Friday, October 31, 2008

Οι διαφορετικές χρήσεις της Ιστορίας

Παραμένοντας κάπως απόμακρος από την τρέχουσα επικαιρότητα, θα επιστρέψω σήμερα στην οικεία μου γωνιά, τη γωνιά του ιστορικού και, ξαναπιάνοντας το νήμα της αφήγησης από το προηγούμενο σημείωμα, θα θυμίσω εδώ τη ρήση του Γάλλου ιστορικού Pierre Gaxotte ('1982): «Σήμερα θα έπρεπε να γράφει κανείς τα κείμενα της Ιστορίας με το μολύβι, επειδή μ' αυτό τον τρόπο μπορούν να σβηστούν ευκολότερα», διατυπώνοντας έτσι μια πραγματικότητα που ανέκαθεν αποτελούσε και ένα δίλημμα για τον «επαγγελματία» ιστορικό. Πραγματικότητα που αντικατοπτρίζεται και στο μυθιστόρημα «1984» του Τζ. Οργουελ, με την υπηρεσία παλιμψήστων που λειτουργεί στο ασφυκτικά απολυταρχικό κράτος της Ωκεανίας και η οποία ολημερίς σβήνει και ξαναγράφει τις «επίσημες» ιστορικές δέλτους, «εναρμονίζοντας» έτσι κάθε στιγμή το ιστορικό παρελθόν με το «επίσημο» κρατικό δόγμα.

Maxima de nihilo nascitur historia: Μια πολύ μεγάλη ιστορία μπορεί να γεννηθεί από κάτι τι το μηδαμινό -στους λόγους αυτούς του Λατίνου ποιητή του 1ου π.Χ. αιώνα (Προπέρτιος Σέξτος, Elegiae 2,1,16) αντικατοπτρίζεται μια πανάρχαια ανθρώπινη συμπεριφορά. Ρευστά ήταν ανέκαθεν για τις ανθρώπινες κοινωνίες -από τους πανάρχαιους χρόνους, τότε που το «ιστορικό» επιχείρημα λειτουργεί ως ο κατ' εξοχήν νομιμοποιητικός παράγοντας της εξουσίας- τα όρια μεταξύ «σπουδαίου» και «μηδαμινού» ιστορικού γεγονότος, ανάμεσα στον μύθο και στο αυθεντικό ιστορικό παρελθόν. Τον δυναστικό μύθο των παλαιότερων χρόνων διαδέχθηκε ο εθνικός μύθος της νεότερης περιόδου, για να αντικατασταθεί, στις μέρες μας, από το ιστορικά «τεκμηριωμένο» κρατικό δόγμα.

Η Ιστορία (ορθότερα: οι κατά περίσταση εκδοχές της) ως θεραπαινίδα της εξουσίας, αλλά και ως στοιχείο δομικό της συλλογικής νοοτροπίας. Κανένας συμβολισμός δεν εκφράζει εναργέστερα την πανάρχαια, όσο και διαχρονική, αυτήν ανθρώπινη συμπεριφορά όσο τα ονόματα που είναι συνυφασμένα με γεγονότα σημαδιακά του παρελθόντος.

Τα παραδείγματα είναι πολλά, θα προτιμήσω όμως εδώ, με την άδεια του ευγενικού αναγνώστη, να μεταφέρω μια προσωπική εμπειρία από τη δική μου καθημερινότητα. Πρόσφατα, στη διάρκεια της διαδρομής με το αστικό λεωφορείο προς τον συνοικισμό Παπάγου, στράφηκα, με τη χαρακτηριστική για τον επαρχιώτη ανασφάλεια, στον διπλανό μου για να ρωτήσω αν πλησιάζαμε στην κεντρική λεωφόρο που διασχίζει τον δήμο, την οδό Εθνικής Αμύνης. Η λανθάνουσα γλώσσα μου («Εθνικής Αντίστασης») ανταμείφθηκε όμως όπως της άξιζε από τον πρεσβύτερό μου συνταξιδιώτη, που είχε προφανώς τις δικές του αντιλήψεις και εμπειρίες από το πρόσφατο ιστορικό μας παρελθόν και για τον οποίο το «παράταιρο» όνομα λειτούργησε αυτόματα σαν κόκκινο πανί.

Παλίμψηστο, λοιπόν, για την εξουσία και για τους πολλούς, η Ιστορία, αλλά και «πουκάμισα αδειανά» - σύμβολα με περιστασιακό ή υποκειμενικό περιεχόμενο τα ονόματα που συντηρούν το παρελθόν στη συλλογική μνήμη. Τη βαθιά ανθρώπινη αυτή πραγματικότητα κατέγραψε εδώ πληρέστερα η ευαίσθητη πέννα του ποιητή από την ψυχρή γραφίδα του ιστορικού που (δέσμιος τις περισσότερες φορές μέσα στο θεωρητικό σχήμα της «ιστορικής συνέχειας»), πασχίζει να ερμηνεύσει το παρελθόν από τα επιγενόμενά του. Ομως, εδώ ανταμώνει ο ποιητής από τον μακρινό Μεσαίωνα με τον Σεφέρη: «το ρόδο του παρελθόντος δεν ζει στις μέρες μας παρά με τ' όνομά του: ονόματα γυμνά (nomina nuda) μας έχουν μείνει σήμερα...», αλλά και με τον Goethe (Faust Ι): «Το συναίσθημα είναι το παν - το όνομα δεν είναι παρά καπνός κι αντάρα ( Name ist schall und rauch)»...

Wednesday, October 15, 2008

Δυο διαχρονικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα

Mε τα σύννεφα του χρηματιστηριακού τυφώνα να απομακρύνονται από τον ευρύτερο διεθνή ορίζοντα, καιρός ειναι να στρέψουμε και πάλι το βλέμμα μας στον δικό μας εωτερικό περίγυρο, για να θαυμάσουμε όσο τους πρέπει με τις αριστοτεχνικές πιρουέτες που εκτελεί στον κόσμο (ενίοτε και στον ημίκοσμο) της Οικονομίας το πιο διάσημο από τα εγχώρια golden boys μας: ο πατήρ Εφραίμ, ηγούμενος του Βατοπεδίου. Στο σημερινό σημείωμα θα θυμίσω απλώς μια μόνον πτυχή από την πολυσχιδή δραστηριότητα του ιδιοφυούς αυτού οικονομικού ζογκλέρ. Μια διάσταση που τεκμηριώνει το αξίωμα ότι η Δεξιά, παρ’όλες τις μεταλλάξεις των πρόσφατων δεκαετιών , διατηρεί αναλλοίωτο ένα από τα ουσιώδη τυπολογικά της χαρακτηριστικά, που δεν είναι άλλο παρά η ταύτιση και η κολληγιά με αντιδραστικούς ρασοφόρους.
΄Αν όμως το ευρύτατης κλίμακας αλισβερίσι που ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει ο, κατά τη δήλωσή του, ταπεινός μοναχός Εφραίμ φανερώνει ένα μέρος από το ιδεολογικό στίγμα της παράταξης που βρίσκεται σήμερα στην Εξουσία, ένα περαιτέρω διαχρονικό χαρακτηριστικό της παράταξης που έχει επικρατήσει να αποκαλούμε Δεξιά τεκμαίρεται από τους λόγους και τα έργα των ηγετών της. Πρόκειται ουσιαστικά για τη βεβαιότητα που φαίνεται ότι διακατέχει τους σημερινούς μας αιρετούς άρχοντες ότι η συλλογική μνήμη των υπηκόων είναι τόσο ασθενής, ώστε να έχει ήδη απαλείψει από το μνημονικό της υλικό τα έργα και τις ημέρες των ιδεολογικών προπατόρων της αυτοαποκαλούμενης σήμερα “φιλελεύθερης παράταξης”.
Θα θυμίσω εδώ την επίμονη προτροπή του τότε αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατα την προεκλογικές ημέρες του 2004 να "γυρίσουμε τη σελίδα" όλοι μας, να ξεχάσουμε το πρόσφατο παρελθόν και να ατενίσουμε το λαμπρό, νέο κόσμο, στον οποίο υποσχόταν να μας μεταφέρει. Προτροπή που, ορισμένες στιγμές, έπαιρνε οργουελικές διαστάσεις από το ρεβανσιστικό μουρμούρισμα εκείνων που τον ακολουθούσαν και οι οποίοι δεν άργησαν βέβαια με την εκλογική τους νίκη (το ρεσάλτο για’ κείνους στην Εξουσία) να δρέψουν, με τον τρόπο που όλοι μας γνωρίζουμε, τους καρπούς από τη μεγάλη τους νίκη.
Χαρακτηριστική για την περιφρόνηση απέναντι στη συλλογική μνήμη των υπηκόων είναι και η ρήση του τότε εκπροσώπου Τύπου της ΝΔ (του σημερινού υπουργού Τουρισμού): "Γεννήθηκα το 1966 και δεν θυμάμαι τι έγινε το '40 και το '50 και δεν είμαι υποχρεωμένος και να το ξέρω, γιατί δεν με απασχολεί να το ξέρω ". Mια ρήση ιταμή, που προσβάλλει τη μνήμη εκείνων που "έφυγαν", όπως έφυγαν, κατά τις δυο αυτές δεκαετίες αλλά και καθυβρίζει όλους εμάς που, άλλος λιγότερο άλλος περισσότερο, δοκιμάσαμε στα τρυφερά μας χρόνια τη "στοργή" της παράταξης εκείνης που, μεταλλαγμένη σήμερα, ζητούσε την ψήφο μας Aυτή η, κατά τον προσφυή χαρακτηρισμό του N. Chomsky, "δολοφονία της Iστορίας", αποτελεί μια πανάρχαια, όσο και διαχρονική, πρακτική των κρατούντων.Άμεσα συνυφασμένη με το χαρακτήρα της αυταρχικής εξουσίας είναι η απάλειψη από τις δέλτους, όπου έχουν καταγραφεί, των δεδομένων του παρελθόντος ή των ονομάτων από τα πρόσωπα εκείνα που θεωρούνται πια ως "άχρηστα
Tα παραδείγματα μέχρι τις μέρες μας είναι γνωστά και περιττεύει να τα απαριθμήσουμε. Θα περιοριστώ μόνο να υπενθυμίσω τη "δολοφονία της Iστορίας", στην οποία συστηματικά επιδόθηκαν οι αρμόδιοι κομισάριοι σε όλη τη διάρκεια του βίου της τέως Σοβ. Ένωσης. " H Iστορία στην τέως Σοβ. Ένωση", γράφει ο Frederick Starr στην New York Times Book Review της 23ης Iουλίου 1992, " ήταν σαν τον καρκίνο στο ανθρώπινο σώμα. Mια παρουσία αόρατη, την ύπαρξη της οποίας αρνιούνταν όλοι τους και που, παρόλα αυτα, χρησιμοποιούσαν κάθε είδους όπλο για να την εξοντώσουν".
Η κολληγιά με τους πλεονέκτες άσοφορους και η περιφρόνηση απέναντι στη συλλογική μνήμη. Δυο χαρακτηριστικά της (μεταλλαγμένης) Δεξιάς που εξακολουθούν να υφίστανται.