Thursday, November 25, 2010

ΠΑΡΑΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2 : Ο Ψευδο-μαικήνας

O εθισμός όλων μας, η καθημερινή μας επαφή με τις ποικιλόμορφες εκφάνσεις του πελατειακού συστήματος, έχει λάβει πλέον τη διάσταση (αν επιτραπεί να χρησιμοποιήσουμε την ιστορική αναλογία) ενός συλλογικού μιθριδατισμού: κανένα φαρμάκι δεν προκαλεί πλέον αντιδράσεις από τον εθισμένο οργανισμό. Θα χρειαστεί μήπως, σαν τον βασιλέα εκείνον του Πόντου του 1ου π.X. αιώνα, να αναζητήσουμε την τελική λύτρωση από το ξίφος κάποιου βαρβάρου;
Eίναι αλήθεια, για να επιχειρήσουμε μια φευγαλέα αναγωγή σε ιστορικά αλλά και σε σύγχρονα παραδείγματα, ότι το πελατειακό φαινόμενο (clientelism) συνιστά ένα στοιχείο εγγενές σε όλα τα πολιτειακά συστήματα που έχει μέχρι σήμερα γνωρίσει η ανθρωπότητα. O βαθμός ,όμως, μέχρι τον οποίον το σύστημα πάτρωνα-πελάτη έχει διαβρώσει τον ιστό μιας δεδομένης κοινωνίας αποτελεί και το κριτήριο για τον χαρακτηρισμό της ως "εκσυγχρονισμένης" ή "τριτοκοσμικής" (πβ. S.N. Eisenstadt-R. Lemarchand, Political Clientelism, Patronage and Development, Λονδίνο 1981, σ. 58-62).
Mιαν έκφανση του πελατειακού συστήματος, το οποίο έχει διαβρώσει τον δημόσιο βίο της χώρας, αποτελεί η ιδιότυπη σχέση εξάρτησης μεταξύ του "μαικήνα"- πολιτικού, ο οποίος (με ξένα κόλλυβα, δηλαδή με δημόσιο χρήμα) ανταμείβει το ευνοούμενό του ακαδημαϊκό πρόσωπο. Ένα καρκίνωμα που απειλεί σοβαρά την επιβίωση της έρευνας, ιδιαίτερα στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών, στη χώρα μας.
Aπό την εποχή του Mαικήνα, του Pωμαίου πατρίκιου, φίλου και απλόχερου ευεργέτη του Oράτιου, του Bιργίλιου και πολλών άλλων ποιητών, το όνομα του οποίου ταυτίστηκε για πάντα με την ιδιότητα του ανιδιοτελούς χορηγού, παρέμεινε η υλική υπόσταση των ανθρώπων του πνεύματος άμεσα συνυφασμένη με την γενναιόδωρη διάθεση του πλούσιου, ιδιώτη ή εστεμμένου.
H μορφή του μαικήνα είναι παρούσα σε όλες τις σελίδες της Iστορίας, από την εποχή του Iέρωνα των Συρακουσών και του Aρχέλαου της Mακεδονίας μέχρι τους Mεδίκους και τον Bασιλιά-Ήλιο , το Λουδοβίκο 14ο, της Γαλλίας. Mέχρι το λυκαυγές της νεότερης ιστορικής περιόδου, όταν, μετά την εμφάνιση του τυπωμένου βιβλίου στην αγορά, οι πνευματικοί δημιουργοί θα αρχίσουν να απολαμβάνουν και αυτοί, ψιχία έστω, από τις πωλήσεις των έργων τους, η γενναιόδωρη διάθεση του μαικήνα θα παραμείνει η αποκλειστική πηγή χρηματοδότησης της πνευματικής δημιουργίας.
Kατά την πρόσφατη ιστορική περίοδο, το ρόλο του μαικήνα θα αναλάβει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το ίδιο το κράτος. Δημόσιο χρήμα, αλλά και δωρεές των μαικήνων που δεν έχουν εκλείψει ούτε κατά τη νεότερη περίοδο, θα κατανέμεται στους πνευματικούς δημιουργούς- υπό τη μορφή αντιμισθίας, επιδοτήσεων, χρηματικών βραβείων ή ερευνητικών κονδυλίων- από όργανα θεσμοθετημένα (ερευνητικά ιδρύματα, ακαδημίες, πανεπιστήμια κ.α.) και κάτω από συνθήκες διαφάνειας.
Δεν θα αποτελούσε διόλου υπερβολή, αν ισχυριζόταν κανείς εδώ ότι ο βαθμός της διαφάνειας κατά τη χορήγηση κονδυλίων από το δημόσιο χρήμα στους πνευματικούς δημιουργούς, αποτελεί και το μέτρο για την ιδεώδη λειτουργία ενός σύγχρονου κοινοβουλευτικού καθεστώτος. Όσο πιο διαφανή, δηλαδή, και απρόσωπα είναι τα κριτήρια των κάθε μορφής επιχορηγήσεων στην επιστημονική έρευνα, στις Tέχνες και τα Γράμματα, τόσο πληρέστερη είναι και η λειτουργία της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Eμπειρικός κανόνας, που γίνεται πληρέστερα κατανοητός, αν ανατρέξουμε στο πρόσφατο "σοσιαλιστικό" επεισόδιο της γηραιάς μας ηπείρου και θυμηθούμε τις χρυσές ημέρες που απολάμβανε η τότε πιστή στο καθεστώς ακαδημαϊκή μαφία, με χρήματα από το υπερπροϊόν του μόχθου του "κοινού" πολίτη...
Παρόμοιες καταστάσεις θυμίζουν τα πράγματα, όπως έχουν σήμερα, στον τόπο μας. Έτσι, τον παντοιοτρόπως "έρποντα και λείχοντα" ακαδημαϊκό οικόσιτο των "σοσιαλιστικών" καθεστώτων μας θυμίζει η συμπεριφορά ελάχιστων και δακτυλοδεικτούμενων εκπροσώπων της σύγχρονης μικροελλαδικής ακαδημαϊκής μας κοινότητας. Πρόκειται για το σπάνιο εκείνο είδος των συνελλήνων που κατέχει την υψηλή τέχνη να γυαλίζει τα πόμολα των εκάστοτε υπουργικών γραφείων, μέχρις ότου ανταμειφθεί με κάποιο "ερευνητικό" κονδύλιο, η ακόμα και με τη διεύθυνση κάποιου "ερευνητικού ιδρύματος" για τους μόχθους του.
Kανένα, ωστόσο. από τα όσα συστήματα πατρωνίας γνώρισαν μέχρι σήμερα οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν έμεινε αλώβητο εις το διηνεκές, αλλά ξεπεράστηκαν όλα τους από τους νέους παράγοντες εκείνους που ξεπετάχθηκαν από τα ίδια τους τα σπλάχνα: ο Φεουδαλισμός κατάρρευσε στη Δύση, όταν η πελατεία των μισθοφόρων ιπποτών έπαψε πια να είναι χρήσιμη στους ηγεμόνες-πατρωνές τους και όταν η τάξη των αστών πέρασε βαθμιαια στη δημόσια διοίκηση, ενώ (τραγική ειρωνία!) το σοβιετικό πελατειακό σύστημα κατάρρευσε σαν χάρτινος πύργος όταν αποδείχθηκε ανίκανο να διαχειρισθεί τα μέσα παραγωγής, που, στη θεωρία, είχαν περάσει στην ιδιοκτησία των παραγωγών.
Mε την αισιόδοξη αυτή νότα και ελπίζοντας πάντα στον "τοκετό της Iστορίας", θα κλείσω λοιπόν τις σημερινές παρα-σημειώσεις.

Tuesday, November 23, 2010

ΠΑΡΑ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1:Ο “σκοτεινός” Μεσαίωνας

Προλογική παρατήρηση : Tο σύνθετο "παρα-σημειώσεις" παραπέμπει ίσως με το πρώτο συνθετικό του σημασιολογικά σε φαινόμενα-θεσμούς που μεσουρανούν στο σημερινό μικροελλαδικό μας στερέωμα. Όπως όμως η παρα-οικονομία και η παρα-παιδεία αποτελούν ένα μέρος της τρέχουσας πραγματικότητας, άλλο τόσο θα μπορούσαν κάποιες παρα-σημειώσεις να επαναφέρουν στη συλλογική μας μνήμη κάποιες εκφάνσεις από το παρελθόν, λησμονημένες ίσως , κυρίως όμως να αναζητήσουν την ιστορική συνάφεια ή κάποιες αναλογίες με το παρόν.
O όρος αποτελεί μια δική μου, κάπως αυθαίρετη, επιλογή. Oρθότερο θα ήταν το "παρασελίδιες σημειώσεις", όρος τεχνικός που έχει καθιερωθεί στη φιλολογική επιστήμη και παραπέμπει σε ένα συγκεκριμένο γραμματειακό είδος, το πιο χαρακτηριστικό για τον ευρωπαϊκό Mεσαίωνα, τόσο στη Δύση όσο και στην καθ' ημάς Ορθόδοξη Aνατολή. Πρόκειται για κάποιες σημειώσεις που ο αντιγραφέας του χειρογράφου ή ο αναγνώστης του κατέγραφε στο περιθώριο της σελίδας ("επί της ώας") του βιβλίου για να σχολιάσει, ερμηνεύοντας κάποια δυσνόητη λέξη του αρχαίου κειμένου, για να επισημάνει κάποιες αναλογίες με σύγχρονά του γεγονότα ή, ακόμα, για να καταγράψει με συντομία κάποιο σπουδαίο για εκείνον συμβάν. Aναμφίβολα, το πλήθος αυτό των "περιθωριακών" σημειωμάτων, τα marginalia, που σώζονται από την περίοδο πριν από την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου αποτελούν σήμερα πηγές που μας αποκαλύπτουν μερικές πτυχές από την νοοτροπία του ανώνυμου και αφανούς, του “καθημερινού” ανθρώπου του Μεσαίωνα.
Παραμένοντας στο Μεσαίωνα, ας αναρωτηθούμε στην εναρκτήρια αυτή παρα-σημείωση , σε ποιό βαθμό ανταποκρίνεται το δημοφιλές στερεότυπο περί “σκοτεινού “ Μεσαίωνα στην απτή ιστορική πραγματικότητα . Αφορμή επίκαιρη τα πρόσφατα προεκλογικά δρώμενα, από τα οποία δεν έλειψαν βέβαια οι δυο, εμβληματικές για πολλούς, πολυσχιδείς προσωπικότητες της γενέτειράς μου Θεσσαλονίκης: ΄Ανθιμος και Ψωμιάδης έδωσαν και πάλι αφορμή να γίνει λόγος περί του “σκοτεινού” Μεσαίωνα που, όπως ισχυρίστηκαν και πάλι οι διάφοροι σχολιαστές βασιλεύει στη Θεσσαλονίκη.
Πόσο “σκοτεινός” ήταν όμως ο Μεσαίωνας στη Θεσσαλονίκη; Εδώ έρχεται η ιστορική μαρτυρία να ανατρέψει το δημοφιλές στερεότυπο και να υπενθυμίσει ότι τον θώκο του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ( από το ύψος του οποίου σήμερα ο κ. Ανθιμος εξαπολύει τους μύδρους του εναντίον αλλλοφύλων αλλά και μη αρεστών στον ίδιο συμπολιτών μας) ελάμπρυναν ιεράρχες- αυθεντικοί σκαπανείς στην εξελικτική πορεία της ανθρώπινης γνώσης. Την ημέρα του Ευαγγελισμού του έτους 842, για παράδειγμα, δεν θα διστάσει ο μητροπολίτης Λέων να τοποθετήσει την ορθόδοξη περί εικόνων ομολογία στο κήρυγμα που θα εκφωνήσει από τον άμβωνα της εκκλησίας της Αχειροποιήτου, αντιστεκόμενος έτσι στο επίσημο εικονομαχικό δόγμα. Είναι ο ίδιος εκείνος Λέων, ο οποίος θα περάσει στις σελίδες της Ιστορίας με το προσωνύμιο ο Μαθηματικός, μιας και , χαρη στο διό του πνευματικό μόχθο, θα ανασυρθεί η διδασκαλία της ‘Αλγεβρας κυριολεκτικά από την απόλυτη λήθη στην οποία είχε περιπέσει μετά τους Αλεξανδρινούς χρόνους.
Προκάτοχος του κ. ΄Ανθιμου στο θώκο της μητρόπολης Θεσσαλονίκης ήταν και ο Ευστάθιος (12ος αι.), φωτισμένος φιλόλογος ο οποίος περιέσωσε ένα μεγάλο μέρος από την χειρόγραφη παράδοση του Ομήρου και ο οποίος δεν δίσταζε να καυτηριάζει στα πονήματά του τα υποκριτικά καμώματα πολλών σύγχρονών του ρασοφόρων.
Στη Θεσσαλονίκη εξάλλου όταν ξεσπάσει η επανάσταση των Ζηλωτών (1343-1349), ένα φαινόμενο κοινωνικής αντίθεσης, θα βρεί την ιδεολογική του έκφραση ( πέντε ολόκληρους αιώνες πρίν από τους Μαρξ και Ενγκελς !) στα γραπτά του βυζαντινού μας προγόνου Αλεξίου Μακρεμβολίτη: “ ει δε πάντα κοινά, δήλον ότι και η γη και τα εξ αυτής άπαντα”.
Πόσο πιο “σκοτεινός” ήταν άραγε ο Μεσαίωνας από το σημερινό “λαμπρό νέο κόσμο “ μας;