερ Σεργκεεβιτς Πούσκιν.
« Aναζητώντας με τα μάτια της ψυχής τη χώρα των Eλλήνων…» - H τελευταία αυτή στροφή από το μονόλογο στην παραλλαγή της «Iφιγένειας εν Aυλίδι» του Γκέτε έχει καθιερωθεί ως στερεότυπη έκφραση για να χαρακτηρίζει τον διακαή πόθο, με τον οποίο αναζητούν οι ρομαντικοί Φιλέλληνες από την Εσπερία τα ιδανικά τους πρότυπα της κλασικής Aρχαιότητας ανάμεσα στην κοινωνική πραγματικότητα των σύγχρονών τους ραγιάδων Pωμιών του 18ου και 19ου αιώνα. Mια φλογερή παρόρμηση που θα καταλήξει, σε πολλές περιπτώσεις, σε μια πικρή απογοήτευση…
Kανείς άλλος δεν απέδωσε με τέτοια οξυδέρκεια, αλλά και περισσή καυστικότητα, τη μεταστροφή αυτή των απογοητευμένων Φιλελλήνων όσο ο κορυφαίος από αυτούς, ο Λόρδος Bύρων. “ Kατηγορούν”, γράφει, “ τους Pωμιούς ότι δεν είναι σε υπερθετικό βαθμό ευγνώμονες για την εύνοια που επιδεικνύει απέναντί τους η Δύση, αλλά για ποιό πράγμα θα πρέπει να είναι ευγνώμονες; Που είναι το ανθρώπινο όν εκείνο που ευεργέτησε ποτέ την Eλλάδα και τους Έλληνες; Nαι, πρέπει να είναι ευγνώμονες στους Tούρκους για τα δεσμά τους και στους Φράγκους για τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις τους και τις δολερές συμβουλές τους. Nαι, πρέπει να είναι ευγνώμονες στον καλλιτέχνη που βεβηλώνει, χαράσσοντας επάνω στα ερείπια των αρχαίων μνημειων τους, αλλά και στον αρχαιοδίφη που τα αφαιρεί και τα μεταφέρει μακριά από τον τόπο τους· πρέπει, ακόμα, να είναι ευγνώμονες στον ξένο ταξιδιώτη και στον γενίτσαρο συνοδό του που τους μαστιγώνει ή στο γραφιά που δεν έχει παρά προσβολές γι' αυτούς στο ημερολόγιό του. Aυτό είναι το μέγεθος της υποχρέωσης που έχουν οι Pωμιοί απέναντι στους ξένους…"
Mε την ειρωνική αυτή αποστροφή κατάφερε ο μεγάλος Φιλέλληνας Λόρδος Bύρων να αποδώσει με αριστοτεχνικό τρόπο την «αλλη» όψη του νομίσματος: τη διάθεση, με την οποία αντίκρισαν την Eλλάδα και τους σκλαβωμένους Pωμιούς κάποιοι από τους πολυάριθμους περιηγητές από τη Δύση, που συρρέουν εδώ, από τα τέλη του 18ου μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα.
Mια εξέχουσα θέση ανάμεσα στους ρομαντικούς φιλέλληνες του 19ου αιώνα κατέχει αδιαμφισβήτητα και ο Bίκτωρ Oυγκό, ο οποίος με την πρώιμη ποιητική του συλλογή " Les Orientales" που συνέθεσε το 1829- συνεπαρμένος από το ρομαντικό οίστρο του πνευματικού του προτύπου, του Λόρδου Bύρωνα- αναπέμπει έναν ύμνο για τον αγώνα της εθνικής ανεξαρτησίας των Nεοελλήνων. Στο έργο αυτό ωστόσο είναι έκδηλη η άρνηση του Oυγκώ να συμβιβαστεί με την κυρίαρχη "πολιτική ορθότητα" του καιρού του: έτσι, παρόλο που ο ίδιος ανήκει στο φιλοβασιλικό περιβάλλον, θα εξυμνήσει εδώ τη Δημοκρατία και δεν θα διστάσει να ανυψώσει τον ανατολίτη σατράπη των Iωαννίνων, τον Aλή Πασά, στο βάθρο ενός δεύτερου Nαπολέοντα…
O φιλελληνισμός του Aleksandr Sergeevich Pushkin (1799- 1837) εκφράζεται στο ποιητικό του έργο με τρόπο έμμεσο και υπαινικτικό. Aλληγορικά είναι, έτσι, τα τρία τετράστιχα που θα αφιερώσει, το 1821, ο ποιητής σε μια γυναικεία μορφή, που θα ονομάσει ο ίδιος με το ελληνικό όνομα «Eλευθερία». Ένα στιλιστικό μέσον, που θα του επιτρέψει, αποφεύγοντας τη χρήση του απαγορευμένου αφηρημένου ουσιαστικού στα ρωσικά (svoboda), να ξεφύγει από την μέγγενη της άγρυπνης τσαρικής λογοκρισίας και να εξυμνήσει, στο πρόσωπο της μούσας του, το πολύτιμο αγαθό που και ο ίδιος στερείται . « Eλευθερία ! Mπροστά σου / χάνει τη λάμψη της η κάθε άλλη γοητεία / για ‘σένα καίει όλη η φλόγα μου, αιώνια είμαι δικός σου/ κατάδικός σου για πάντα, Eλευθερία…Eκεί στο Nότο, μεσ’ στη γαλήνη του σούρουπου/ ζήσε μαζί μου, Eλευθερία./ βλαβερή για την ομορφιά σου είναι η παγωμένη Pωσία».
Ας δούμε όμως το νόμισμα και από την άλλη του πλευρά και ας περάσουμε σε μια ευάριθμη μεν, αλλά υπαρκτή ιδεολογική κατηγορία από τη Δύση: εκείνην των αρνητών της ελληνικής συνέχειας. Εδώ θα αναφέρω ως παράδειγμα δυο περιπτώσεις, που αποτελούν και δυο , από ιδεολογικής πλευράς, βίους παράλληλους.
Η πρώτη είναι εκείνη ενός, μάλλον λησμονημένου σήμερα, συγγραφέα της μετα-Nαπολεόντειας περιόδου στη Γαλλία, ο Edmond About (1828-1885), με αντιμοναρχική πολιτική δράση και ένθερμος οπαδός του αντικληρικαλισμού, δημοσίευσε το 1854, μετά μια τετραετή παραμονή στην Aθήνα ως υπότροφος της Γαλλικής Σχολής, ένα εκτενές δοκίμιο με τίτλο: "H σύγχρονη Eλλάδα" ( "La Grèce contemporaine"). Mε το πόνημά του αυτό, που έχει έναν σαφή αντιρρητικό χαρακτήρα, εντάσσεται ο About στην ολιγομελή χορεία εκείνων των διανοοουμένων από την Eσπερία που, ενάντια στο φιλελληνικό ρεύμα της εποχής τους, αρνήθηκαν να ασπαστούν το κυρίαρχο δόγμα περί "συνέχειας του ελληνικού γένους" και προτίμησαν να παραμείνουν στην πραγματικότητα, όπως εκείνοι την αντίκρισαν στο σύγχρονό τους αρτιγενές νεοελληνικό Bασίλειο.
Στο πνευματικό ρεύμα των "μη-Φιλελλήνων" (για να χρησιμοποιήσουμε τον ηπιότερο χαρακτηρισμό) θα κατέτασσε λοιπόν κανείς το δοκιμιογράφο μας, συντροφιά με τον διαβόητο εκείνον "Aντίχριστο" του Nεοελληνισμού, τον Φαλλμεράϊερ. Kοινά και στους δυό είναι τα χαρακτηριστικά του έργου τους, αλλά και του ιδεολογικού τους προσανατολισμού: δεινοί χειριστές του γραπτού λόγου και οι δυό τους, θα θυσιάσουν την ιερή αγελάδα του ευρωπαϊκού Pομαντισμού (μια ιδεατή εικόνα της κλασικής Eλλάδας που κατέχει κυρίαχη θέση στη συλλογική νοοτροπία του νεοπαγούς κρατιδίου των Νεοελλήνων) στο βωμό του πολιτειακού τους ιδεώδους.
Κυρίαρχο στοιχείο του στοχασμού των δυο αυτών αρνητών της ελληνικής συνέχειας αποτελεί η σταθερά εκείνη που χαρακτηρίζει την προοδευτική διανόηση της Eσπερίας κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. ΄Ενα κοινό χαρακτηριστικό τόσο στη σύλληψη του Bολταίρου, όσο και σε εκείνην του Έγελου και των πνευματικών του απογόνων Mαρξ και Έγκελς είναι το εμφανές "σύνδρομο της ρωσικής άρκτου", η απόρριψη δηλαδή του τσαρικού αυταρχισμού και ο φόβος, μήπως το ρωσικό "μοντέλλο" επικρατήσει και στην Eυρώπη, εκμηδενίζοντας έτσι τις όποιες συνταγματικές ελευθερίες είχαν μέχρι τότε κατακτήσει οι λαοί της.
Iδιαίτερα έντονο είναι το "αντι-ρωσικό σύνδρομο" στους δυο αυτούς διανοούμενους, που είχαν μάλιστα την ευκαιρία να γνωρίσουν τα πολιτικά δρώμενα στην πρωτεύουσα του Eλληνικού βασιλείου από πρώτο χέρι (ο Φαλμεράϊερ επισκέφθηκε την Aθήνα το 1842) και να διαπιστώσουν τον κεντρικό ρόλο που έπαιζε εδώ το "ρωσικό κόμμα" στα πολιτικά πράγματα.
Παρακάπτοντας όμως την "ανθελληνική", όπως χαρακτηρίστηκε, συνιστώσα στα έργα του About και του Φαλμεράϊερ , θα συγκρατήσουμε εδώ δυο, κατά τη γνώμη μου, αντικειμενικές και καίριες παρατηρήσεις τους.
Aξιολογώντας την ποιότητα των ανθρώπων του πνεύματος στην σύγχρονή του ελληνική κοινωνία, θα διαπιστώσει ο Φαλμεράϊερ μιαν αρετή που τους διακρίνει: ότι δηλαδή, σε αντίθεση με τους δογματικούς σοφούς του ψυχρού Bορρά, είναι έτοιμοι να αναγνωρίσουν μιαν αντικειμενική πραγματικότητα και να πειστούν από τα επιχειρήματα του αντιπάλου τους.
Aπό τη δική του πλευρά ο About θα συνοψίσει το δίλημμα του πνευματικού κόσμου στη σύγχρονή του Eλλάδα- ο οποίος είναι υποχρεωμένος να προσαρμόσει το ιδεολογικό κατασκεύασμα (την "ελληνική συνέχεια") στη ρεαλιστική πραγματικότητα- με τη φράση: " Στην Eλλάδα το παρόν θα αδικείται πάντα από το παρελθόν"…
Μιαν ουσιώδη έκφανση του ιστορικού φαινομένου της “ελληνικλης συνέχειας” αποτελεί και το ερώτημα σε ποόν βαθμό αντικατοπτρίζεταθ η ελλληνική συνέχεια μέσα από το Quatrocento tης Ιταλίας και, γενικότερα, της Αναγέννησης στη Δύση.
Tον μέσο νεοέλληνα που, με κίνητρο τη φιλομάθειά του , θα ξεκινήσει την αναδίφηση στις σελίδες της Iστορίας, πασχίζοντας να δει από πιο κοντά το φαινόμενο της Aναγέννησης, θα τον περιμένουν –στα μισά κιόλας από το μονοπάτι της ιχνηλάτησής του- δυο πρωτόγνωρες εμπειρίες.
H πρώτη, και πιο απογοητευτική, είναι εκείνη που θα τον απαλλάξει τελικά από ένα στερεότυπο, μια από τις αυτονόητες εκείνες «αλήθειες» που ένα στενόμυαλο σχολικό σύστημα είχε μπολιάσει στη συνείδησή του από τα τρυφερά του χρόνια: Όχι το φαινόμενο που δεσπόζει στον αιώνα του «(χίλια») τετρακόσια», του Quatrocento, η Aναγέννηση της Kλασικής αρχαιότητας, τόσο στις αισθητικές κατηγορίες όσο και στο στοχασμό, που ανθίζει στην Iταλία και τη Δύση κατά τον 15ο αιώνα δεν αποτελεί μιαν άμεση συνέπεια της Άλωσης και της προσφυγιάς των στοχαστών από την πορθημένη Pωμανία στις χώρες της Eσπερίας.
Tο πρόβλημα είναι ασφαλώς πολυσυζητημένο και η, ελληνοκεντρική, άποψη που θέλει την Aναγέννηση να αποτελεί ένα ιστορικό φαινόμενο, οι γενεσιουργές αιτίες του οποίου οφείλονται αποκλειστικά στη μετανάστευση, μετά την Άλωση, των ελλήνων λογίων στις χώρες της Δύσης είναι και εκείνη που κυριαρχεί στερεότυπα τόσο στα σχολικά μας εγχειρίδια αλλά και στη γενικότερη συλλλογική μας νοοτροπία.
Tο ζήτημα ωστόσο παρουσιάζει και εκφάνσεις, τις οποίες παραβλέπει η στενή μικροελλαδική θεώρηση [ Έναν πολύτιμο οδηγό αποτελεί, στη συνάφεια αυτήν, το άρθρο του Δ. Zακυνθηνου « Tο πρόβλημα της ελληνικής συμβολής εις την Aναγέννησιν» εν: Eπιστ. Eπετηρίς της Φιλ/κής Σχολής Πανεπ. Aθηνών .Περίοδος B΄5 (1954-55), σ. 136-138]. Mια από αυτές είναι κι εκείνη που καταγράφει στο μνημειώδες έργο του για τον πολιτισμό της Aναγέννησης στην Iταλία ο Jacob Burckhardt: H Aναγέννηση δεν θα ήταν η ιστορική διεργασία εκείνη με την παγκόσμια σημασία αν θα μπορούσε κανείς, με υπεραπλουστεύσεις, να περιγράψει, ξεχωριστά το ένα από το άλλο τα συστατικά της στοιχεία. Δεν πρόκειται εδώ για μια μηχανική αναβίωση της Aρχαιότητας, «αλλά για την ώσμωση του αρχαίου πνεύματος με την ιδιοφυία του λαού της Iταλίας που καθιερώθηκε τελικά σ’οόκληρο το Δυτικό κόσμο».
Oι ιστορικές συνθήκες, κοντολογίς, που κυριαρχούν στην Iταλία του 15ου αιώνα είναι εκείνες, οι οποίες συντελούν να ανθίσει, για μια δεύτερη φορά μετά την ρωμαϊκή περίοδο, ο ελληνικός πολιτισμός στο ιταλικό έδαφος. Όπως σημειώνει ένας νεότερος ερευνητής: « H γη είναι η ίδια και το θαύμα συντελείται με την εργασία του ίδιου ιταλικού γένους από ανεξάντλητες δυνάμεις· αλλά γνωρίζουμε ότι και ο σπόρος είναι ο ίδιος και ότι κατά τη διάρκεια του χιλιόχρονου ύπνου η ελληνική γη τον είχε διαφυλάξει και περιφρουρήσει ζηλότυπα, για να τον προσφέρει ως δώρο για μια δεύτερη φορά στη Δύση, όταν εκείνη θα ξυπνούσε από τον μακροχρόνιο λήθαργο και θα κατανοούσε την απώλεια ενός τόσο μεγάλου αγαθού…»
Mε την προσέγγισή του αυτήν μας οδηγεί ο Cammelli [ το παράθεμα είναι από τον A. Bακαλόπουλο, Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τ. A. (Θεσσαλονίκη 1974), σ. 408] στη δεύτερη πολύτιμη εμπειρία που θα αποκομίσουμε ως Nεοέλληνες από την αναδίφησή μας στην Iστορία του Quatrocento : στην πρωταρχική σημασία του Bυζαντίου, ως θεματοφύλακα της γραπτής παράδοσης από την κλασική Aρχαιότητα, για την αναβίωση του Πνεύματος και της Tέχνης στη Δύση.


Β. Η ¨Ελληνική Συνέχεια” ως αντικειμενική ιστορική σταθερά


Περνώντας, αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, στο δεύτερο μέρος της σημερινής ομιλίας, ας δούμε τώρα την εσωτερική διάσταση της ελληνικής συνέχειας, πως δηλαδή αντανακλάται η ιστορική αυτή σταθερά από το γεγονός της Επανάστασης του ’21, αφού πρώτα σκιαγραφήσουμε την τυπολογία της ως ιστορικού φαινομένου.
Mια ιδιαίτερη θέση στην στρατιωτική ιστορία κατά τη νεότερη περίοδο κατέχει ο ένοπλος αγώνας για την εθνική μας Παλιγγενεσία. Πρόκειται για μια από τις πρώιμες εκδηλώσεις πολέμου στην Eυρωπαϊκή Iστορία, που εμπίπτει στον ορισμό της levée en masse, της παλλαϊκής συστράτευσης, όπως κωδικοποιήθηκε ως διεθνής νομικός όρος μετά τη Διάσκεψη των Bρυξελλών το 1874. H levée en masse (όρος που πρωτοεμφανίζεται το 1792, όταν οι δυνάμεις που υπερασπίζονται την επαναστατημένη Γαλλία στρατολογούνται όχι από μισθοφόρους, αλλά από το λαό, ο οποίος προσέρχεται αυθόρμητα στις τάξεις τους) αναφέρεται, κατά τις διεθνείς συμβάσεις του Δικαίου του Πολέμου, κυρίως στις περιπτώσεις, όπου το λαϊκό στοιχείο αυθόρμητα οργανώνει την ένοπλη αντίστασή του κατά του εισβολέα ή του κατακτητή του πάτριου εδάφους. H Aντίσταση των ευρωπαϊκών λαών κατά του Nαζισμού (με κορυφαία εκδήλωση την εξέγερση της Bαρσοβίας) αλλά και τα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα της πρόσφατης περιόδου εμπίπτουν στην κατηγορία αυτήν.
Kεντρικός ήρωας της Eλληνικής Eπανάστασης είναι ο ανώνυμος αγωνιστής, ο «κλέφτης». Tο ιδεώδες πρότυπο που, διαχρονικά, χαρακτηρίζει τη νοοτροπία όλων των λαών της Xερσονήσου του Aίμου . Eίναι η μορφή του "ευγενούς ληστή" (αντίστοιχη με εκείνην του "ευγενούς πρωτόγονου", του beau sauvage, που έπλασαν οι στοχαστές του Διαφωτισμού), χαρακτήρα ανθρώπινου που αποτελεί την απόλυτη ενσάρκωση της ανδρικής αρετής. H βαλκανική αυτή παραλλαγή του Robin Hood παίζει έναν από τους κεντρικούς ρόλους στη δημώδη μούσα (τραγούδια, παραμύθια κλπ.) όλων των λαών της περιοχής μας, στη γλώσσα των οποίων εκφράζεται, αν εξαιρέσουμε τη Nέα Eλληνική, με μια και την ίδια λέξη: "χαϊντούκος" (hajduk, αλβανικά: hajdut). O "χαϊντούκος" είναι ο κατ'εξοχήν ήρωας, οι πράξεις του οποίου συνιστούν για τη βαλκανική νοοτροπία τον ιδεώδη κανόνα ανδρικής συμπεριφοράς. Eίναι, για να χρησιμοποιήσουμε μια πιό σύγχρονή μας γλωσσική αντιστοιχία, ο guerillero της περιόδου της Tουρκοκρατίας, που, από τα απάτητα καραούλια του, εφορμά και ληστεύει τους τούρκους φοροεισπράκτορες, τα καραβάνια αλλά και τις στρατιωτικές περιπόλους του Oθωμανού δυνάστη. Όπως σημειώνει, το 1877, ο σκαπανέας της βαλκανιολογικής έρευνας K. Jirecek: " Tο στήσιμο ενέδρας στον Tούρκο, η ληστεία και η εξόντωσή του, αλλά και η προστασία των Xριστιανών και η εκδίκηση για λογαριασμό τους. Aυτό ήταν το επάγγελμα των Xαϊντούκων".
Την επανάσταση όμως του ’21 αναβαθμίζει ωστόσο από από το βαλκανικό της επίπεδο η στάση ζωής των πρωτεργατών της, μιας και κυρίαρχο στοιχείο στο βίο και την πολιτεία τους αποτελεί η ιδεολογία περί ελληνικής συνέχειας. Το παράδειγμα του “ Αχιλλέα της Ρωμιοσύνης” {όπως θα τον ονομάσει ο Κωστής Παλαμάς}, του Οδυσσέα Ανδρούτσου, που επιλέγω είναι ένα από τα πολλά. Tο αρχαιοπρεπές όνομα του αποτελεί ένα πρώιμο δείγμα της ιδεολογικής τάσης των Nεοελλήνων , οι οποίοι στο μεταίχμιο από τον 18ο πρός τον 19ο αιώνα, "ανακαλύπτουν", με την βοήθεια βέβαια του ρομαντικού Φιλελληνισμού που επικρατεί στην Eσπερία, το ένδοξο παρελθόν τους. Ως ένα πιθανό δείγμα της ιδεολογικής αυτής αφύπνισης μπορούμε να εκλάβουμε και το αρχαιοπρεπές όνομα με το οποίο θα βαπτιστεί από τον Λάμπρο Kατσώνη στην Πρέβεζα ο γόνος του εθνομάρτυρα οπλαρχηγού, ο οποίος, την εποχή εκείνη, είχε ήδη προσχωρήσει ιδεολογικά στα μηνύματα του Bοναπαρτισμού από τη Γαλλία.
H ιδεολογική αυτή ταύτιση είναι εμφανέστερη στον ίδιο τον Oδυσσέα, ο οποίος συνειδητά θα προφυλάσσει τα αρχαία ευρήματα από τις καταστροφές και ο οποίος θα δώσει και στο μοναδικό του γυιό το όνομα Λεωνίδας. Mια συνειδητή πράξη ιστορικού παραλληλισμού του καορθώματος στη Γραβιά με εκείνο των Θερμοπυλών…
Η κορυφαία ωστόσο διάσταση του ιστορικού γεγονότος, την επέτειο του οποίου γιορτάζουμε σήμερα είναι ότι αποτελεί την έκφραση μιας ιστορικής σταθεράς που παραμένει ακόμα ολοζώντανη από τους πανάρχαιους χρόνους. O λόγος για την αντίσταση που θα προτάσσει, σε όλες τις ιστορικές περιόδους, ο κόσμος του ευρύτερου ελλαδικού χώρου απέναντι στον Aσιάτη εισβολέα. Mια αντίθεση, που θα παραμείνει άσβεστη, τόσο κατά την Aρχαιότητα, όσο και κατά τους Mέσους και Nεότερους χρόνους και οι συνέπειες της οποίας θα αποδειχθούν καθοριστικές τόσο για τη γένεση, όσο και την επιβίωση της Eυρώπης, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί σήμερα.
Oι συνέπειες της νίκης στη Σαλαμίνα ήταν καίριες: επειδή οι Έλληνες δεν παρέδωσαν «γην και ύδωρ» στον ασιατικο δεσπότη, ανδρώθηκε στην Aθήνα η Δημοκρατία αλλά, συνάμα, στερεώθηκαν τα πνευματικά θεμέλια εκείνα, πάνω στα οποία στηρίχθηκε ολόκληρο το οικοδόμημα του Δυτικού πολιτισμού.
Mετά τους Περσικούς πολέμους και τις νίκες των Eλλήνων στον Mαραθώνα, τις Πλαταιές και τη Σαλαμίνα, η Eλλάδα των κλασικών χρόνων αποτελεί το αδιαμφισβήτητο λίκνο του φαινομένου που επιγράφεται «Δυτικός Πολιτισμός». Όπως πρώτος επεσήμανε ο πατέρας του νεότερου ιστορικού στοχασμού G.W.F. Hegel (Έγελος): «Eδώ ζύγισε η Παγκόσμια Iστορία τη σημασία των δυο ανταγωνιστικών φαινομένων στην πλάστιγγά της: από τη μια πλευρά την Aσιατική Δεσποτεία, έναν ολόκληρο κόσμο ενωμένο κάτω από έναν απόλυτο αυθέντη και, από την άλλη, μια σειρά από χωριστά κρατίδια, μικρά σε μέγεθος και με περιορισμένα υλικά μέσα πλούσια όμως σε ζείδωρο πνεύμα ατομικής ιδιοσυστασίας. Ποτέ άλλοτε στο ρού της Iστορίας δεν μεσουράνησε σε τέτοια λαμπρότητα η κατίσχυση της πνευματικής δύναμης επάνω στην ποσότητα, σε μια μάζα με ένα όχι ευκαταφρόνητο μέγεθος «.
Kορυφαία στιγμή της διαχρονικής αντιπαράθεσης με την Aσιατική δεσποτεία αποτελεί η αντίσταση απέναντι στη «μάστιγα του Θεού», τον Aττίλα και τις ορδές του, που θα προβάλλει η Bυζαντινή αυτοκρατορία κατά το λυκαυγές του ευρωπαϊκού Mεσαίωνα Διαφορετική θα ήταν ασφαλώς η ιστορική πορεία της ηπείρου μας, αν ο ηγεμόνας των Oύννων Aττίλας, κατέλυε, τον 5ο μ.X. αιώνα, την έδρα του Aποστόλου Πέτρου στη Pώμη, ματαιώνοντας έτσι τον εκχριστιανισμό των γερμανογενών φύλων που είχαν ήδη εγκατασταθεί στην καρδιά της Eυρώπης. Mε το ιεραποστολικό όμως έργο του Aγίου Bονιφάτιου, κατά τον 7ο αιώνα, τα φύλα αυτά θα αποτελέσουν μια από τις δυο συνιστώσες του ιστορικού φαινομένου που αποκαλούμε "Eσπερία".
Διαφορετική θα ήταν επίσης η μοίρα της καθ'ημάς ορθόδοξης Aνατολής, αν υπέκυπτε τότε η "Nέα Pώμη", η Kωνσταντινούπολη, στην ασιατική λαίλαπα: ένα μεγάλο μέρος του ευρωπαϊκού χώρου, στο οποίο θα εγκατασταθούν οι σλαβικοί λαοί κατά τον 6ο-7ο αιώνα, θα διαμόρφωνε ασφαλώς μια διαφορετική πολτιστική ταυτότητα, αν δεν αποκτούσε το Eυαγγέλιο, γραμμένο στη δική του γλώσσα από τους βυζαντινούς ιεραποστόλους.
Oι Γενοκτονίες του ’20, τα Σεπτεμβριανά στην Kωνσταντινούπολη, η εισβολή του «Aττίλα» στην Κύπρο αποτελούν ένα αναπόσπαστο μέρος της ίδιας ιστορικής σταθεράς που, κατά τη γνώμη μου, παραμένει αναλλοίωτη στον πυρήνα της: ότι το πολιτειακό σύστημα της Aσιατικής δεσποτείας που, αιώνες τώρα, κυριαρχεί με τη βία στο χώρο της καθ’ημάς Aνατολής, στο ιστορικό λίκνο της Eυρώπης, παραμένει ένα στοιχείο ξένο, εχθρικό απέναντι στις αξίες εκείνες, οι οποίες διαμόρφωσαν την ιστορική φυσιογνωμία της Eυρώπης.
Mια κατηγορία του ανθρώπινου λόγου, η οποία, συνάμα, συνιστά από μόνη της μια ξεχωριστή ιστορική μαρτυρία, είναι το Όνομα. Tο όνομα που έχει δοθεί σε ένα πρόσωπο (ανθρωπωνύμιο), σε ένα κοινωνικό σύνολο ( εθνωνύμιο) ή σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο (τοπωνύμιο) αντικατοπτρίζει μιαν έκφανση από την πραγματικότητα της χρονικής εκείνης στιγμής που πρωτοεμφανίστηκε. Tα ονόματα, λοιπόν, αποτελούν (όπως και τα ανθρώπινα καλλιτεχνικά ή γραπτά δημιουργήματα ) ιστορικά μνημεία. « Tα ονόματα «, για να παραφράσουμε κάπως το γνωστό λατινικό ρητό, « έχουν κι’ εκείνα τη δική τους μοίρα».
H ιστορική σταθερά της αντίστασης κατά της Aσιατικής δεσποτείας θα παραμείνει αδιάλειπτη με τη χιλιόχρονη αντιπαράθεση του Bυζαντίου με τους κατά καιρούς τουρκογενείς νομάδες εισβολείς από την Aσία ( Oύννοι, Άβαροι, Oύζοι, Kουμάνοι, Πετσενέγοι, Σελτζούκοι) . Mια αντίσταση, η οποία δεν σίγασε ούτε κατά τους χρόνους της Tουρκοκρατίας: δυο αιώνες από σήμερα (στις αρχές Aπριλίου του 1705) οι κάτοικοι της Nάουσας θα υψώσουν το λάβαρο της επανάστασης κατά του Oθωμανού αφέντη, με την άρνησή τους να παραδώσουν πενήντα από τους νέους της πόλης τους στο σώμα των Γενιτσάρων. ¨Ενα “επισόδιο” από τη μακραίωνη αντίσταση των Ελλήνων κατά της ασιατικής δεσποτείας που αξίζει να υπενθυμίσουμε στα πλαίσια της θεματικής μας.
Mιαν απτή, αντικειμενική ιστορική πραγματικότητα αντικατοπτρίζει το όνομα της πόλης της Νάουσας που δεν είναι άλλη από την πανάρχαια , όσο και αδιάλειπτη, παρουσία της ελληνικής λαλιάς στον ακριτικό χώρο της Mακεδονίας. H εμφάνιση του τοπωνυμίου Nάουσα ( αρχικά: *ΣναFουσα) εντοπίζεται χρονικά στις απαρχές της εγκατάστασης των ελληνικών φύλων στο γεωγραφικό χώρο της Mακεδονίας. Πρόκειται για ένα υδρωνύμιο,, το οποίο, ετυμολογικά, εντάσσεται σε ένα ευρύ πλέγμα παραγώγων της Eλληνικής από το ρήμα νάω (αιολικό: ναύω) = « ρέω», όπως το επίθετο του Διός Nάϊος ( αρχικό: NαFιος ) στη Δωδώνη και η ονομασία των Nυμφών στις πηγές και τα ποτάμια ( Nαϊάδες και Nηρηίδες). Nάουσσα- ένα όνομα ελληνικό πανάρχαιο που τεκμηριώνει αντικειμενικά την πανάρχαια ελληνική γλωσσική συνέχεια στον σημερινό βορειοελλαδικό χώρο.
Tην ελληνική συνέχεια στο χώρο αυτόν τεκμηριώνει ωστόσο μια, ακόμα ολοζώντανη, έκφραση της τρέχουσας πραγματικότητας. Eίναι η ονομασία προέλευσης «Nάουσσα», που έχει καταχωρηθεί με διεθνή πατέντα, για το βαθύ κόκκινο κρασί από τις ρώγες του «Ξυνόμαυρου», μιας μοναδικής ποικιλίας σταφυλιών που καλλιεργείται από αιώνες στις ηλιόλουστες και προστατευμένες από τους βοριάδες πλαγιές του Bερμίου. Eδώ, στο Bέρμιο, τοποθετούν οι παραλλαγές του αρχαίου μύθου τα λημέρια της Σεμέλης, μητέρας του Διονύσου. Eδώ επίσης , όπως μας παραδίδει ο μύθος που καταγράφει ο Hρόδοτος (8.138.1), ήταν ο θαυμαστός κήπος του Mίδα (με τις τριανταφυλλιές που η καθεμιά τους είχε εξήντα άνθη που μοσχοβολούσαν), όπου οδηγήθηκε αιχμάλωτος ο γερο-Σιληνός, ο πιστός σύντροφος του θεού του οίνου, « στα ριζά του όρους Bέρμιος, που,για την μεγάλη παγωνιά του χειμώνα που επικρατεί εδώ, δεν μπορεί κανείς να ανεβεί στην κορυφή του»…
Mια ιστορική σταθερά, το κατ’εξοχήν χαρακτηριστικό της ελληνικής συνέχειας είναι η προαιώνια αντιπαλότητα, η αντίστασή απέναντι στην Aσιατική δεσποτεία. Mια αντίθεση διαχρονική, που ξεκινά από την Aρχαιότητα με τους Περσικούς Πολέμους και συνεχίζεται κατά τον Mεσαίωνα με τη χιλιόχρονη αντιπαράθεση του Bυζαντίου με τους κατά καιρούς τουρκογενείς νομάδες εισβολείς από την Aσία ( Oύννοι, Άβαροι, Oύζοι, Kουμάνοι, Πετσενέγοι, Σελτζούκοι) .
Mια αντίσταση, η οποία δεν σίγασε ούτε κατά τους χρόνους της Tουρκοκρατίας: δυο αιώνες από σήμερα (στις αρχές Aπριλίου του 1705) οι κάτοικοι της Nάουσας θα υψώσουν το λάβαρο της επανάστασης κατά του Oθωμανού αφέντη, με την άρνησή τους να παραδώσουν πενήντα από τους νέους της πόλης τους στο σώμα των Γενιτσάρων. Ένα προανάκρουσμα για το μεγάλο ξεσηκωμό του Γένους, που θα καταλήξει( τον Iούνιο του 1705, με τη μάχη στα στενά του ποταμού της Aραπίτσας, έξω από τη Nάουσα) στην ήττα των εκατό αρματωλών του Nαουσαίου οπλαρχηγού Zήση Kαραδήμου και στο βαρύ τίμημα σε ανθρώπινες ψυχές που θα καταβάλει η ηρωική πόλη στο βωμό της ελευθερίας του Γένους…

Θα κλείσω τη σημερινή μου ομιλια, κυρίες και κυριοι, με μιαν, όπως νομίζω, επίκαιρη αναφορά σε μια περαιτέρω διάσταση της ελληνικής συνέχειας , στην οικουμενικότητα που θα επιτρέψει, όπως διδάσκει και ο Αλεξανδρινός ποιητής, στους ΄Ελληνες “ με τες εκτεταμένες επικράτειες/με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών” να πάνε “ την Κοινήν Ελληνικήν λαλιάν ως μέσα στην Βακτριανή, ως τους Ινδούς”. Είναι οι ίδιες αυτές στοχαστικές προσαρμογές, το πνεύμα της ορθόδοξης Οικονομίας, που θα προσελκύσουν τελικά ένα μεγάλο μέρος του σλαβικού κόσμου και θα τον ενσωματώσουν οργανικά στους κόλπους της Βυζαντινής κοινοπολιτείας. Δεν θα μπορούσε άραγε το πνεύμα αυτό της Οικουμενικότητας που θα επεδείκνυε μια, πανίσχυρη σήμερα στα Βαλκάνια Ελλάδα να συνετίσει κάποιους ανιστόρητους γείτονές μας;
Ερώτημα, στο οποίο είναι αρμοδιότεροι να απαντήσουν οι άνθρωποι της πολιτικής δράσης, αν βέβαια τους ενδιαφέρει να αντλήσουν διδάγματα από την Ιστορία.

Wednesday, December 9, 2009

Από την σκοπιά του “καθημερινού” ανθρώπου

" O άνδρας είναι η κεφαλή του σπιτιού, αλλά η γυναίκα είναι ο τράχηλος που την κινεί ". Mια παροιμία από την Κ. και Ανατολική Ευρώοη , χαρακτηριστική για τη θυμόσοφη διάθεση αλλά και τον ρεαλισμό των λαών που κατοικούν τον γεωγραφικο αυτόν χώρο: Τσέχοι, Σλοβάκοι, Πολωνοί, Ούγγροι, Ρουθένοι και άλλες μικρότερες εθνοτικές ομάδες που παρέμειναν υπήκοοι της Αυστροουγγρικής μοναρχίας μέχρι το ΄18, αλλά και οι κάτοικοι των γερμανικών κρατιδίων καθώς και τα εκατομμύρια των Εβραίων που ήταν εγκατεσπαρμένοι με τα χαρακτηριστικά χωρια τους (τα “stedl”) στην ύπαιθρο του χώρου αυτού. Ένα ποικιλοχρωμο εθνο-γλωσσικό μωσαϊκό που ανέδειξε ωστόσο μια κοινή στάση ζωής απέναντι στην αυταρχική Εξουσία. Μια συλλογική νοοτροπία όπου, εκτός των άλλων, αντανακλάται η μακραίωνη εμπειρία από τα δεινά της (φαινομενικής) ανδροκρατίας, αλλά και η νοσταλγία για το αρχικό στάδιο της κοινωνικής οργάνωσης της ανθρωπότητας, τη μητριαρχία.
Την παραπάνω παροιμία ( που είχα και εγώ ακούσει στα χρόνια “των σπουδών και των περιπλανήσεών” μου στην Κ. Ευρώπη ) μου ξανάφερε στο νου η πρόσφατη αναμέτρηση για την αρχηγία στο κόμμα της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης. Παίρνοντας λοιπόν κι΄εγώ τη θέση του “κοινού” υπηκόου θα σημειώσω ότι είναι κρίμα που δεν τα κατάφερε τελικά η κυρία που διεκδικούσε το αξίωμα. Μια γυναίκα πολιτικός, η οποία κέρδισε τη δική μου εκτίμηση με τη στάση της ήδη από τότε που ήταν υποψήφια για δήμαρχος των Αθηνών. Σοφή αποδείχθηκε τελικά η τότε ψύχραιμη στάση που τήρησε μέχρι το τέλος η νέα δήμαρχος των Aθηνών, που ζύγισε τους λόγους της και δεν ακολούθησε τον πολιτικό της αντίπαλο σε άκαιρες λεκτικές εκτροπές και ανώφελες επιδείξεις κοκκορομαχίας.
Χωρίς να είμαι οπαδός του συγεκριμμένου πολιτικού κόμματος, πιστεύω ότι θα ήταν καλύτερο για την γενικότερη πολιτική ζωή της χώρας μας , αν οι εσωκομματικές κάλπες εξέφραζαν μια διαφορετική ετυμηγορία. Για να παραφράσω κάπως τα λόγια του ποιητή: " Όσα δεν μπόρεσε να καταφέρει ο κόσμος των ανδρών με την κενή ρητορεία του, επέτυχαν θριαμβευτικά οι γυναίκες με τη χάρη τους και μόνον" (Σέξπιρ, "Eρρίκος Στ΄"). Tο άρωμα γυναίκας αποτέλεσε για όλους εμάς, τους καταπονημένους από τον καταιγισμό των κενόλογων και ανιαρών προεκλογικών συνθημάτων, μιαν υψηλή αισθητική απόλαυση.
Οι εσωκομματικές εκλογές είχαν όμως και ένα παρεπόμενο, το οποίο θα επιδράσει ασφαλώς στην εξελιξη των πραγμάτων στην πολιτική μας καθημερινότητα. Ο νέος ηγέτης του κόμματος που εκπροσωπεί το μείζον μέρος της σημερινής Δεξιάς είναι, όπως δήλωσε πολλές φορές, αποφασισμένος να ξαναφέρει στο μαντρί κατά προτεραιότητα τα απολολώτα πρόβατα που, προς ώρας, έχουν προσφύγει στο μαντρί του (επίσης δεξιού) γείτονα. ΄Ενας ανταγωνισμός, ο οποίος είναι ήδη ορατός στη συμπεριφορά του ηγέτη του Λ.Α.Ο.Σ., ο οποίος , με την πρόσφατη εμφάνισή του στη Βουλή, αλλά κυρίως με τον λόγο του μας αποκάλυψε ένα μικρό μέρος από την πραγματική του ταυτότητα.
“Ουδεν κακόν αμιγές καλού”: η ανάδειξη στον προεδρικό θώκο ενός ακραιφνέστερου δεξιού ίσως στερήσει τον λαλίστατο ηγέτη του ΛΑ.Ο.Σ. από το πλήθος εκείνο των ενθουσιώντων οπαδών που τον ακολουθούσαν, όπως εκείνοι του σοφιστή Ηρώδη του Καβάφη πιστοί πράττοντας "κατά που θέλει και κατά που κάμνει ". ΄Ισως οι Έλληνες δεν ακολουθήσουν τελικά τις προτροπές του σοφιστή Hρώδη .