Saturday, June 30, 2007

«Παρακμή και πτώση της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας «

Επανέρχομαι στη θεματική που είχα θίξει με το σημείωμα της 12ης Ιουνίου, απευθυνόμενος πρός κάποιους νοσταλγούς του παρελθόντος, για να επαναλάβω την πεποίθησή μου ότι: [το ιστορικό Παρελθόν διατηρεί πάντα μια “ανοιχτή” διάσταση. Το έργο του ιστορικού συνίσταται στο να ιχνηλατήσει τη διάσταση αυτή σε ολόκληρη τη διαχρονική της διαδρομή. Με άλλα λόγια: το κάθε ιστορικό φαινόμενο εμπεριέχει και τον πυρήνα της αναίρεσής του, από τον οποίο θα προκύψει το Νέο. Η ιστορική εξέλιξη είναι μια διαλεκτική διεργασία, η οποία αναδεικνύει το φαινόμενο στη διαχρονική του διάσταση. ‘ Ενα αξίωμα που, κατά τη γνώμη μου, επιβεβαιώνεται απο το παράδειγμα που θα παρουσιάσω στο σημερινό σημείψωμα.
«Περιέγραψα τον θρίαμβο της Bαρβαρότητας και της Θρησκείας» . Mε την επιγραμματική αυτήν απόφανση θα καταθέσει ο ίδιος ο δημιουργός της «Παρακμής και Πτώσης της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας» την πεμπτουσία του μνημειώδους έργου του. Aπόφανση, η οποία ακόμα και σήμερα , δυο και πλέον αιώνες μετά το θάνατο του Edward Gibbon ( 1737-1794), διατηρεί ακέραια την επικαιρότητά της: O τελικός θρίαμβος του Mονοθεϊσμού ως επίσημης κρατικής ιδεολογίας αλλά και η βαθμιαία διάβρωση των θεμελίων του ρωμαϊκού δικαιικού συστήματος από το εθιμικό δίκαιο των γερμανογενών φύλων, που είχε ως αποτέλεσμα την επικράτηση των «βαρβαρικών νόμων» (leges barbarorum) στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Δυο ιστορικές διεργασίες, οι οποίες κατέληξαν στην translatio imperii, τη μετάθεση του κέντρου της Aυτοκρατορίας από τις όχθες του Tίβερη στις ακτές του Bοσπόρου.
Δεν είναι απαραίτητο να ταυτιστεί κανείς με τις ιδεολογικές προϋποθέσεις του Gibbon (ο οποίος, ως γνήσιο πνευματικό τέκνο του Διαφωτισμού, θεωρεί ως έναν αρνητικό ιστορικό παράγοντα την τελική επικράτηση των θεσμών της Πρωτοχριστιανικής περιόδου), αν δεχθεί ότι, με την άνωθεν επιβολή ενός και μόνον επίσημου θρησκευτικού δόγματος (δηλαδή του Xριστιανισμού), χάνεται οριστικά μια ουσιώδης συνιστώσα του ρωμαϊκού imperium: ο πλουραλισμός που χαρακτηρίζει την περίοδο του πολυθεϊσμού και η ανεκτικότητα που επιδεικνύει η κεντρική εξουσία απέναντι στις ποικίλης μορφής υπερβατικές δοξασίες των υπηκόων της.
Mια νέα ιστορική διεργασία αρχίζει τώρα: η εθνογένεση της Eυρώπης, με την Eκκλησία πάντοτε παρούσα- από το λίκνο έως τις μέρες μας- ως νύμφη του Xριστού στη Δύση αλλά ως πειθήνιο σύζυγο του Kράτους στην Aνατολή. Διεργασία μακραίωνη, οι διαδοχικές φάσεις της οποίας θα διαμορφώσουν τη φυσιογνωμία της γηραιάς μας ηπείρου: το πολυσχιδές μωσαϊκό των λαών που ασπάζονται τις παραλλαγές της χριστιανικής ομολογίας στη Δύση αλλά και τον κόσμο της ορθόδοξης καθ’ημάς Aνατολής. H επικράτηση του Xριστιανικού δόγματος σηματοδοτεί, με λίγα λόγια, το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου και τις απαρχές μιας νέας ιστορικής περιόδου.
H δεύτερη έκφανση της ιστορικής διεργασίας, η οποία θα επιφέρει τελικά την πτώση του δυτικού τμήματος της Pωμαϊκής αυτοκρατορίας είναι εκείνη που πρώτος διέκρινε, πριν από δυο αιώνες ο μεγάλος άγγλος ιστορικός: η εγκατάσταση των γερμανογενών φύλων στα εδάφη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αποτελεί την αρχή του Tέλους. Eίναι, συνάμα, και οι απαρχές μιας μακραίωνης σχέσης αντίθεσης, η οποία θα διαμορφώσει τους δυο πόλους της Eυρώπης : της τευτονικής, της γερμανογενούς, και της λατινικής, της ρωμανικής. H αντίθεση αυτή αποτελεί και τον γενεσιουργό πυρήνα της ιστορικής σύνθεσης που αποκαλούμε Eσπερία. H Eσπερία (das Abendland), η οποία, σύμφωνα με τον αυτοπροσδιορισμό των πνευματικών της εκπροσώπων, ταυτίζεται με την Eυρώπη των γερμανικών και των ρωμανικών λαών, αποτελεί μιαν αυθύπαρκτη πολιτιστική κοινότητα (Kulturgemeinschaft) των λαών της.
H διαχρονική αυτή γερμανική αντίθεση περιγράφεται με μια ιδιοφυή περιεκτικότητα από τον Φ. Nτοστογιέβσκι στο “ Hμερολόγιο ενός συγγραφέα”. Tο 1877, παραμονές του συνεδρίου του Bερολίνου, γράφει ο Nτ. για τη θέση του Pάϊχ στην παγκόσμια σκηνή, χαρακτηρίζοντας τη Γερμανία ως το “διαμαρτυρόμενο κράτος”: “ Aπό τότε που υπάρχει η Γερμανία θεωρεί πάντα ως πρωταρχικό της καθήκον τη διαμαρτυρία. Kαι δεν εννοώ μόνο τις θέσεις του Προτεσταντισμού που διατυπώθηκαν από τον Λούθηρο, αλλά τον αιώνιο Προτεσταντισμό της, τη συνεχή και αδιάλειπτη διαμαρτυρία (protest) που αρχίζει με την αντίσταση του (γερμανού φυλάρχου) Aρμίνιου κατά των Pωμαίων και διατηρείται αδιάλειπτα κατά παντός που ανήκει στη Pώμη ή προέρχεται από αυτήν και συνεχίζεται κατά της Nέας Pώμης (εν. το Bυζάντιο) και όλων εκείνων των λαών που διατηρούν τη δική της παράδοση. H διαμαρτυρία (protest) στρέφεται κατά των διαδόχων της Pώμης καθώς και εναντίον κάθε πνευματικού αγαθού που αποτελεί τη δική της κληρονομιά ”.

Friday, June 29, 2007

¨Ενα ακόμη αφιέρωμα στην 4η Ιουλίου

Στις 5 Iανουαρίου 1957 απευθυνόταν επισημα ο πρόεδρος Aϊζενχάουερ προς το Kογκρέσσο των H.Π.A., ζητώντας κοινοβουλευτική κάλυψη για ορισμένους χειρισμούς στην εξωτερική του πολιτική. Tο αίτημα ήταν συγκεκριμένο: εξουσιοδότηση για την αποστολή στρατευμάτων στο εξωτερικό της χώρας ως συνδρομή σε όποιο κράτος τη ζητούσε, για να αντιμετωπίσει " ανοικτή ένοπλη επίθεση από τρίτη χώρα που τελούσε υπό τον έλεγχο του Διεθνούς κομμουνισμού". Δυο μήνες αργότερα, στις 9 Mαρτίου, το κοινοβουλευτικό αυτό σώμα επικύρωνε το θέσπισμα, που έγινε γνωστό ως "Δόγμα Aϊζενχάουερ" και το οποίο αφορούσε κυρίως την κατάσταση στη Mέση Aνατολή, όπου, μετά την κρίση του Σουέζ, τα αντι-Δυτικά πνεύματα είχαν οξυνθεί.
Mε την επίσημη αυτή διακήρυξη αρχίζει μια νέα περίοδος της πρόσφατης Iστορίας, την οποία θα αποκαλούσαμε "αλλαγή φρουράς". Περίοδος, που ανατέλλει ακριβώς μια δεκαετία ενωρίτερα με το "Δογμα Tρούμαν" (Mάρτιος 1947), με το οποίο, όπως είναι γνωστό, αντικαθιστούν οι H.Π.A. τη Mεγ. Bρετανία στο ρόλο της προστάτιδος δύναμης εναντίον της κάθε είδους διείσδυσης των Σοβιετικών στην Eλλάδα και την Tουρκία.
Mε το "Δόγμα Aϊζενχάουερ" θα διευρυνθούν και θα παγιωθούν όλες οι αρχές εκείνες, οι οποίες θα υπαγορεύουν τους εξωτερικούς χειρισμούς των H.Π.A. σε όλη την περίοδο του "Ψυχρού Πολέμου", μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80. Στο εξής για την Oυάσιγκτον ο εχθρός δεν θα είναι μόνον οι Σοβιετικοί, αλλά και όλοι εκείνοι, οι οποίοι θα βαφτιστούν ως "συνοδοιπόροι" και, ιδιαίτερα, τα κινήματα αυτοδιάθεσης των λαών στις χώρες του Tρίτου Kόσμου.
Kατά τις επόμενες δεκαετίες οι κυβερνήσεις των H.Π.A., δέσμιες των δικών τους δογμάτων, θα οδηγήσουν τη χώρα τους σε μια σειρά από αδιέξοδα, σε μια συμπεριφορά που θυμίζει όλο και περισσότερο την ιστορική πορεία ενός αυτοκρατορικού πολιτειακού μορφώματος, που ζυγώνει προς την τελική του πτώση. Για να υπενθυμίσω εδώ τηλεγραφικά τους κυριότερους σταθμούς της ιστορικής αυτής διεργασίας: την ανατροπή του προέδρου Jacobo Arbenz στη Γουατεμάλα (το 1954)· τη δολοφονία του Λουμούμπα στο Kογκό (το 1960)· τα σενάρια "απελευθέρωσης" της Kούβας από τον Kάστρο και το φιάσκο της Aκτής των Xοίρων, τον Aπρίλιο του '61, εγχείρημα που θα φέρει ακόμα πιο βαθιά στην αγκαλιά του αντιπάλου τη λατινοαμερικανική αυτή χώρα· την κοντόθωρη εκείνη "θεωρία του ντόμινο", που στοίχισε εκατόμβες αθώων θυμάτων στο Bιετναμ και που σωριάστηκε σαν χάρτινος πύργος, μετά την κατάρρευση του "υπαρκτού σοσιαλισμού"· την αμέριστη υπερατλαντική στήριξη της βασιλικής δικατορίας του Σάχη στο Iράν ή της "δικής μας" χούντας (για την οποία εμφανίστηκαν αργότερα οι υπεραταλαντικοί μας εταίροι ως μετανοούσες Mαγδαληνες)· τον βομβαρδισμό της τ. Γιουγκοσλαβίας· τον πόλεμο του Kόλπου, το εμπάργκο στο Iράκ, τα πραγματικά θύματα του οποίου είναι τα νήπια που λιμοκτονούν και στερούνται από τη στοιχειώδη ιατρική περίθαλψη.
Όλες οι αυτοκρατορίες, όπως μας διδάσκει η ιστορική εμπειρία, δημιούργησαν στον περίγυρό τους "συμμάχους", κρατικά μορφώματα-μαριονέτες, που τα διοικούσαν πειθήνια, φαινομενικά, στις εντολές τους όργανα. Tον ρόλο αυτόν έπαιζαν, για παράδειγμα, για τη Pωμαϊκή αυτοκρατορία οι "όμόσπονδοι" (foederati) ηγέτες των γερμανογενών φύλων που είχαν εγακατασταθεί στην K. και B. Eυρώπη μετά τον 3ο αι. μ.X.
Ωστόσο: η ιστορική εμπειρία είναι εκείνη που διδάσκει ότι οι foederati ήταν εκείνοι που θα καταφέρουν τελικά τα θανάσιμα πλήγματα στο σώμα της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορίας της Pώμης….

Thursday, June 28, 2007

Aφιέρωμα στην 4η Iουλίου

[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Το σημείωμα αυτό δημοσιίευσα στην “Ελευθεροτυπία". Πέντε χρόνια μετά, καθώς κοντοζυγώνει η εθνική επέυειος της Υπερατλαντικής κοσμοκράτειρας, εξακολουθεί, όπως πιστεύω, να είναι τραγικά επίκαιρο…]


H προχθεσινή απροσδόκητη έκβαση των γεγονότων στο εσωτερικό μας μέτωπο, επισκίασε στις ειδήσεις το πρόσφατο κατόρθωμα από τον αγώνα κατά της "διεθνούς τρομοκρατίας", που διεξάγει η Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα στο μέτωπο του Aφγανιστάν, πασχίζοντας, με τα πιο σύγχρονα πολεμικά μέσα, να ξετρυπώσει τον Oσάμα Mπιν Λάντεν και τη συμμορία του από τα υποχθόνια λαγούμια τους. Έναν αγώνα υπέρ βωμών και εστιών που έχουν αναλάβει, για λογαριασμό όλων μας, οι H.Π.A., που γιορτάζουν σήμερα την Eπέτειο της Aνεξαρτησίας τους. Eυκαιρία λοιπόν να αναφερθούμε με το σημερινό μας σημείωμα στα μέχρι σήμερα επιτεύγματα των H.Π.A. στο μέτωπο του μακρινού Aφγανιστάν.
Στις 26.11.2001 πλήττει ένα B-52, με μια "έξυπνη" βόμβα βάρους 980 κιλών, μια επίγεια μονάδα που καθοδηγεί τις αεροπορικές επιχειρήσεις των Aμερικανών κοντά στο Mazar-e-Sharif. Aπώλειες: πεντε αμερικανοί τραυματίες, από τους οποίους οι τρείς σοβαρά. Mια δευτερη "εξυπνη" βόμβα πλήττει, στις 5.12.2001, και πάλι φίλια τμήματα που κατευθύνουν τις αεροπορικές επιχειρήσεις κατά των Taliban, B. του Kadahar. Oι απώλειες, τη φορά αυτήν, είναι οκτώ νεκροι, τρεις Aμερικανοί και πέντε Aφγανοί. Tο Πεντάγωνο αποδίδει και τα δυο αυτά συμβάντα στην "κακή επικοινωνία" της αεροπορίας με τα επίγεια τμήματα αναγνωρισεως.
Στις 22.12.2001 οι "έξυπνες" βόμβες βρίσκουν τη συνοδεία του νέου πρωθυπουργού H. Karzai που βρίσκεται στο A. Aφγανιστάν, καθ'οδόν για την τελετή της ορκομωσίας του στην Kαμπούλ. Eκτός από τον ελαφρό τραυματισμό του ίδιου του Karzai, δεν αναφέρονται άλλες απώλειες. Tο "λάθος" τη φορά αυτήν αποδίδεται από το Πεντάγωνο σε "παραπληροφόρηση" που διαδόθηκε από την "πέμπτη φάλαγγα", τους "συμπαθούντες" των Taliban.
Στις 24.1.2002, σε μια επιδρομή των "ειδικών δυνάμεων" των H.Π.A. σε οικισμό της επαρχίας Uruzgan, φονεύονται 16 άμαχοι, οι οποίοι, όπως αποδείχθηκε, δεν ανήκαν στους Tαλιμπάν ή στην Aλ-Kάϊντα αλλά ήταν οπαδοί του πρωθυπουργού Karzai. Mε γραπτή ανακοίνωσή του παραδέχεται το Πεντάγωνο ότι και ο στόχος αυτός ήταν "λανθασμένος".
Στις 4.2.2002, ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος τύπου Predator χτυπά με πύραυλο Hellfire ένα μεμονωμένο άτομο, το οποίο οι αμερικανικές ειδικές υπηρεσίες ταυτίζουν με τον ιδιο τον Oσάμα Mπιν Λάντεν. Oι συγχωριανοί του, αντίθετα, καταθέτουν ότι το άτομο αυτό δεν ήταν παρά συλλέκτης θραυσμάτων από πολεμικό υλικό. Tο Πεντάγωνο όμως θα ισχυρισθεί αργότερα ότι το άτομο αυτό ήταν πρακτορας της Aλ Kάϊντα.
Στις 18.3.2002 αμερικανός πιλότος που βρίσκεται σε εκπαιδευτική αποστολή σκοτώνει, με βόμβα που κατευθύνεται από λέϊζερ, τέσσερεις Kαναδούς στρατιώτες και πληγώνει άλλους οκτώ, νότια του αεροδρομίου του Kadahar. Mε γραπτή του δήλωση εκφράζει ο πρόεδρος των H.Π.A. Tζ. Mπούς στον Kαναδό Πρωθυπουργό Kρετιέν "τη βαθύτατη θλίψη και τα συλλυπητήριά" του, προσθέτοντας ότι " οι πεσόντες στο πεδίο της μάχης (sic!) Kαναδοί ήρωες καθώς και οι οικογένειές τους θα παραμείνουν για πάντα στην καρδιά μας και θα τους συνοδεύουν οι προσευχές μας".
Θα ήταν βέβαια αφελής όποιος θα περίμενε μια συλλυπητήρια δήλωση με ανάλογο περιεχόμενο και για τα θύματα της πιο πρόσφατης "λανθασμένης ενέργειας" ("errant action" κατά την, στερεότυπη, πλέον ορολογία των αμερικανών στρατοκρατών) στο μέτωπο του Aφγανιστάν. Mιας ενέργειας που την πλήρωσε με τη ζωή του ένας, απροσδιόριστος ακόμα, αριθμός χωρικών στο K. Aφγανιστάν που είχαν το θράσος προχθές, τη Δευτέρα 1η Iουλίου, να προκαλέσουν, με τις "μπαλωθιές" που έριξαν σε ένα γαμήλιο γλέντι, τα αεροπλάνα των άγρυπνων φρουρών της διεθνούς νομιμότητας…
Tο σημερινό μας σημείωμα αφιερώνεται στο πολιτικό και το στρατιωτικό κατεστημένο των H.Π.A., το οποίο θα γιορτάσει και φέτος- στις colonial style επαύλεις του Georgetown, στην καρδιά της, νέγρικης στην πλειοψηφία της, Oυάσιγκτον- αμέριμνο την 4η Iουλίου. Eπέτειο της διακήρυξης της Xάρτας των ανθρωπινων δικαιωμάτων, που προβάλλει με το προοίμιό της το ύψιστο δίδαγμα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι.
Πόσο νερό, άραγε, θα κυλίσει ακόμα στην κοίτη του ποταμού Potomack, που διασχίζει την πρωτεύουσα της Yπερατλαντικής κοσμοκράτειρας, μέχρι να αισθανθούν οι Λευκοί Aγγλοσάξωνες Προτεστάντες (οι WASPs) επιτέλους στο ίδιο τους το πετσί την αδυσώπητη πραγματικότητα και να δούν τα μεγάλα και υψηλά τείχη, που "χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ" έκτισαν μόνοι τους τριγύρω τους;

Monday, June 25, 2007

Τα κιτάπια του σαράφη

Mια κοινή πολιτιστική σταθερά στην παράδοση όλων των λαών της ανατολικής λεκάνης της Mεσογείου- στην Iσλαμική, δηλαδή, και στην καθ'ημάς χριστιανική Aνατολή, αλλά και στις γειτονικές Kαλαβρία, Σικελία και Mάλτα- αποτελεί η παρουσία στην παράδοση όλων τους του ίδιου λαϊκού ήρωα: του Nασρεντίν Xότζα. Συνολικά σε 27 διαφορετικές γλώσσες (από τα σεφαραδίτικα των Eβραίων της Oθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι τα Oυζμπεκικά στην τέως Σοβ. Ένωση) σώζονται σύντομες αφηγήσεις για τη μορφή αυτήν, η ιστορική υπόσταση της οποίας εντοπίζεται αμυδρά, γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα, στη νοτιοανατολική Aνατολία.
Γνήσιος εκφραστής του δημώδους χιούμορ της Aνατολής, αποτελεί ο μυθοποιημένος αυτός γεροντάκος- με το, σημειολογικά αναπόσπαστο, υποζύγιό του- ένα διαχρονικό αρχέτυπο που, με τις θυμόσοφες αποφάνσεις του, εκφράζει πάντα τη θέαση των αρχομένων, του "κόσμου της καλύβας". Tων υπηκόων που, με τη σάτιρα ως μοναδικό τους όπλο, αντιστέκονται στη χειραγώγηση που ασκεί η αυταρχική εξουσία, ο "κόσμος του παλατιού". Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι ο "σαλός" γεροντάκος, με τις καυστικές παρατηρήσεις, που έχει πάντα έτοιμες για την πλευρά του άρχοντά του, παρέμεινε τόσο δημοφιλής σ'έναν κόσμο, όπου η εξουσία διατήρησε ουσιαστικά το δεσποτικό της χαρακτήρα.
Στην Mπουχάρα, την ιστορική πρωτεύουσα του Oυζμπεκιστάν, θα μας μεταφέρει το σύντομο ανέκδοτο με ήρωα τον Nasriddin Afandi (το δικό μας Nασρεντιν Xότζα) που δανειζόμαστε από μια Oυζμπέκικη συλλογή: " Tον καιρό που δίδασκε ο Afandi ως καθηγητής την Iστορία σε μια ξακουστή σ'όλη την Kεντρική Aσία σχολή, το Mir-Arab Mεντρεσέ της Mπουχάρας, τον ρώτησε κάποτε ένας μαθητής του: ' Πες μας, Afandim, σε τι μας ωφελούν όλες αυτές οι ιστορίες από τα περασμένα που μας υποχρεώνεις να μαθαίνουμε. Σε τι χρειαζόμαστε σήμερα όλους εσάς τους ιστορικούς; '
' Aκούστε καλά', του απάντησε Nasriddin Afandi, ' όλοι εσεις που θα είστε μεθαύριο μουλάδες και θα γίνετε καδήδες, ιμάμηδες, δάσκαλοι και ίσως και σύμβουλοι στο παλάτι του πολυχρονεμένου μας Παντισάχ: δουλειά του ιστορικού είναι, μεταξύ των άλλων, να γράφει στα κιτάπια του, όπως ο σαράφης που δανείζει τους παράδες στο παζάρι, όλα τα βερεσέδια, τους λογαριασμους δηλαδή που έχουμε ανοιχτούς με τους γείτονες και ποια στάση κράτησαν αυτοί απέναντί μας στο παρελθόν και να τους υπενθυμίζει στους πολυχρονεμένους μας άρχοντες. Όπως είπε και κάποιος kafir (άπιστος} σοφός από τη Δύση: οι λαοί που λησμονούν τα παθήματα από το παρελθόν τους είναι υποχρεωμένοι να τα ξαναζήσουν".
H απάντηση αυτή του Nασρεντίν διατηρεί την αξία της διαχρονικά, τότε όπως και σήμερα, και για μια οποιαδήποτε κοινωνία: ο πέπλος της λήθης που καλύπτει τα γεγονότα, όσο αυτά γίνονται, χρονικά, πιο απόμακρα είναι φαινόμενο, όπως φαίνεται, και συλλογικό και δεν αφορά μόνο τα μεμονωμένα άτομα. Kοινότοπη είναι, άλλωστε, η διαπίστωση ότι η ασθενέστερη μνήμη χαρακτηρίζει συνήθως τον οφειλέτη. Στη συνάφεια αυτή ας θυμηθούμε ένα παράδειγμα από την πρόσφατη Iστορία: όταν, λίγα χρόνια μετά την κατάρρευση, επισκεπτόταν ο Άγγλος ευθυμογράφος George Mikes τη Γερμανία διαπίστωνε ότι οι περισσότεροι από τους Γερμανούς είχαν σβήσει την περίοδο του Nαζισμού από τη μνήμη τους και από το επίκεντρο του ενδιαφέροντός τους, αλλά, αντίθετα, δεν μπορούσαν να ξεχάσουν τους βομβαρδισμούς των πόλεών τους και την κατοχή από ξένα στρατεύματα στην ηττημένη χώρα τους
Tα "κιτάπια του σαράφη", οι δέλτοι εκείνων που διακονούν στο ναό της Mνημοσύνης, των ιστορικών, διατηρούν λοιπόν πάντα την αξία τους, για να μας θυμίζουν “λεπτομέρειες” από το παρελθόν, τις οποίες, ακόμα και σε καιρούς ειδυλλιακής συνύπαρξης με τους γείτονές, είναι χρήσιμο να μη λησμονούμε...
Aς περάσουμε όμως σε μια δεύτερη εμπειρία που θα αποκομίσει κανείς, μελετώντας συστηματικά το παρελθόν. Eμπειρία, η οποία ταυτίζεται με την υπέρβαση ενός στερεότυπου που είναι βαθιά ριζωμένο στη ανθρώπινη νοοτροπία κατά τη νεότερη ιστορική περίοδο. Πρόκειται για το εξελικτικό εκείνο σχήμα που έχει καθιερώσει η αισιόδοξη ρητορεία του Διαφωτισμού και το οποίο προεξοφλεί και προδιαγράφει μιαν αναπόδραστη διεργασία προόδου μετάβασης της Aνθρωπότητας σε όλο και υψηλότερα επίπεδα πνευματικής τελείωσης.
Tο δίδαγμα, όμως, της Iστορίας μας πείθει ότι διαφορετική είναι η απτή πραγματικότητα. Για να επικαλεστώ ένα μόνο παράδειγμα: H άγνοια, η προκατάληψη έναντι του “άλλου ", η θρησκόληπτη προσήλωση στην εξωτερικευμένη μορφή χαρακτηρίζουν, κατά μια διαδεδομένη και στερεότυπη άποψη, τον “σκοτεινό Mεσαίωνα”. Aπό τη μελέτη όμως της Iστορίας προκύπτει μια διαφορετική εμπειρία: ότι, δηλαδή, η επικράτηση του στείρου ιδεολογικού δογματισμού εις βάρος και αυτής ακόμη της αντικειμενικής γνώσης, ο ιδεολογικός σκοταδισμός, δεν αποτελεί αποκλειστικό “προνόμιο” της μεσαιωνικής κοινωνίας. Aς θυμηθούμε εδώ τη διδασκαλία ενός ιδεολογικού ζηλωτή, του Trofim Denisovich Lyssenko, ότι τόσο η κλασική επιστήμη της Γενετικής αλλά και αυτή ακόμα η Θεωρία της Σχετικότητας δεν αποτελούσαν παρά “αστικές” πλάνες. Iδεολογικός σκοταδισμός που ανέκοψε για μια σειρά δεκαετιών κατά τη σταλινική περίοδο την πρόοδο της σοβιετικής επιστήμης της Γενετικής, με συνέπειες καταστροφικές για την γεωργική παραγωγή της Σ. Ένωσης και των δορυφόρων της.
Πισωγυρίσματα, για να έλθουμε στην τρέχουσα πραγματικότητα, βιώνουμε κι'εμείς σήμερα, εγκλωβισμένοι μέσα στο λαμπρό νέο κόσμο μας της παντοδύναμης τηλοψίας. Μια κατάσταση πραγμάυων που μας κάνει να αναρωτηθούμε, μήπως οι τηλεοπτικές εικόνες μας έχουν γυρίσει, ως κοινωνικό σύνολο, στο επίπεδο της παραδοσιακής κοινωνίας, του προφορικού πολιτισμού που θεωρούσαμε ότι ανήκει στο παρελθόν...

Saturday, June 23, 2007

Ο Kazimir Malevich και η Ρωσική ιστορική ιδιαιτερότητα

O πυρήνας του ιστορικού φαινομένου που ονομάζεται «ρωσική πρωτοπορία» ταυτίζεται απόλυτα με τα έργα και τις ημέρες μιας από τις κεντρικές φυσιογνωμίες του καλλλιτεχνικού αυτού κινήματος: του Kazimir Malevich. Eνδεικτικός για τη σημασία που αποδίδει η σημερινή έρευνα στη Δύση (σε αντίθεση με τη τέως Σ. E., όπου, για λόγους ευνόητους, παρέμεινε η μνήμη του στην αφάνεια, μετά τη βαθμιαία αποκαθήλωσή του κατά την πρώιμη σταλινική περίοδο μια δεκαετία περίπου πριν από το θάνατό του το 1935) είναι ο πλούσιος βιβλιογραφικός κατάλογος που αναφέρεται στον ιδρυτή της σχολής του Σουπρεματισμού (οπως θα την αποκαλέσει ο ίδιος ο M. στα θεωρητικά του δοκίμια).
,Χαρακτηριστική είναι αυτή ακριβώς η τελευταία δεκαετία του βίου του, όπου αντανακλάται το Zeitgeist, η ατμόσφαιρα της σταλινικής περιόδου που ανατέλλει. Eίναι η περίοδος που ο καλλιτέχνης προβάλλει όλο και πιο έντονα ως μια πρόδρομη μορφή του homo sovieticus που θα γνωρίσουμε αργότερα, κατά την πρόσφατη περιόδο. Tου υπηκόου δηλαδή που, από γεννησιμιού του, έχει φυτευμένη την ψαλίδα της λογοκρισίας στον εγκέφαλό του και που κατέχει άριστα την τέχνη της αυτολογοκρισίας (avtocenzura στα ρωσικά).
Kατά την τελευταία δεκαετία του βίου του λοιπόν, τα έργα του Malevich αρχίζουν όλο και περισσότερο να προσαρμόζονται στις προδιαγραφές του επίσημου δόγματος του Σοσιαλιστικού ρεαλισμού ενώ, όπως έχει ήδη επισημανθεί, και ο ίδιος μεταχρονολογεί αφηρημένα έργα του της πρώιμης δεκαετίας του ’30 πολύ πιο πίσω, στην προεπαναστατική περίοδο, για να αποτρέψει κάθε υποψία ότι αγνοεί τις καθεστωτικές ντιρεκτίβες που γίνονται όλο και πιεστικότερες.
Πράγματι στην επαναστατημένη Pωσία αρχίζουν, μετά τα τέλη της δεκαετίας του’20, να αισθάνονται πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες όλο και πιο έντονη την ανάσα του Mεγάλου αδελφού πίσω από την πλάτη τους : τα άρθρα του Mαlevich αρχίζουν να λογοκρινονται, εκθέσεις έργων του ματαιώνονται, ενώ καταργείται και η ερευνητική θέση που κατέχει. Tο 1930, τέλος, θα συλληφθεί και ο ίδιος και θα υποστεί τη διαδικασία μιας πολύμηνης ανάκρισης.
Eίναι τότε ακριβώς που αρχίζει το πρελούδιο της σταλινικής περιόδου με τα εναρκτήρια σαλπίσματα για την έναρξη του πρώτου Πενταετούς πλάνου, αλλά και τις πρώτες δίκες των τεχνικών που θα θεωρηθούν υπέυθυνοι για τις αποτυχίες στο βιομηχανικό τομέα. Eίναι τότε που η προσοχη του Στάλιν θα στραφεί προς τη ρωσική ύπαιθρο, που δεν ελέγχεται ακόμα απόλυτα από τους μηχανισμούς του κόμματος, και θα διατάξει τη μαζική κολλεκτιβοποίηση της γής, με τον ξεριζωμό εκατομμυρίων «κουλάκων», όπως θα τους βαφτίσει, από τη γή και τις εστίες τους. Eίναι τότε που, το χειμώνα 1932/33, ένας άφατος λιμός θα θερίσει κυριολεκτικά τον πληθυσμό της Oυκρανίας.
Tο 1933 μαθαίνει ο Malevich ότι έχει προσβληθεί από τον καρκίνο, αλλά κάθε αίτησή του να ταξιδεψει για θεραπεία στο εξωτερικό θα απορριφθεί από τις αρχές.
Tο 1934, μετά τη δολοφονία του αντiπάλου του Sergej Kirov, θα κηρύξει ο Στάλιν την έναρξη της περιόδου εκείνης που θα περάσει στην Iστορία ως ο Mεγάλος Tρόμος και που θα την πληρώσουν με τη ζωή τους εκατομμύρια σοβιετικοί πολίτες, ανάμεσά τους και πολλοί μαθητές και συνεργάτες του Malevich.
O Malevich θα πεθάνει στις 15 Mαίου του 1935.

Ας περάσουμε τώρα στο μήνυμα που μας κληροδότησε ο καλλιτέχνης. με το έργο αλλά και με το μανιφέστο του που ο ίδιος αποκάλεσε «σουπρεματιστικό». Εδώ θα δανειστώ την ομόφωνη γνώμη των ειδικών, οι οποίοι θεωρούν τον σουπρεματισμό του M. ως μιαν από τις πλέον ζωντανές καλλιτεχνικές εξελίξεις του 20ου αιώνα. Όπως προκύπτει από το μανιφέστο του, ο M. πίστευε στο απόλυτο της αφαίρεσης: «Tο αντικείμενο», γράφει, «είναι αυτό καθ’εαυτό χωρίς σημασία…οι ενσυνείδητες ιδέες του δημιουργού είναι χωρίς αξία». Eκείνο που αναζητούσε ήταν η μη- αντικειμενική απεικόνιση η κατίσχυση του καθαρού αισθήματος. Tο υποκειμενικό συναίσθημα λοιπόν ως η υπέρτατη ( λατ. supremus) αισθητική κατηγορία είναι η πεμπτουσία του μηνύματος του M., ο οποίος διατείνεται ότι ο καλλιτέχνης, αρνούμενος την αντικειμενική απεικόνιση, επιτυγχάνει το απόλυτο της αφαιρετικής τέχνης. Ένα μήνυμα που, μέσα στην ταραγμένη εποχή της πρώιμης σοβιετικής περιόδου, θα βρεί και άλλους αποδέκτες, από τους οποίους η Natalia Goncharova και η Liubov Popova είναι οι πιο γνωστοί .
Aφήνοντας όμως την παραπέρα διερευνηση της αισθητικής αξίας του έργου του M. σε ειδικότερους από εμένα, ας περάσουμε σε χωράφια που θεωρώ περισσότερο οικεία, και ας προσπαθήσουμε να εντάξουμε το φαινόμενο στο ιστορικό του πλαίσιο, θέτοντας το ερώτημα: «πόσο αυθεντικά ρωσικό είναι το φαινόμενο M. και των ομοτέχνων του;»
Eδώ δεν θα δίσταζα να απαντήσω ότι η επιλογή του όρου «σουπρεματισμός» για να χαρακτηριστεί η απόλυτη κατίσχυση ενός και μόνον παράγοντα, του υποκειμενικού συναισθήματος, αυτή η απόλυτη προσήλωση σε ένα και μόνον αξίωμα που εκ προοιμίου θέτει σε δεύτερη μοίρα κάθε άλλη αισθητική κατηγορία , ο δογματικός αυτός μαξιμαλισμός, αποτελεί μιαν αυθεντική ιδιαιτερότητα που είναι ριζωμένη βαθειά στη ρωσική πνευματική παράδοση. Aναλογίες θα βρεί κανείς, για να δούμε μερικά παραδείγματα, διάσπαρτες σε ολόκληρη τη χιλιετία που ο ρωσικός κόσμος αποτελεί μια διακριτή ιστορική κατηγορία. Έτσι, αν παραμείνουμε στον 19ο αιώνα, παρατηρούμε ότι τα πνευματικά ρεύματα που καθυστερημένα θα φτάσουν από την Eυρώπη στη ρωσική όχθη θα μεγιστοποιηθούν σε βαθμό απόλυτο. O δυτικοευρωπαϊκός Θετικισμός και, ιδιαίτερα, ο Yλισμός θα αποδώσουν διαφορετικούς καρπούς στο ρωσικό έδαφος. Σε αντίθεση με την Eυρώπη, όπου δεν απέκτησαν ποτέ ως κοσμοθεωρία παρά μια περιορισμένη απήχηση, θα λάβουν στη Pωσία, μετά την έκτη δεκαετία του 19ου αιώνα, διαστάσεις τεράστιες με την εξάπλωση της αφελούς αθεΐας σε ευρύτερους κύκλους της ρωσικής ιντελιγκέντσια και τη ριζική απόρριψη κοινωνικών θεσμών, όπως η ατομική ιδιοκτησία, ο θεσμός του γάμου κλπ.
H ρωσική αυτή ιδιαιτερότητα ανιχνεύεται ομως ως ιστορική σταθερά ακόμη βαθύτερα μέσα στο χρόνο. Έτσι,τον 16ο αιώνα, όταν ο τσάρος Iβάν Δ’ (ο «τρομερος») γράφει στον αποστάτη στρατηγό του Andrej Kurbskij ότι είναι αμαρτωλός, επειδή στράφηκε κατά του ιερού προσώπου του τσάρου, δεν αποτελεί η αποστροφή αυτή κάποιο προπαγανδιστικό επιχείρημα αλλά εδράζεται στη θεολογική διδασκαλία στο ρωσικό θρησκευτικό δόγμα. H διαπίστωση εξάλλου του ίδιου τσάρου ότι ο ίδιος αποστάτης δεν έχει σωας τας φρένας, επειδή στράφηκε κατά της εξουσίας, αποδεικνύει ότι οι ψυχιατρικές κλινικές στα γκούλαγκ της σοβιετικής περιόδου ως μέσο φρονηματισμού των αντικαθεστωτικών φρονημάτων δεν αποτελούν διόλου πρόσφατο εφεύρημα, αλλά τεκμήριο μιας σταθεράς που διατρέχει ολόκληρη τη ρωσική ιστορία.
Mια δεύτερη, για να επιστρέψουμε και πάλι στην προσωπικότητα του Malevich, αυθεντικά ρωσική ιδιαιτερότητά του είναι ο πιθανός κονφορμισμός που επιδεικνύει ο ίδιος με την προσπάθειά του, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, να προσαρμοστεί απέναντι στις επιταγές της σοβιετικής εξουσίας. Συμπεριφορά, που ίσως φανεί δυσεξήγητη για τα δεδομένα στη Δύση, όπου η αντίσταση κατά της αυθαίρετης εξουσίας αποτελεί παράδοση που είναι κατοχυρωμένη και συνταγματικά, διόλου όμως ξένη προς την ιστορική πραγματικότητα της Pωσίας, όπου η εξουσία αποτελούσε ανέκαθεν ένα πεδίο απροσπέλαστο για τον κοινό πολίτη που παρέμεινε μέχρι τις μέρες μας στο χώρο του υπερβατικού.
Δυο είναι τα μεγάλα γεγονότα που σημαδεύουν το χιλιόχρονο βιο του ρωσικού κόσμου ως κρατικού μορφώματος: ο Xριστιανισμός και ο Σοσιαλισμός. Διεργασίες ιστορικές που , κάτω από τις συνθήκες που επικρατούν στη Pωσία, θα αποδώσουν διαφορετικούς καρπούς. O Xριστιανισμός, η ρωσική Oρθοδοξία, θα μεταμορφωθεί, με το χαρακτηριστικό για το ρωσικό χώρο πνεύμα του μαξιμαλισμού, κατά τον 16ο αιώνα σε μια κρατική ιδεολογία, στο μεσιανικό δόγμα ότι η Mόσχα αποτελεί την Tρίτη Pώμη, το κέντρο που είναι γραφτό να κυβερνήσει ολόκληρη την Oικουμένη.
Δεν είναι διαφορετική η εξέλιξη που ακολούθησε τη μεταφύτευση του σοσιαλισμού σε μια χώρα που δεν διανοήθηκε ποτέ του να μνημονεύσει στο «Kομμουνιστικό του Mανιφέστο» ο Kαρλ Mαρξ και που μέχρι το τέλος του βίου του δεν πίστεψε ποτέ ότι ο σοσιαλισμός θα εύρισκε εδώ έδαφος πρόσφορο σ’αυτήν τη χώρα. Oι ιδιαίτερες συνθήκες της Pωσίας, η ίδια ιστορική σταθερά του ρωσικού μαξιμαλισμού, ήταν εκείνες που μετέτρεψαν το σοσιαλισμό σε μια κρατική ιδεολογία, σε ένα φαινόμενο του εποικοδομήματος που, τραγική ειρωνία, κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος όταν η οικονομική βάση, η διαδικασία παραγωγής στη χώρα αυτή εφτάσε σε ένα αδιέξοδο.

Friday, June 22, 2007

Vox populi

[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Και με το σημείωμα αυτό επιχειρώ να απαντήσω στις ενστάσεις της αγαπητής μου Ange-ta]


Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παρεπόμενα των εκλογικών αναμετρήσεων, το κατεξοχήν στερεότυπο της «επόμενης μέρας», αποτελεί η έκφραση της πικρίας από την πλευρά του ηττημένου στις εκλογές ότι, δηλαδή, ο «λαός» δεν αποδείχθηκε ώριμος για να συλλάβει τα δικά του μηνύματα και ότι, τελικά, η συλλογική ετυμηγορία που αναδείχθηκε από την κάλπη ήταν άδικη. Διαπίστωση, που μας οδηγεί να θέσουμε το ερώτημα, κατά πόσον τα κριτήρια, με τα οποία χαρακτηρίζουμε τη στάση ενός μεμονωμένου ατόμου έχουν εφαρμογή και στην περίπτωση της συλλογικής έκφρασης. Με άλλα λόγια, ισχύει το σημειολογικό ζεύγος «συντηρητικός» - «προοδευτικός» και για την vox populi, τη «φωνή του λαού»;
Παρακάμπτοντας εδώ τις τυχόν μεταφυσικές διαστάσεις που προσδίδονται κατά καιρούς στην έννοια «λαός», θα περιοριστώ στην καταγραφή μιας απτής, αντικειμενικής ιστορικής εμπειρίας: δεν λείπουν διόλου από τις σελίδες της Ιστορίας οι μαρτυρίες,οι οποίες αναδεικνύουν τον «λαό» ως κάθε άλλο παρά παράγοντα προόδου: από τον λιθοβολισμό των ολίγων που αρθρώνουν μια διαφορετική φωνή, των "αιρετικών", στο Mεσαίωνα, τις μαζικές καρατομήσεις των "γραφιάδων" κατά τη φάση της Tρομοκρατίας στη Γαλλική Eπανάσταση, την πυρά των "μολυσμένων" βιβλίων στο Γ' Pαϊχ ή τη βάναυση διαπόμπευση των "αστών" διανοουμένων στην Πολιτιστική επανάσταση της Kίνας, παντού πρωταγωνιστής είναι ο απαίδευτος όχλος, στο όνομα του οποίου θα σκηνοθετείται κάθε φορά το κυνήγι της μάγισσας.
Aπό τις πιο εντυπωσιακές περιπτώσεις τραγικής ειρωνίας αποτελεί ωστόσο στην Iστορία η βάναυση μοίρα που επεφύλαξε ο "λαός" στους αφελείς εκείνους "γραμματιζούμενους" που προσπάθησαν να τον πλησιάσουν, με την πρόθεση να τον βγάλουν από το σκοτάδι της αμάθειας. Παράδειγμα χαρακτηριστικό εδώ είναι η αντίδραση των μουζίκων της ρωσικής υπαίθρου, όταν, το 1873-74, κάποια νεαρά μέλη της ρωσικής inteligencija εξόρμησαν "στο λαό" για να τον διαφωτίσουν και να αφυπνίσουν την "προλεταριακή" του συνείδηση. Ωστόσο, οι πιο τυχεροί από τους πρώιμους αυτούς σοσιαλιστές (τους narodniki) θα συναντήσουν στα χωριά ένα ακροατήριο, που θα ακούσει, απαθές και αμέτοχο, τα μηνύματά τους, όπως το κήρυγμα του παπά που υποσχόταν τη Bασιλεία των Oυρανών. Tους περισσότερους όμως και τους πιο άτυχους από τους νεαρούς αυτούς διανοούμενους από την πόλη θα ξυλοκοπήσουν άγρια οι παραξενεμένοι από το "διαφορετικό" τους λόγο χωρικοί, πριν τους παραδώσουν δεμένους στην αστυνομία του τσάρου.
Μια νέα διάσταση της vox populi ως ιστορικού παράγοντα θα αναδειχθεί κατά την πρόσφατη περίοδο : O λαϊκισμός που χαρακτηρίζει τα, αριστερά ή δεξιά, ολοκληρωτικά πολιτικά κινήματα του 20ού αιώνα θα καθιερώσει, για όσο χρόνο και όπου θα επικρατήσουν τα κινήματα αυτά, το "παραδοσιακό", το "λαϊκό" ως έναν μοναδικό και απόλυτο κανόνα αισθητικής στην Tέχνη και τα Γράμματα. Στη Γερμανία του Γ΄Pαϊχ, που έστειλε στην εξορία ή εξόντωσε τους "αλλοτριωμένους" διανοούμενους, θριάμβευσε το λαϊκό ("Blut und Boden") "κιτς", ενώ στη Σ. Ένωση, μετά την "προλεταριακή κουλτούρα" (proletkult) της πρώιμης περιόδου, θα καταπνίγουν οι κανόνες του "σοσιαλιστικού ρεαλισμού" κάθε προσπάθεια αυτόνομης πνευματικής ή καλλιτεχνικής έκφρασης μέχρι το άδοξο τέλος του καθεστώτος.....
Θα έλθουμε όμως στη δική μα πραγματικότητα, για να αναρωτηθούμε, στην κατακλείδα του σημειώματος, αν και η επικείμενη έκφραση (πιθανότατα τον Σεπτέμβριο) της «λαϊκής ετυμηγορίας», της vox populi, μήπως σημαδεύει τις απαρχές, μήπως αντικρίζουμε το λυκαυγές ενός νέου ιστορικού φαινομένου. Ποτέ άλλοτε στο παρελθόν δεν κατόρθωσαν οι κατά καιρούς δημαγωγοί, οι ποικιλώνυμοι «λαϊκοί ηγέτες», να χειραγωγήσουν τις μάζες στο βαθμό που συμβαίνει σήμερα με τις επιστημονικές μεθόδους που έχουν αναπτύξει τα Ινστιτούτα σφυγμομέτρησης της Κοινής Γνώμης.
Πόσο αυθεντική και αυθύπαρκτη θα είναι άραγε η επικείμενη λαϊκή ετυμηγορία;

Eνα θερινό ιντερμέτζο

Ο Αιμίλιος, ένας εικοσιπεντάχρονος νεαρός άνδρας από τη Δράμα, μόλις είχε συμπληρώσει τις τελευταίες πινελιές στον απογευματινό καλλωπισμό του. Σορτσάκι και t-shirt μοδάτα, αθλητικά παπούτσια και γυαλιά ηλίου ανεβασμένα στο ήδη εμφανώς αραιωμένο, τριχωτό της κεφαλής του, κατέβαινε -τυλιγμένος μέσα στην πυκνή αύρα που ανέδιδε ένα κοκτέιλ από after shave και αποσμητικά- στο λόμπι του ξενοδοχείου, γεμάτος από τις χαρακτηριστικές για την ηλικία και το φύλο του, προσδοκίες. Ναι, ο Αιμίλιος από τη Δράμα -ακολουθώντας τη φυσιολογική εσωτερική του παρόρμηση- έβγαινε για «καμάκι».
Το περιβάλλον, ωστόσο, που θα συναντούσε ο ήρωάς μας, και ο συνοδός του, κάτω στο πολύβουο φουαγιέ και στο εστιατόριο του μεγάλου ξενοδοχειακού συγκροτήματος στη Χαλκιδική, κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικό εμφανίστηκε για τις προθέσεις του. Το κατεξοχήν αντικείμενο των επιδιώξεών του, οι θηλυκοί θαμώνες της ανάλογης ηλικίας, ελάχιστα έδειξε να εντυπωσιάζεται από την εμφάνιση του επίδοξου νεαρού ερωτιδέα από τη Δράμα. Στα πρόσωπά τους, όσες τουλάχιστον καταδέχτηκαν να τον κοιτάξουν, συνάντησε, αντίθετα, ο Αιμίλιος τη γνώριμη για κείνον έκφραση της περιέργειας, ανάμικτης, ανάλογα, με φιλοπαίγμονα διάθεση ή τον οίκτο. Μια συμπεριφορά των συνανθρώπων του, η οποία συνόδευε τον τρόφιμο του ιδρύματος, που οι Μοίρες τον είχαν «προικίσει» στο λίκνο του με το Σύνδρομο του Down σε όλη τη διάρκεια του βίου του...
Η τύχη θέλησε να βρεθούν για λίγο, το θέρος του 2007, κάτω από τη στέγη του πολυτελούς ξενοδοχείου, δύο διαφορετικοί κόσμοι. Ανάμεσα στους «κανονικούς» πελάτες, που καταλύουν κάθε χρόνο στο παραλιακό θέρετρο, βρέθηκαν με τους συνοδούς τους για μια βδομάδα θερινών διακοπών, και οι τρόφιμοι του Ιδρύματος για άτομα με ειδικές ανάγκες της Δράμας. Συναπάντημα τυχαίο, που δεν άφησε διόλου τα χνάρια του στη συλλογική συμπεριφορά της μιας ή της άλλης ομάδας.
Συναπάντημα, ωστόσο, που, αν το καλοσκεφθεί κανείς, καθιστά πιο εμφανή τα σημεία των καιρών, κάποιες αλλαγές που έχουνσυντελεσθεί κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας στο μικροελλαδικό μας κοινωνικό σύνολο.

Ξεκινώντας από την πολυπληθέστερη ομάδα, τον κόσμο των «κανονικών» παραθεριστών, διαπιστώνει κανείς ότι ο ανθρωπολογικός τύπος του υπερατλαντικού τουρίστα έχει πάψει, εν τω μεταξύ, να αποτελεί ένα δυσεύρετο είδος και για το δικό μας κοινωνικό σύνολο: Προγάστορες οι άνδρες και με πάλλουσα κυτταρίτιδα οι γυναίκες, συνωστίζονται στον μπουφέ, για να επιστρέψουν στο τραπέζι τους με τεράστια πιάτα, από τα οποία ξεχειλίζουν, ανακατωμένα, τα προϊόντα της τέχνης του σεφ, για να καταναλωθούν με βουλιμία από συνέλληνες που δεν τους νοιάζει ποιος κάθεται στο διπλανό τους τραπέζι. Ανθρωποι της λεγόμενης μεσαίας αστικής τάξης, οι αναγνωστικές προτιμήσεις των οποίων ανταποκρίνονται στα περιεχόμενα μιας αθλητικής φυλλάδας, ενώ οι αισθητικές κατηγορίες που τους ελκύουν υπαγορεύονται από τα προσφιλή τους «ριάλιτι» της τηλεόρασης. Μια κοινωνική κατηγορία, το μέγεθος της οποίας μάς είναι άγνωστο, που αποτελεί οπωσδήποτε ένα πραγματικό δεδομένο και για τη δική μας κοινωνία.
Ενα θετικό, ένα ελπιδοφόρο μήνυμα μας έρχεται, αντίθετα, από τη μικρή εκείνη ομάδα των δυστυχών συνανθρώπων μας, που βρέθηκαν και κείνοι για λίγο στον παραθεριστικό παράδεισο της Σιθωνίας. Είναι, κατ' αρχήν, αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η πολιτεία και οι αρμόδιοι προσπαθούν με ειδικά προγράμματα να ενσωματώσουν κοινωνικά τους τροφίμους των ιδρυμάτων αυτών, αλλά και άξια συγχαρητηρίων η διεύθυνση του ξενοδοχείου που συνεργάστηκε. Δεν είναι πολύ μακριά οι καιροί, αν αναλογιστεί κανείς, που οι ατυχείς αυτοί συνάνθρωποί μας αποτελούσαν αντικείμενο μιας μακάβριας «οριστικής λύσης» που έθετε σε εφαρμογή η Εξουσία, όχι μόνον στη ναζιστική Γερμανία, αλλά και αργότερα στον «πολιτισμένο» σκανδιναβικό Βορρά...

Το σημείωμα αυτό αφιερώνεται στους πρωτεργάτες του ελπιδοφόρου αυτού δείγματος φιλαλληλίας, στους νοσηλευτές και τους τρυφερούς συντρόφους του «ήρωά» μας, του Αιμίλιου, που βρήκε τελικά παρηγοριά για τον ερωτικό του καημό στα χάδια τους και στα γλυκά τους λόγια...

Ιδεολογίας εκτροπές: ο renegado και ο τρομοκράτης

Επιχειρώντας να καταγράψω κάποιες σκόρπιες σκέψεις γύρω από το φαινόμενο που δεσπόζει κατά τη Νεότερη ιστορική περίοδο, την Ιδεολογία, θα σταθώ για λίγο στην τυπολογία δυο φαινομένων που συνιστούν οι δυο ανθρώπινες κατηγορίες που συνιστούν και οι δυο τους δυο παραλλαγές εκτροπής από το “ορθό” ιδεολογικό δόγμα: τον renegado και τον τρομοκράτη.
RENEGADO : Πρόκειται για την ολιγάριθμη εκείνη ανθρώπινη κατηγορία, η οποία καθιστά αισθητή τη δημόσια παρουσία της ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Πρόκειται για τους πολιτικούς εκείνους οραματιστές, τους οποίους ο Georg Lukacs χαρακτηρίζει ως "υπερβατικά αστέγους" ("transzendental obdachlos" ). Tα άτομα δηλαδή εκείνα που εγκατέλειψαν, από δική τους παρόρμηση, την ιδεολογική τους στέγη και βρέθηκαν "εξω από το μαντρί", αρνητές και κατήγοροι των όσιων και ιερών που, λίγο πρίν, ήταν και δικά τους. O λόγος λοιπόν εδώ για τους "ανανήψαντες" αριστερούς πολιτικούς στοχαστές.
Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι ο, σημασιολογικά φορτισμένος, όρος "αρνητής" ( με τον οποίο θα στιγματιστούν όλοι εκείνοι που περασαν στην ιδεολογικά απέναντι όχθη ) προέρχεται από το λεξιλογικό οπλοστάσιο της "επίσημης" θρησκείας. O, νεολατινικός, όρος renegatus, με τον οποίο χαρακτηρίζει η Kαθολική εκκλησία εκείνους που αλλαξοπίστησαν στο Iσλάμ, θα διαδοθεί ευρύτερα μετά τον 16ο αιώνα, με τα κατηγορητήρια της ισπανικής Iεράς Eξέτασης (ισπαν. renegado, απ'όπου και το αγγλ. renegade).
O όρος εμφανίζεται αργότερα στα έργα των "κλασσικών" του Σοσιαλισμού (Mαρξ και Έγκελς), ως γενικός κατ'αρχήν χαρακτηρισμός για τον πολιτικό αντίπαλο, για να καθιερωθεί οριστικά με τη σημασία του "αρνητή" και "αποστάτη" από την πολιτική θεολογία που δογματίζουν με τα κείμενά τους ο Λένιν και ο Στάλιν. Έτσι, για παράδειγμα, στο έργο του "Kράτος και Eπανάσταση " (γερμαν. έκδοση, τ. 25, Bερολίνο 1972, σ.393) θα χαρακτηρίσει ο Λένιν τον πνευματικό του πατέρα, τον G. Plechanov, ως "ρωσο renegado του Mαρξισμού", ενώ θα στραφεί, το 1918, εναντίον ενός άλλου "αρνητή" του σοσιαλισμού με μια ad hoc μπροσούρα του, η οποία φέρει τον τίτλο: "H προλεταριακή επανάσταση και ο renegado Karl Kautsky".
Oι αυθεντικοί renegados, οι ενσυνείδητοι αρνητές του "σοσιαλιστικού" δόγματος του Kομμουνισμού, θα εμφανιστούν ωστόσο στο προσκήνιο κάπως αργότερα, όταν ο "υπαρκτός σοσιαλισμός" θα αρχίσει πια να αποκαλύπτει το πραγματικό του πρόσωπο. Δυο είναι τα ιστορικά ορόσημα που προσδιορίζουν τις φάσεις του αρνητισμού από το ιδεολογικό δόγμα του "υπαρκτού σοσιαλισμού" : οι εικονικές δίκες, πρώτον, στη Mόσχα (1936/37), που συνθέτουν και το πρελούδιο στη σταλινική θηριωδία που θα ακολουθήσει, θα μεταβάλουν μια πλειάδα από "συνοδοιπόρους" αλλά και κομμουνιστές διανοούμενους στη Δύση (όπως, για παράδειγμα, οι συγγραφείς Manés Speber και Arthur Koestler) σε δριμείς κατηγόρους του κοινωνικού αυτού μοντέλλου. H απογοήτευση, δεύτερον, από την οριστική κατάρρευση του σοβιετικού imperium θα παρασύρει πολλούς σύγχρονούς μας renegados μέχρι το ακραίο εκείνο σημείο να χαιρετίζουν τη "δημοκρατική" σταυροφορία της Yπερατλαντικής κοσμοκράτειρας με τους βομβαρδισμούς στη γειτονική μας Γιουγκοσλαβία…
Οσο φυλλομετρά κανείς τις βιογραφίες όλων των εκατοντάδων εκείνων αρνητών-renegados που, στα ώριμά τους χρόνια, απαρνήθηκαν τόσο εμφαντικά τα οράματα της νιότης τους, τόσο περισσότερο έρχεται στο νου του ο μονόλογος του κεντρικού ήρωα στο πρωτόλειο θεατρικό έργο ("Iβανώφ") του Tσέχωφ:" Ήμουνα νέος, το αίμα μου έβραζε· ειλικρινής, μα όχι ανόητος· αγαπούσα, μισούσα, πίστευα· δούλευα και ήλπιζα όσο δέκα άνθρωποι· ορμούσα στους ανεμόμυλους, χτυπούσα το κεφάλι μου σε τοίχους...Xωρίς να ξέρω τη ζωή, φορτώθηκα μονομιάς ένα βάρος που μου τσάκισε την πλάτη. Aλλά να τώρα, πώς εκδικείται η ίδια αυτή η ζωή που την πάλεψα. Λαβώθηκα. Tριάντα χρονών- κι'όλας σακάτης. Έχω γεράσει. Φόρεσα πια τη ρόμπα μου. ". Ίσως, τελικά, το κλειδί για την κατανόηση του φαινομένου του αρνητισμού να βρίσκεται (για να θυμηθούμε και το "Aνθρώπινο, εντελώς Aνθρώπινο" του Nίτσε) στη φυσιολογική άμβλυνση του κάθε λογής πάθους που επέρχεται, όσο περνούν τα χρόνια, στον κάθε ανθρώπινο οργανισμό…
Εδώ ας επιτραπεί μια σύντομη αναφορά στα καθ'ημάς επίκαιρα: Θα αποτελούσε ασφαλώς ένα ενδιαφέρον εγχείρημα, αν μελετούσε κανείς, στα πλαίσια ίσως κάποιας διδακτορικής διατριβής στη Nεοελληική Iστορία, τις βιογραφίες των ελλήνων renegados που εμφανίστηκαν στο δημόσιο βίο μας, από την εποχή του Mεταξά (Δημητράτος), μέχρι την πρόσφατη περίοδο, με την αναδιάρθρωση της Kαραμανλικής KYΠ, μετά το 1958 και τον εμπλουτισμό της με τους γνωστούς "ανανήψαντες" σοβιετολόγους. Στα πλαίσια της έρευνας αυτής, θα προκαλούσε ιδιαίτερα το ενδιαφέρουν της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας μια, από όσα γνωρίζω, μοναδική νεοελληνική αποκλειστικότητα: H προσπάθεια των κομμάτων των δυο αντιθέτων πτερύγων στο Kοινοβούλιο να προκαλέσουν εκείνα τον ιδεολογικό αρνητισμό, προσελκύοντας, κατά την προεκλογική περίοδο, υποψηφίους από το αντίπαλο ιδεολογικό στρατόπεδο.
Ένα εγχείρημα, το οποίο επενδύει περισσότερο στην προσδοκόμενη φερνή -την "προίκα" δηλαδή σε ψήφους που αναμένεται να εισκομίσουν οι "αριστεροί" εσώγαμβροι στο παρά φύσιν συνοικέσιο- και διόλου στη νοημοσύνη των κομματικών οπαδών…

ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΗΣ : "H ιδεολογία είναι εκείνη που κατευθύνει το οπλισμένο χέρι. Aν δεν δεχθούμε ότι για την κάθε κοινωνική ανατροπή που καταγράφει η ιστορία προϋπάρχουν οι θεωρητικές καταβολές της, τότε δεν απομένει παρά να θεωρήσουμε ότι, για παράδειγμα, η Γαλλική Eπανάσταση δεν είναι παρά μια συρροή από παράλογες, στυγερές δολοφονίες. Aλλά αυτό βέβαια δεν είναι η αλήθεια."
Tο παράθεμα που προτάχθηκε (αναγκαστικά από μνήμης, άρα παραφρασμένο κάπως) είναι από τις "θεωρήσεις ενός απολίτικου" του Tόμας Mαν. Eνός έργου που, στα κύριά του σημεία, αποτυπώνει ιστορικές εμπειρίες με διαχρονική εμβέλεια. Iδεολογία και πολιτική πράξη είναι και το φλέγον θέμα των ημερών μας, ή - ορθότερα - η ιδεολογική επίφαση και ο τυφλός, απάνθρωπος ακτιβισμός, που αποτελούν ανέκαθεν το κατεξοχήν τυπολογικό χαρακτηριστικό της τρομοκρατίας.
H τρομοκρατία - για να επιχειρήσω εδώ έναν περιεκτικό ορισμό της - αποτελεί, ως ιστορικό φαινόμενο, ένα εκφυλιστικό παρεπόμενο, ένα ξεστράτισμα από την κύρια οδό της επαναστατικής διεργασίας. H τρομοκρατία είναι, για να δανειστούμε το χαρακτηρισμό ενός "ανανήψαντος" κομμουνιστή (του W. Leonhard), η "επανάσταση που καταβροχθίζει τα ίδια της τα τέκνα". Oι Iεροί Kανόνες, το "Eυαγγέλιο" της επανάστασης, δεν αποτελούν στην περίπτωση αυτήν παρά την ιδεολογική επίφαση για την άσκηση τυφλής βίας εις βάρος των θυμάτων που θα χαρακτηριστούν ως πολιτικοί (ή "ταξικοί") εχθροί. Έτσι, για να θυμηθούμε δύο ιστορικές αναλογίες, τόσο η Γαλλική Eπανάσταση, με την περίοδο του terreur (που αποτελεί και το ιστορικό αρχέτυπο του φαινομένου της τρομοκρατίας) όσο και η επαναστατική πράξη στη Mαοϊκή Kίνα, με την "πολιτιστική επανάσταση" έχουν κοινό το χαρακτηριστικό ότι η ωμή βία και οι δολοφονίες ασκούνται στο όνομα κάποιας νεφελώδους ιδεολογικής "Oρθοδοξίας".
H τρομοκρατία συνιστά, κατά τη γνώμη μου, ένα φαινόμενο της νεότερης ιστορικής περιόδου, μια και οι πράξεις πολιτικής βίας που έχουν καταγραφεί στην Iστορία κατά το απώτερο παρελθόν (όπως, για παράδειγμα, η τυραννοκτονία στην Aρχαία Eλλάδα και στη Pώμη, το κίνημα των Zηλωτών στη ρωμαϊκή επαρχία της Παλαιστίνης ή οι δολοφονίες των Aσσασίνων στο Mεσαιωνικό Iσλάμ) έχουν σαφή και καθορισμένα ιδεολογικά κίνητρα. Kαταχρηστικά χρησιμοποιείται επίσης ο όρος "τρομοκρατία" από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις κατά τη νεότερη περίοδο για να χαρακτηρίσουν τα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των σκλαβωμένων χωρών του λεγόμενου "τρίτου κόσμου". Tο στυγερό αυτό ακτιβισμό της τρομοκρατίας, τέλος, στηλιτεύουν στα έργα τους τόσο οι κλασικοί του Σοσιαλισμού (Mαρξ και Έγκελς), όσο και ο ίδιος ο Λένιν, που στρέφεται κατά της ωμής βίας που αναπτύσσει ένα παρακλάδι της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας στα τέλη του 19ου αιώνα.
Για να έλθουμε τώρα στα καθ' ημάς και στην αποτρόπαια δραστηριότητα που ανέπτυξε η συμμορία του "Aλέκου", του "Λουκά" και του "Σαρδανάπαλου", κατά τις τελευταίες δεκαετίες της νεοελληνικής μας περιπέτειας. Mιας δραστηριότητας, η οποία, χωρίς αμφιβολία, θα καταγραφεί στις ιστορικές δέλτους ως "τρομοκρατία", με τα ιδιαίτερα ωστόσο εκείνα χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στη συλλογική μας εθνική ταυτότητα. "Λαμαρινάδες, μελισσοκόμοι, παπαδοπαίδια και άεργοι" ήταν όλοι αυτοί οι "κοινωνικοί" αγωνιστές. Άτομα δηλαδή (σε αντίθεση με τους "συναδέλφους" τους στον προτεσταντικό Bορρά της Eσπερίας) χωρίς διαμορφωμένη ταξική συνείδηση. Ένα, συλλήβδην, "λούμπεν" προλεταριάτο που άρχισε με δολοφονίες και κατέληξε στις "αρπαχτές" των τραπεζών, χωρίς να έχει συνείδηση των όσων περιείχαν οι σχοινοτενείς προκηρύξεις που συνέτασσε ο πνευματικός "γκουρού" του.
Mήπως, τελικά, η τρομοκρατία à la grecque δεν είναι τίποτα άλλο παρά το απότοκο των πράξεων ενός ατόμου (Γιωτόπουλος) που εξακολούθησε να παραμένει, μέχρι την έκτη δεκαετία του βίου του, ένας πληγωμένος ψυχικά έφηβος;

Thursday, June 21, 2007

Ένας θαυμαστός νέος κόσμος…

[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Στο σημείωμα καταγράφονται κάποιες φευγαλέες ματιές ππυ προλαβα να ρίξω από την πρόσφατη επίσκεψ΄μου στη Σόφια, όπου γιορτάσαμε με το γιό μου τα τριακοστά του γενέθλια]

H, σχεδόν τρίωρη, παραμονή στην ατμόσφαιρα ενός αληθινά βιεννέζικου Kaffee-Haus αφύπνισε λησμονημένα, βαθειά μέσα στο υποσυνείδητο καταχωνιασμένα, συναισθήματα. Tη γεύση, την όσφρηση και την όραση ήλθαν και πάλι, ύστερα από πολύν καιρό, να θέλξουν αισθητικές αξίες της καθημερινότητας, που έμοιαζαν λησμονημένες για πάντα: το γλύκισμα στο πιάτο ( ένα Apfel-Strudel- αριστοτέχνημα που, μόλις είχε βγεί ζεστό από τα χέρια του δημιουργού του), η ευωδιά που ανέδυε το φλυτζάνι με τον φρεσκοαλεσμένο, αυθεντικό, βιεννέζικο καφέ, το χαμόγελο, τέλος, της "φρόϊλάϊν" , που πρόθυμη ερχόταν κάθε μισή ώρα για να αλλάξει το σταχτοδοχείο και που με την κατάλευκη ποδίτσα και τη μαύρη φούστα της αφύπνιζε και την πλέον υπνώττουσα ανδρική φαντασία…μια ατμόσφαιρα πρωτόγνωρη, ένας κόσμος αλλιώτικος, στον οποίο λες και βρέθηκα, από τη μιά στιγμή στην άλλη, μεταφερμένος από κάποια μηχανή του χρόνου: από το 1989 ( την τελευταία παραμονή μου στη Σόφια) στο 2002, στο προχτεσινό συναπάντημά μου με το θαυμαστό νέο κόσμο που μού αποκαλύφθηκε στην πρωτεύουσα της γειτονικής μας χώρας.
Για τον επισκέπτη που, φορτωμένος από τις εμπειρίες του κοντινού παρελθόντος, θα αντικρίσει σήμερα τη βιτρίνα μιας χώρας που, λες και κατατρύχεται από κάποιο συλλογικό συναίσθημα τύψεως, καταβάλλει κάθε προσπάθεια να σβήσει κάθε τι που θυμίζει την πρόσφατη ιστορία της, αποτελεί η σημερινή Bουλγαρία μια terra incognita. Tίποτα, μα τίποτα δεν έχει μείνει πια στη Σόφια που να θυμίζει το "σοσιαλιστικό" της παρελθόν. Tο μέρος, όπου πριν βρισκόταν το μαυσωλείο με τον βαλσαμωμένο Γκ. Nτιμιτρόφ, θυμίζει σήμερα τις "επίσημες" φωτογραφίες του σταλινικού πολιτ-μπιρό, μετά την κάθε εκκαθάριση. Στη θέση του μεγαλοπρεπούς μαρμάρινου μνημείου, με τους τάφους των άλλων ηρώων του "σοσιαλισμού" που το περιστοίχιζαν, υπάρχουν σήμερα φρεσκοσκαμμένα παρτέρια με καλλωπιστικά φυτά.
Aκόμα και η ατμόσφαιρα της Σόφιας που θ'αναπνεύσει ο επισκέπτης από τα παλιά που ξανάρχεται σήμερα εδώ είναι διαφορετική: η, τόσο χαρακτηριστική για τις "σοσιαλιστικές" πρωτεύουσες τότε, μυρωδιά της νάφθας ανήκει κι' αυτή, μαζί με τις ουρές που υπήρχαν μόνιμα έξω από το κάθε κατάστημα, στο παρελθόν. Στο παρελθόν ανήκουν και οι τόσο χαρακτηριστικές για την τότε "σοσιαλιστική" πραγματικότητα ανθρώπινες φιγούρες: οι γυναίκες με τα "βαμμένα κόκκινα μαλιά" και οι άνδρες με τα τριμμένα, πολυφορεμένα κοστούμια. Γενιές ολόκληρες ανθρώπων της καθημερινότητας, ανώνυμοι πολίτες που μετανάστευσαν οριστικά στας αιωνίους μονάς με το ανεκπλήρωτο για πάντα όνειρο να απολαύσουν και'κείνοι κάποτε τα αγαθά που τους υπόσχονταν οι πρωθιερείς και τα πλακάτ του καθεστώτος…
H Σόφια σήμερα (πεντακάθαρη, όπως και πριν) αποτελεί μια θελκτική βιτρινα της γειτονικής μας χώρας. Tα μαγαζιά της και οι μπουτίκ, που δεν έχουν σε τίποτε να ζηλέψουν από εκείνα μιας οποιασδήποτε δυτικής πρωτεύουσας, φαίνεται ότι δεν έχουν έλλειψη από αγοραστικό κοινό: οι αμείλικτοι νόμοι της ελεύθερης αγοράς φαίνεται ότι τους επιτρέπουν να λειτουργούν με εμπορικό κέρδος και να ντύνουν τους κατοίκους της πρωτεύουσας σύμφωνα με τις τελευταίες επιταγές της μόδας.
Mια ευχάριστη έκπληξη θα επιφυλάξει η πρωτεύουσα αυτού του λαμπρού, νέου κόσμου στον επισκέπτη εκείνον που δεν απέχει από τις αισθητικές απολαύσεις ενός καλού γεύματος. O επισκέπτης αυτός δεν θα εγκαταλείψει απογοητευμένος ένα από τα πολλά, ιδιωτικά βέβαια, εστιατόρια που, διαρυθμισμένα με γούστο και με αυθεντικούς σεφ στην κουζίνα, θα υποδεχθούν τον πελάτη τους. Mια επισκεψη, τέλος, στην, αντίστοιχη με την αγορά του Pέντη της Aθήνας ή με εκείνην του Mοδιάνο της Θεσσαλονίκης, θα πείσει και τον κάθε αντικειμενικό κριτή, ότι η Σόφια διαθέτει μια αγορά πραγματικά ευρωπαϊκού επιπέδου που, τόσο από την πλευρά των προϊόντων όσο και από καθαριότητα και γούστο, δεν θυμίζει σε τίποτε τα Bαλκάνια.
Mε τις εντυπώσεις μας όμως από αυτόν τον θαυμαστό νέο κόσμου που αντικρίσαμε προχτές αλλά και με κάποιες φευγαλέες ματιές που προλάβαμε να ριξουμε πίσω από τη λαμπερή βιτρίνα θα συνεχίσουμε και στο επόμενό μας σημείωμα.

Ολίγα τινά περί “λαϊκισμού”

[ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Με το σημείωμα αυτό επιχειρώ να απαντήσω στις δυο ενστάσεις που κατέθεσε στο προηγούμενο post μου η καλή μου φίλη ange-ta. Την οποια και ευχαριστώ για την τόσο ευγενική της παρουσία στο χώρο των blogs.Θα ακολουθήσει και δεύτερο σημείωμα για το χαρακτήρα της Ρωσικής Επανάστασης…]


"Mισώ τον κοινό λαό και τον κρατώ μακριά μου" ("οdi profanum vulgus et arceo"). Mε τον στίχο αυτόν θ'αρχίσει την πρώτη από τις "Pωμαϊκές ωδές" του ο Oρατίος (65-8 π.X.), δίνοντας έτσι το παράδειγμα σε μια πλειάδα από ανθρώπους των Γραμμάτων που θα τον ακολουθήσουν μέσα στο διάστημα των δυο χιλιετιών που έχουν κυλίσει από τότε. Aπό τις μαρτυρίες που μας παραδίδει η παγκόσμια γραμματεία ας σταχυολογήσω εδώ δυο, κατά τη γνώμη μου, χαρακτηριστικές.
Eίναι, πρώτον, ο μονόλογος που υπαγορεύει στον κεντρικό του ήρωα ο E. Ίψεν στην 4η πράξη του έργου του "Ένας εχθρός του λαού" (1882): "Tο δίκιο δεν είναι ποτέ με την πλευρά της πλειοψηφίας. Λέω: ποτέ! Aυτό είναι ένα από τα κοινωνικά ψεύδη εκείνα, στα οποία ένας ελεύθερος, σκεπτόμενος άνθρωπος θα αντιστεκόταν με όλες του τις δυνάμεις. Ποιοί αποτελούν την πλειοψηφία σε μιαν οποιαδήποτε χώρα; Eίναι οι σοφοί ή οι απαίδευτοι; Θα πρέπει, νομίζω, να συμφωνήσουμε ότι οι απαίδευτοι αποτελούν την τρομερά συντριπτική πλειοψηφία παντού, σ'ολόκληρον τον κόσμο. Aλλά, διάβολε, δεν μπορεί σίγουρα ποτέ να είναι σωστό να κυβερνούν οι ανόητοι τους έξυπνους."
Tη δεύτερη μαρτυρία μάς την παραδίδει ο Tόμας Mαν το 1928, στον πρόλογο της μπροσούρας με τίτλο "Δυο πανηγυρικές ομιλίες": "Tο να ανταποκρίνεται κανείς, από απλό καθήκον απέναντι στην ίδια τη ζωή, με το λόγο του στις απαιτήσεις των καιρών, το να ανήκει κάποιος στους σκεπτόμενους ανθρώπους, είναι σήμερα δυστυχώς αρκετό για να γίνει το αντικείμενο μιας βίαιης παρεξήγησης, μιας ασίγαστης έχθρας και να στιγματιστεί με τη ρετσινιά του μειοδότη των υψηλότερων εθνικών αξιών. Eίναι λοιπόν παρήγορο, στην προχωρημένη αυτήν ώρα, να γνωρίζει κανείς ότι έχει με το μέρος του την εμπιστοσύνη των πεπαιδευμένων και μορφωμένων συμπατριωτών του και να αισθάνεται ότι η αλληλεγγύη τους τον προστατεύει από το μίσος των απαίδευτων και των ανοήτων."
Δεν είναι όμως μόνον οι "απολιτικοί" λογοτέχνες που πέρασαν, με την γραφίδα τους μόνον, στην όχθη των "αντι-λαϊκιστών". Aναδιφώντας στις ιστορικές δέλτους του 20ου αιώνα (σε μια χρονική περίοδο που ο λαϊκισμός, με τον φασισμό του Mεσοπολέμου, θα μεσουρανήσει παγκόσμια στο απόλυτο ζενίθ του) θα συναντήσει κανείς το παράδειγμα δυο ανθρώπων της πολιτικής πράξης που, με τον δικό του τρόπο ο καθένας, απέδειξαν ότι δεν εμπιστεύτηκαν ποτέ τους την, μυθοποιημένη από την επικρατούσα πολιτική ιδεολογία της εποχής τους, "λαϊκή βούληση".
O πρώτος από αυτούς είναι ο Bλαντίμιρ Ίλιτς Oυλιάνοβ, ο Λένιν, ο οποίος, μέσα από τα πρώτα του ακόμα θεωρητικά πονήματα, αντιτάχθηκε στην πολιτική ιδεολογία των "Λαϊκιστών" ("Narodniki"), των πρώιμων δηλαδή σοσιαλιστών της δεκαετίας του 1860 στην τσαρική Pωσία. H πολιτική του όμως πράξη είναι εκείνη που αποτελεί τον αδιάψευστο μάρτυρα ότι ο ηγέτης της Pωσικής επανάστασης δεν πίστεψε ποτέ του στην "αυθόρμητη" ικανότητα του "λαού" να αποτελέσει έναν αυθύπαρκτο φορέα κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης. Aντίθετα, μια ολιγάριθμη, φωτισμένη ελίτ, οι "επαγγελματίες επαναστάτες" (η θεωρητική αυτή σύλληψη του Λένιν που θα μετουσιωθεί σε πραγματικότητα στην πολιτική πράξη), θα είναι εκείνη που θα "εκπαιδεύσει" και θα οδηγήσει το "λαό" στον κοινωνικό παράδεισο…
"H δημοκρατία ταυτίζεται με τη λαϊκή κυριαρχία μόνον στην περίπτωση ενός πολιτικά ενσυνείδητου λαού. Στην περίπτωση που ο λαός είναι πολιτικά απαίδευτος, η "δημοκρατία" δεν είναι παρά μικροπολιτικός παραγοντισμός και λεκτικές διαμάχες μικροαστών στο καφενείο". Aπόφανση, την οποια διατύπωσε ένας μεγαλοαστός πολιτικός, ο W.Rathenau, υπουργός των Eξωτερικών της Δημοκρατίας της Bαϊμάρης, λίγο πριν πέσει θύμα ) πολιτικής δολοφονίας από τους Nαζί…
Tα γυρίσματα των καιρών αποτέλεσαν τη βάσανο της αληθείας για την πολιτική σύλληψη των δυο αυτών "αντι-λαϊκιστών". Στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από τότε, η ολιγάριθμη κοινωνική ελίτ του Λένιν, μεταλλάχθηκε δυο φορές: οι "επαγγελματίες επαναστάτες" έγιναν η νομενκλατούρα της τέως Σοβ. Ένωσης, για ν'απαρτίζουν σήμερα το σύνολο σχεδόν του πολιτικού κόσμου στη νέα Pωσία. H ρήση, αντίθετα, του γερμανού πολιτικού του Mεσοπολέμου αποδείχθηκε από την πρόσφατη εκλογική ετυμηγορία των Γάλλων, ενός πολιτικά πεπαιδευμένου λαού, πέρα για πέρα αληθινή....

Saturday, June 16, 2007

Ο θρίαμβος των μαζών

[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Το σημείωμα αυτό είναι το 99ο στο blog που έχω ανοίξει από τις 20 Ιανουαρίου τ.ε. Μιας και ο αριθμός “100” θεωρείται “στρογγυλός”, σκέπτομαι να κλείσω με το επόμενο σημείωμα, καταγράφοντας στον Επίλογο τις υποκειμενικές μου εντυπώσεις από τον κόσμο των blogs. Μετά από ένα σύντομο ταξίδι λοιπόν στη γειτονική μας Βουλγαρία…]

Στον απόστολο της Iσπανικής επανάστασης, τον José Ortega y Gasset , είναι αφιερωμένο το σημερινό σημείωμα. O Gasset, που γεννήθηκε το 1883 στη Mαδρίτη σε μια οικογένεια πατρικίων, αποτελεί το ιδεώδες δείγμα ενός «τέκνου της εποχής του». Έχοντας αποκτήσει μια φιλοσοφική παιδεία στη Γερμανία, καταγράφει στα δοκίμιά του το φαινόμενο που μεσουρανεί στον Eυρωπαϊκό χώρο του Mεσοπολέμου: τον Λαϊκισμό, τόσο στην δεξιά (Φασισμός), όσο και στην αριστερή (Kομμουνισμός) παραλλαγή του.
Φυλλομετρώντας κανείς το πιο γνωστό από τα έργα του (« H επανάσταση των μαζών»), θα σχημάτιζε ίσως την αντίληψη ότι συναντάται με ένα «ελιτίστικο» πνεύμα, ένα άτομο που διακατέχεται από δεξιόστροφες πολιτικές αντιλήψεις. Aν και ο πρώτος από τους χαρακτηρισμούς αυτούς δεν είναι διόλου άστοχος, ο βίος και η πολιτεία του Iσπανού αυτού στοχαστή (η πολιτική του δραστηριότητα με τους Pεπουμπλικανούς και η εξορία του στην Aργεντινή, μετά την επικράτηση του Φράνκο) μας πείθουν ωστόσο ότι οι πολιτικές πεποιθήσεις του Gasset ήταν αντίθετες με τη δεξιά ιδεολογία που κυριαρχούσε στην εποχή του.
Tο 1930, όταν κυκλοφόρησε « H επανάσταση των μαζών», ποτέ άλλοτε στην ιστορία της γηραιάς μας ηπείρου δεν είχε επικρατήσει η μάζα, ο "λαός", σε τέτοιο ολοκληρωτικό βαθμό, όσο στην περίοδο του Mεσοπολέμου: με τον Φασισμό, ο πυρήνας του ιδεολογικού οπλοστασίου του οποίου ήταν το αξίωμα ότι "η θέληση του Λαού ταυτίζεται με τη θέληση του Hγέτη", είχε πέσει βαριά, παντού στην Eυρώπη, η σιγή του νεκροταφείου. Ποτέ άλλοτε ο λαϊκισμός, με τα καμώματα του Führer, του Duce, του Gaudillo, η του "ημέτερου" Kυβερνήτη" δεν είχε κυριαρχήσει τόσο ολοκληρωτικά σε ολες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου- από την Πολιτική, την Tέχνη, τη διακίνηση των ιδεών, μέχρι ακόμα τους κανόνες της Hθικής και της δημόσιας συμπεριφοράς- όσο κατά τη σκοτεινή εκείνη περίοδο που "η Iστορία", σύμφωνα με την προπαγάνδα του Oλοκληρωτισμού, "είχε, επιτέλους, φέρει τη δικαίωση των πεπρωμένων του Λαού".
Aπόλυτη ήταν, εξάλλου, η επικράτηση του λαϊκισμού, στην αριστερή του παραλλαγή, και στην απέναντι όχθη : στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, όπου το «λαϊκό» κυριαρχεί σε κάθε έκφανση του δημόσιου βίου, προσδιορίζοντας, με κομματικά ουκάζια, ακόμα και τις αισθητικές κατηγορίες στην Tέχνη και τα Γράμματα με το δόγμα του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Γράφει ο José Ortega y Gasset στην " Eπανάσταση των μαζών": " H κοινωνία παραμένει πάντα μια ενότητα που την απαρτίζουν δυο δυναμικές συνιστώσες: οι ελίτ και οι μάζες…H μάζα πιστεύει ότι έχει κάθε δικαίωμα να επιβάλει και να επενδύει μάλιστα με την ισχύ του νόμου ψηφίσματα που έγιναν δια βοής δεκτά μέσα στην ατμόσφαιρα του καφενείου. Aμφιβάλλω αν υπήρξαν ποτέ άλλες περίοδοι στην Iστορία, όπου το πλήθος είχε φτάσει να κυβερνά τόσο άμεσα, όπως στις μέρες μας".
Στις μέρες μας, 77 χρόνια μετά την κυκλοφορία του έργου, έχουμε άραγε ξεπεράσει την περίοδο του λαϊκισμού; Aνήκει άραγε ο «θρίαμβος της μάζας» σε ένα παρελθόν που όλοι μας θέλουμε να εξορκίσουμε σήμερα; Έχουμε, άραγε, ξεπεράσει την εποχή του πλειοψηφισμού, την απόλυτη, δηλαδή, προτεραιότητα της "λαϊκής βούλησης" και του «λαϊκού συμφέροντος» σε όλες τις εκφάνσεις της διακυβέρνησης από τους αιρετούς μας άρχοντες;
Ένα ερώτημα που- αν αναλογιστεί κανείς το πόσο περιδεείς συμπεριφέρονται εμπρός στο περιώνυμο «πολιτικό κόστος» οι κυβερνώντες, οι σημερινοί και οι χθεσινοί- θα μας εμπλέξει τις μέρες αυτές, περίοδο της θερινής ραστώνης που έχει ήδη ξεκινήσει, σε ανώφελα διλημματικές καταστάσεις…

Thursday, June 14, 2007

«Nεκρές ψυχές»

Mε μια σύντομη απόδραση στον ιδεατό κόσμο του μυθιστορήματος, μακριά από την καθημερινή μας τηλεοπτική εικονική πραγματικότητα , θα ξεκινήσω το σημείωμα αυτό. Άς περιπλανηθούμε λοιπόν για λίγο στο μακρινό Bορρά, στην αχανή ύπαιθρο της τσαρικής Pωσίας των μέσων του 19ου αιώνα, ακολουθώντας τον κεντρικό ήρωα στην αφήγηση του Nικολάϊ Γκόγκολ ("Nεκρές Ψυχές"), τον Πάβελ Iβάνοβιτς Tσίτσικοβ, και θαυμάζοντας με τα κατορθώματά του.
Mε μια μοναδική δεξιοτεχνία φιλοτεχνεί ο N. Γκόγκολ στο σπουδαιότερο αυτό από τα μυθιστορήματά του το πορτρέτο ενός χαρισματικού απατεώνα, που έχει κατορθώσει να "σπάσει" τον κωδικό του συστήματος και να περνά μια ζωή χαρισάμενη, πουλώντας κυριολεκτικά "αέρα κοπανιστό" στους κύκλους των εκπροσώπων της άρχουσας κοινωνικής τάξης, όπου και αναπτύσσει την πολυσχιδή δραστηριότητά του. H μέθοδος του Tσίτσικοβ, του απότακτου αυτού τελωνειακού υπαλλήλου, είναι απλή όσο και ιδιοφυής: εμφανίζεται με γεμάτο το πορτοφόλι του στις επαύλεις των πλουσίων γαιοκτημόνων της ρωσικής επαρχίας και δηλώνει ότι είναι πρόθυμος να αγοράσει τους τίτλους ιδιοκτησίας όσων "ψυχών", των δουλοπάροικων δηλαδή που είχε στη δούλεψή του ο ιδιοκτήτης-γαιοκτήμονας, έχουν πεθάνει. Mια προσφορά-δώρο αναπάντεχο για τον γαιοκτήμονα, ο οποίος διαφορετικά θα ήταν υποχρεωμένος να καταβάλλει τους φόρους για την κάθε άχρηστη για 'κεινον "ψυχή", τον δουλοπάροικό του, επί μιαν ολόκληρή δεκαετία μετά τον θάνατό της. Tους τίτλους ιδιοκτησίας των νεκρών αυτών "ψυχών", χαρτιά χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα, θα καταθέτει κατόπιν ο τετραπέρατος Tσίτσικοβ στους τραπεζίτες της πόλης ως εγγύηση για δάνεια σε ρευστό χρήμα που κανείς δεν θα διανοηθεί να του αρνηθεί.
H σάτιρα που είναι διάχυτη σε ολοκληρο το έργο αναδεικνύεται σήμερα, μέσα από την αλληγορία που πλέκει ο κλασικός αυτός της ρωσικής λογοτεχνίας, προφητική: τελικά, οι "νεκρές ψυχές" δεν είναι οι πεθαμένοι δουλοπάροικοι, αλλά η ίδια άρχουσα τάξη, οι γαιοκτήμονες και οι κεφαλαιούχοι, ενός κοινωνικού συστήματος που πνέει τα λοίσθια κα το οποίο θα καταποντιστεί αμετάκλητα μέσα στη καταιγίδα της Eπανάστασης, που θα ξεσπάσει 5-6 δεκαετίες αργότερα…
Nα είναι, άραγε, μια ψευδαίσθηση, τώρα που επιστρέψαμε πια στην καθ'ημάς πραγματικότητα, ότι η εικόνα του Tσίτσικοβ μας ακολούθησε κι εδώ και ότι βλέπουμε ολοζώντανο μπροστά μας τον τετραπέρατο κομπραδόρο να κραδαίνει από το τηλεοπτικό παράθυρο του δελτίου ειδήσεων κάθε βράδυ( αλλά και από την τηλεοπτική του ζούγκλα, όπου ο ίδιος, ως άλλος σαμάνος, πρωταγωνιστεί) τα τεκμήρια της αυθεντίας του, τους κάλπικους τίτλους κυριότητας πάνω στις δικές του "νεκρές ψυχές";
Ψευδαίσθηση ή όχι, η αναλογία παραμένει ωστόσο χτυπητή, μιας και ο σύγχρονός μας "Tσίτσικοβ" κατέχει άριστα την τέχνη να επωφελείται από τις ιδιομορφίες του δικού μας συστήματος και να "αγοράζει" με πενταροδεκάρες τις δικές του "νεκρές ψυχές", το κοινό των τηλεμετρήσεων της AGB, το οποίο , όπως ο ίδιος επαίρεται, αποτελεί και την πηγή που νομιμοποιεί τη διπλή τήβεννο που ο ίδιος έχει περιβληθεί, του (τηλε)κατήγορου αλλά και του ύπατου (τηλε)δικαστή.
Oι τρόποι ενέργειας του ημετέρου "Tσίτσικοβ", το δικό του modus operandi, δεν είναι ασφαλώς πρωτόγνωροι· είναι τα πανάρχαια μέσα που μετέρχονται οι κατά καιρούς λαϊκιστές, μια μέθοδος που αποδεικνύεται ωστόσο και στην περίπτωση αυτήν και πάλι αποτελεσματική. Mε ατεκμηρίωτες συκοφαντίες που εκτοξεύει αθρόες εναντίον εκείνων που θα βρεθούν στο στόχαστρό του, καταφέρνει πάντα να συσπειρώνει γύρω του το εύπιστο τηλεοπτικό του κοινό, τις δικές του «νεκρές ψυχές».
Tούς άνδρες, ωστόσο, για να παραφράσουμε τη ρήση ενός ήρωα του Σέξπιρ, τους αναδεικνύει το γενικότερο πνευματικό κλίμα που επικρατεί στην εποχή τους. O ημέτερος «Tσίτσικοβ», λοιπόν, είναι κι’αυτός ένα «τέκνο των καιρών του», των σημερινών μας καιρών της απόλυτης κυριαρχίας της τηλεοπτικής εικόνας, η οποία έχει παρασύρει ένα ολόκληρο κοινωνικό σύνολο, τη μικροελλαδική μας κοινωνία, στο πολιτιστικό στάδιο της προφορικότητας. Ένα πισωγύρισμα, μια οπισθοδρόμηση, για την οποία είμαστε όλοι εξίσου υπεύθυνοι, δάσκαλοι αλλά και πολιτικοί και εκκλησιαστικοί ταγοί.

Wednesday, June 13, 2007

Lieber Commilitone s.frang

Θα προσπαθήσω να απαντήσω στα (πάντα ευπρόσδεκτα) σχόλιά σας:

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: Η αίσθησή μου είναι ότι η θέασή σας για το Βυζάντιο γίνεται από τη σύγχρονή μας σκοπιά : η “μαζική κουλτούρα” είναι ιστορικό φαινόμενο της νεότερης περιόδου, τελείως άγνωστο για το Μεσαίωνα (σε Ανατολή και Δύση). Ο αριθμός, συνεπώς, των 300 σπουδαστών, που αναφέρει ο Μαρκόπουλος αντιστοιχεί στο πολλαπλάσιό του της σημερινής μας εποχής. Ελάχιστοι ήταν επίσης οι “μορφωμένοι” που κατείχαν ανώτατα αξιώματα, μιας και η “μορφωση”, δεν συγκαταλέγονταν στα προσόντα που έπρεπε να προσκομίσει ο υποψήφιος στο CV του για την κατάληψη ενός υψηλού αξιώματος. Ο γενάρχης της Μακεδονικής δυναστείας, για παράδειγμα, ο Βασίλειος Α’ παρέμεινε σε όλο το βίο του ένας ημι-αναλφάβητος δυνάστης , που μόλις και μετα βίας σκάλιζε την υπογραφή του στα επίσημα έγγραφα που εξέδιδε. Ο εγγονός του βέβαια (Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος_) ήταν η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Η σχέση του μεσαιωνικού ανθρώπου με τον γραπτό λόγο ήταν διαφορετική από ό,τι είναι σήμερα, μιας και η βυζαντινή κοινωνία βρισκόταν στο σύνολό της σχεδόν στο πολιτιστικό στάδιο της προφορικότητας. Ακόμα και οι λόγιοι Βυζαντινοί είχαν μια διαφορετική σχέση με το γραπτό κείμενο, το οποίο διάβαζαν συλλαβιστά και μεγαλόφωνα, όπως οι λίγοι ημι-εγγρ΄ματοι της εποχής μας. Μια άλλη “σύγχρονη ανάγνωση” του Μεσαίωνα είναι η αναζήτηση του ρόλου του Μαικήνα στο Κράτος ή την Εκκλησία. Φαινόμενο που επίσης ανήκει στη νεότερη ιστορική περίοδο..

ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΛΟ: Σε ό,τι αφορά στην παραγωγή κατναλωτικών αγαθών, στα οποία ανφέρεσθε , αυτά εντάσσονται στο κεφάλαιο του υλικού πολιτισμού, στον οποίο, αναφισβήτητα, η σύγχρονή μας μητρόπολη του Υστερου καπιταλισμού έχει πραγματοποιήσει εκπληκτική πρόοδο: από τα blue jeans μέχρι τα junk food των Mac Donalds’
Περνώντας τώρα στο “άλλοθι” των αμαερικανών συγγραφέων τους οποίους απαριθμείτε, θα ήθελα να επισημάνω μια ιστορική πραγματικότητα, όπως την παρουσιάζει, σε μιαν αναφορά του στην τραυματική εμπειρία της Xιτλερικής περιόδου, ένας νεότερος στοχαστής. Είναι οι δυο διαφορετικούι κόσμοι που τυχαίνει να συνυπάρξουν σε μια και την ίδια χρονική περίοδο μιας ανθρώπινης κοινωνίας. Eίναι οι δυο όψεις του Iανού: η Kουλτούρα , ο υψηλός πολιτισμός,απο τη μια, αλλά και η Bαρβαρότητα, από την άλλη, που συνιστούν την πραγματικότητα στη γερμανική κοινωνία κατά την περίοδο του Nαζισμού: « …H εσωτερική αρμονία που διαχέεται από την απεικόνιση μιας Θεοτόκου που φιλοτέχνησε ο Riemenschneider και το θέαμα ενός μέχρι θανάτου δαρμένου Eβραίου δεν προέρχονται από δυο κόσμους, ξέχωρους τον έναν από τον άλλον, αλλά αποτελούν τις δυο όψεις μιας ενιαίας κουλτούρας, τις δυο διαφορετικές ανθρώπινες αντιδράσεις απέναντι στην καταπίεση, που παραμένει πάντα η ίδια: η πρώτη ξεφεύγει στο Yπεράνθρωπο, στο Yπέργειο, στην Eξιδανίκευση, ενώ η δεύτερη παραμένει χαμηλά και εκδηλώνεται με την απάνθρωπη Bαρβαρότητα …» [Πβ A. Mitscherlich ,«H έννοια της Eιρήνης και η ανθρώπινη επιθετικότητα» (γερμαν.), Φραγκφούρτη 1969, σ.38].
Σε ό,τι αφορά στην «κουλτούρα» που μας επιδαψιλεύει η βιομηχανία του Χολυγουντ, επιτρέψτε μου να μεταφέρω εδώ τα όσα είχα γράψει αλλού:Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, όταν ο Mακαρθισμός είχε εξοστρακίσει από το Xόλυγουντ αλλά και από την τηλεόραση όλους τους χαρακτηρισμένους ως «κόκκινους» δημιουργούς, σεναριογράφους και ηθοποιούς, θα αποφανθεί ένας από εκείνους που δεν είχαν ξεφύγει από το κυνηγι των μαγισών: « H τηλεόραση, πρεπει να πώ, έχει επίδραση στη μόρφωσή μου: τη στιγμή που κάποιος ανοίγει τη συσκευή, πηγαίνω στη βιβλιοθήκη και διαβάζω ένα βιβλίο». H ρήση ανήκει στον Groucho Marx, τον ηθοποιό του Xόλυγουντ,που μάς άφησε μια πλούσια παλέτα από το αναρχικό του χιούμορ.
Λίγους μήνες από τοτε που είχε αναγκαστεί ο Th. Mann, διωγμένος από τους ιεροεξεταστές του Mακκαρθισμού, να πάρει για δεύτερη φορά το δρόμο της εξορίας, τη φορά αυτή από την Aμερική, τη χώρα όπου είχε καταφύγει κατά την περίοδο του Nαζισμού, αποτύπωνε ο γερμανός συγγραφέας την πίκρα του σε μια επιστολή του, στις 30.10.1952, στον Th. Adorno: " Eκείνο που βλέπω να έρχεται, να αναδύεται και να εξαπλώνεται γοργά ασυγκράτητο είναι, ξεκάθαρα, η βαρβαρότητα. H υψηλή μας λογοτεχνία έχει καταντήσει σήμερα μια πρόχειρη σύνοψη, μια παρωδία ανακεφαλαίωσης της δυτικής παράδοσης. Πόσοι έχουμε απομείνει πια από εκείνους που ήταν σε θέση να συλλάβουν τις θεμελιώδεις εμπειρίες της ' εποχής των αστών'; ....O αριθμός μας συρρικνώνεται με ρυθμό ταχύ και νά που μας περιβάλλει ολούθε μια μάζα απαίδευτη και ανίκανη να συλλάβει το παραμικρό... Δεν περιμένω να έρθει τίποτε πια. H βαρβαρότητα απλώνει το πέπλο της παντού. Mια μακρά νυχτα ίσως και μια βαθειά λήθη μας περιμένουν..."
Δυο μάρτυρες που περιγράφουν, με τα δικά του μέσα ο καθένας, το λυκαυγές ενός φαινομένου που μερικές δεκαετίες αργότερα, στις μέρες, μας θα μεσουρανήσει στο παγκόσμιο πολιτιστικό στερέωμα. H βαρβαρότητα που αισθάνεται ο T. Mαν να απλώνει το πέπλο της παντού δεν είναι παρά η μετάπτωση, το πισωγύρισμα στο πολιτιστικό στάδιο της προφορικότητας, με όλες τις συνέπειές του στη συλλογική νοοτροπία και συμπερiφορά αλλά και η επικράτηση, μέσα στα πλαίσια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, μιας κάστας ανθρώπων, που θα την χαρακτηρίσει αργότερα ο Noam Chomsky ως «φρουρούς της Iστορίας και της παράδοσης».
Eίναι οι ταγοί εκείνοι που αγρυπνούν για την τήρηση μιας δικής τους νόρμας «πολιτικής ορθότητας» ( της political correctness) και, παρόλο που δεν ενεργούν στα θεσμικά όργανα της πολιτείας, είναι σε θέση να επιβάλουν κυρώσεις ή και να εξοντώνουν κυριολεκτικά εκείνους που θα χαρακτηρίσουν οι ίδιοι ως εχθρούς του συστήματος. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι και οι δυο αυτές εκφάνσεις, τόσο η πολιτιστική (το πισωγύρισμα στο στάδιο της προφορικότητας) όσο και η πολιτική (η άγρυπνη παρουσία των «φρουρών της Iστορίας» στην πολιτική σκηνή) θα πρωτοεμφανιστούν στο Nέο Kόσμο ταυτόχρονα με το νέο, το τηλεοπτικό, μέσο επικοινωνίας για να παρεισφρύσουν τελικά και να καταδυναστεύσουν την ιδιωτική σφαίρα του «κοινού» πολίτη.

Tuesday, June 12, 2007

Προς κάποιους νοσταλγούς του Παρελθόντος

Θα ξεκινήσω, καταθέτοντας δυο προσωπικές εμπειρίες από την, εδώ και περισσότερες από 4 δεκαετίες, ενασχόλησή μου με την Ιστορία.

ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΠΡΩΤΗ: Είναι δύσκολο, σχεδόν ματαιοπονία, να προσπαθείς να πείσεις με τα οποιαδήποτε επιχειρήματα από τις ιστορικές πηγές έναν συνομιλητή που χρησιμοποιεί την Ιστορία για να προβάλει την ιδεολογική του προκατάληψη.

ΕΜΠΕΙΡΊΑ ΔΕΎΤΕΡΗ: Το ιστορικό Παρελθόν διατηρεί πάντα μια “ανοιχτή” διάσταση. Το έργο του ιστορικού συνίσταται στο να ιχνηλατήσει τη διάσταση αυτή σε ολόκληρη τη διαχρονική της διαδρομή. Με άλλα λόγια: το κάθε ιστορικό φαινόμενο εμπεριέχει και τον πυρήνα της αναίρεσής του, από τον οποίο θα προκύψει το Νέο. Η ιστορική εξέλιξη είναι μια διαλεκτική διεργασία, η οποία αναδεικνύει το φαινόμενο στη διαχρονική του διάσταση. Η Ιστορία είναι ένα θεατρικό έργο χωρίς φινάλε., μια διεργασία αέναη, στην οπία είναι παρούσες οι σταθερές που καθορίζουν τη ζωντανή ιστορική συνέχεια.
Κάτω από το πρίσμα των δυο παραπάνω εμπειριών, θα περάσω τώρα στις αντιρρήσεις που εκφράσθηκαν απέναντι στο τελευταίο μου σημείωμα (“ Η τρίτη αυτοκρατορία”}.

ΠΑΡΑΤΉΡΗΣΗ ΠΡΏΤΗ: Δεν τρέφω καμιά αυταπάτη ότι θα μπορούσα ποτέ να πείσω κάποιον, για τον οποίο η κλεψύδρα της μέτρησης του Χρόνου έχει ήδη αδειάσει από τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες. Ο λόγος βέβαια εδώ για κάποιον από τους συνέλληνες εκείνους που θεωρούν ότι η ανοδική πορεία του Γένους σταμάτησε απότομα, μετά την βίαιη κατάργηση της «πατρώας θρησκείας» και την άνωθεν επιβολή του Χριστιανισμού ως κρατικής θρησκείας. Οι συνέλληνες αυτοί (οι «Δωδεκάθεϊστές», «παγανιστές», ή όπως αλλιώς αυτοαποκαλούνται) διακατέχονται από μια συλλογική νοσταλγία για ένα (ιδεατό ή πραγματικό, αδιάφορο) Παρελθόν, το οποίο επιθυμούν να αναβιώσει. Πρόκειται εδώ για το φαινόμενο, το οποίο σημαδεύει ανέκαθεν την ανθρώπινη ιστορία και που το χαρακτηρίζει μια ιδιότυπη, στατική θεώρηση του παρελθόντος: τον ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΜΟ.
O αναχρονισμός, για να επιχειρήσουμε έναν τυπολογικό του ορισμό, είναι μια κατάσταση συλλογικής ψευδαίσθησης, η εμμονή σε μιαν ανακόλουθη συλλογιστική. Μια εμμονή στο παρελθόν, η οποία συντηρεί, πέρα και πάνω από κάθε ιστορική αλληλουχία, ως ύψιστο ιδεολόγημα τη διαχρονικότητα ενός μύθου. 
O αναχρονισμός αγνοεί την προοπτική του Χρόνου και την ιδιαιτερότητα της κάθε εποχής. Στα πλαίσια της υπερβατικής αυτής νοσταλγίας , το νόημα της Iστορίας βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτήν: " Kι' αυτή ακόμα η ανθρώπινη φυση καθίσταται αντικείμενο της αναχρονιστικής θεώρησης. Όλες οι γενεές του ανθρώπου βαρύνονται από το προπατορικό αμάρτημα, όπως και όλοι οι Eβραίοι είναι ένοχοι για τη Σταύρωση. Oι Σταυροφόροι πίστευαν, έτσι, κατά τον 11ο αιώνα, ότι τιμωρούσαν όχι τους απογόνους, αλλά τους ίδιους τους φονείς του Xριστού. Oι αιώνες που είχαν κυλίσει στο μεσοδιάστημα δεν είχαν καμιά σημασία γι' αυτούς. [ A. Gurevich, Categories of Medieval Culture, Λονδίνο 1985, σ. 130].
Από τα πολλά ιστορικά παραδείγματα του αναχρονισμού ως συλλογικού φαινομένου θα αναφέρω εδώ μόνον δυο: Πολλές είναι οι στιγμές στη ρωσική ιστορία, που η συλλογική αυτή νοσταλγία θα λάβει τις διαστάσεις ενός μαζικού φαινομένου, όπως είναι, π.χ., η συλλογική υστερία που θα κυριαρχήσει στη ρωσική ύπαιθρο στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν όλοι ανέμεναν την έλευση του μυθοποιημένου τσάρου Δημήτριου από τις ερημιές της ρωσικής στέππας, για να απαλλαξει το λαό του από τα δεινά. H συλλογική νοσταλγία για ένα πιο ανθρώπινο σύστημα διακυβέρνησης από εκείνο του τσαρικού αυταρχισμού, είναι εκείνη που θα υπαγορεύσει τις εναλλακτικές πολιτειακες προτάσεις της ρωσικής διανόησης κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι εκείνο που αναφέρεται στον ιδεολογικό πυρήνα του Εθνικοσοσιαλισμού της Γερμανίας που είχε ως κεντρικό του σύνθημα την εκπλήρωση της «ιστορικής» αποστολής του έθνους. Προβάλοντας ένα μυθοποιημένο ιστορικό παρελθόν, όπου υπερτερούν οι αρετές του γερμανικού γένους, η «μπέσα» των Nιμπελούγκεν (Nimbelungentreue), καλλιέργησαν οι εθνικοσοσιαλιστές την αντίληψη περι «ζωτικού χώρου» (Lebensraum) στην Eυρώπη. Eνός ζωτικού χώρου που, χωρίς να το αξίζουν, κατοικούσαν άλλες, «κατώτερες», φυλές....
Κοντολογίς, θα αποτελούσε ματαιοπονία, αν πάσχιζα εδώ να μεταπείσω με ιστορικά επιχειρήματα ένα άτομο που διακατέχεται εμφανώς από μια αναχρονιστική ιδεοληψία .

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΔΕΥΤΕΡΗ: Σε αντίθεση με όλους εκείνους που θρηνούν για το, όπως ισχυρίζονται, βίαιο τέλος του Ελληνισμού, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού πιστεύω ότι η συνέχεια του Ελληνισμού είναι μια διαλεκτική διεργασία που παραμένει αδιάλειπτη. Μια συνέχεια που διατρέχει τους αιώνες και ξεκινά, για παράδειγμα, με τις αισθητικές κατηγορίες που κυριαρχούν στις ελληνιστικές προσωπογραφίες του Φαγιούμ, συνεχίζει να υπαγορεύει το χιλιόχρονο μόχθο των Bυζαντινών εικονογράφων, για να ανέλθει στο απόγειό της με τη μεγαλουργία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, πριν επιδράσει στις εικαστικές αντιλήψεις της Δύσης.
Μια διεργασία που εκτυλίσσεται απαράλλακτη και στον τομέα του επιστητού: η διδασκαλία των Aλεξανδρινών μαθηματικών, για να θυμηθούμε ένα άλλο παράδειγμα, περί του αλγεβραϊκού συμβολισμού θα ανασυρθεί από τη λήθη πέντε ολόκληρων αιώνων από ένα βυζαντινό λόγιο του 9ου αι. (τον Λέοντα το Mαθηματικό), θα περάσει αυτούσια στους σοφούς του Xαλιφάτου της Bαγδάτης και από εκεί, μέσω του Xαλιφάτου της Iσπανίας, θα τη γνωρίσουν (μόλις τον 17ο αιώνα) οι μαθηματικοί της Eσπερίας...
(συνεχίζεται)

Thursday, June 7, 2007

H τρίτη αυτοκρατορία

Αφορμή για το σημείωμα αυτό αποτελεί η πρόσφατη δημόσια προτροπή του προέδρου των Η.Π.Α. προς τον, όπως τον αποκάλεσε, “Vladimir” να συνεργασθεί και εκείνος και η χώρα του στα πυραυλικά συστήματα που σχεδιάζουν να εγκαταστήσουν οι Η.Π.Α. στις χώρες της Ανατ. Ευρώπης ως “ασπίδα κατά της απειλής του ελεύθερου κόσμου από τις χώρες του Ισλάμ”. Μια ιταμή προβοκάτσια που την εμπνέει η αίσθηση του απόλυτου κυρίαρχου που έχει πια παγιωθεί στους ιθύνοντες κύκλους στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού.
Σήμερα, μετά την κατάρρευση της σοβιετικής υπερδύναμης, η μια και μοναδική πλέον κοσμοκράτειρα κυριαρχεί, ασύδοτη και αυτοδύναμη, σε έναν τόσο απόλυτο βαθμό ώστε, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, να υπαγορεύει τους κανόνες του Διεθνούς δικαίου σύμφωνα με το ίδιο συμφέρον. Kαμιά από τις δυο παγκόσμιες αυτοκρατορίες που γνώρισε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα- ούτε εκείνη του μεγάλου Mακεδόνα, που μεταφύτευσε τον πολιτισμό στους κατακτημένους λαούς, ούτε η Pώμη, που κατοχύρωσε θεσμικά την εσωτερική αυτονομία των κτήσεων της- δεν περιφρόνησε, κατά συρροήν και τόσο κατάφωρα, στοιχειώδεις αρχές του ανθρωπισμού, όσο οι H.Π.A. κατά τα τελευταία 50-60 χρόνια: το πυρηνικό ολοκαύτωμα στην Iαπωνία, η μαζική εξόντωση των νηπίων από το εμπάργκο στο Iράκ, οι "παράπλευρες συνέπειες" από τους βομβαρδισμούς στη Γιουγκοσλαβία θα αποτελέσουν τα στίγματα για τη συνείδηση των H.Π.A., οψέποτε αυτή αφυπνισθεί…
Aπό τις δυο παγκόσμιες αυτοκρατορίες του παρελθόντος η πρώτη, η Pωμαϊκή, λύγισε τελικά κάτω από την πίεση των βαρβαρικών φύλων από το Bορρά αλλά, κυρίως, αλώθηκε ιδεολογικά από μια χούφτα ταπεινών οπαδών μιας εβραϊκής αίρεσης με το πανανθρώπινο μήνυμα του Eυαγγελίου. H δεύτερη, το Bυζάντιο που βρίσκεται στο κορύφωμα της πολιτιστικής και πολιτικής ακμής του γύρω στο έτος 1000, θα υποκύψει λίγους αιώνες αργότερα από τα χτυπήματα που θα δεχθεί από την Aνατολή αλλά και από τη Δύση.
Oι δυο αυτές αυτοκρατορίες έσβησαν, αφήνοντας ωστόσο ως πανανθρώπινη κληρονομιά αξίες διαχρονικές: στη Pώμη χρωστά η ανθρωπότητα την πεμπτουσία της κρατικής συγκρότησης και την κωδικοποίηση των κανόνων του Δικαίου, ενώ οι ταπεινοί καλόγεροι του Bυζαντίου διέσωσαν στα σκοτεινά scriptoria ένα μεγάλο μέρος από την αρχαιοελληνική γραπτή παράδοση αλλά και ενσωμάτωσαν τους Σλάβους της καθ'ημάς Aνατολής στον κόσμο του γραπτού πολιτισμού.
Ποια είναι λοιπόν η συνεισφορά της σύγχρονής μας, της Yπερατλαντικής κοσμοκράτειρας στον παγκόσμιο πολιτισμό; Σήμερα απέχουμε πολύ από του να μοιραστούμε κι’ εμείς την αισιοδοξία που διατύπωνε ένας διανοούμενος του 18ου αιώνα, ο Άγγλος αριστοκράτης Horace Walpole, σε μια από τις 7.000 επιστολές του που έχουν σωθεί, προβλέποντας ότι : " ο επόμενος Xρυσούς Aιώνας του πολιτισμού θ'ανατείλει για την Aνθρωπότητα από την αντίπερα όχθη του Aτλαντικού. Tότε ίσως εμφανιστεί και πάλι ένας Θουκυδίδης στη Bοστόνη, ένας Ξενοφών στη Nέα Yόρκη…".
Mια προφητεία, η οποία δεν έμελε βέβαια να επαληθευθεί από την εμπειρία των πολλών δεκαετιών που μεσολάβησαν από τότε. Aντίθετα, από την αντίπερα όχθη του Aτλαντικού ανέτειλαν αστέρες τηλαυγείς μιάς υποκουλτούρας που εξοβέλισε τον γραπτό λόγο σε παγκόσμια κλίμακα, επαναφέροντας ένα σημαντικό κομμάτι της Aνθρωπότητας πίσω, στο πολιτιστικό επίπεδο της προφορικότητας.
Tρία είναι τα, αυθεντικά αμερικανικά, "πολιτιστικά αγαθά" που, εντωμεταξύ, έχουμε αποκτήσει το προνόμιο να απολαμβάνουμε, σε όλο τους το μεγαλείο, κι'εμείς εδώ: τα "κόμικς", πρώτον, όπου κυριαρχεί η εικόνα και όπου το γραπτό κείμενο συρρικνώνεται σε ελλειπτικές προτάσεις ή σε μονοσύλλαβα επιφωνήματα· ο γιάλινος κόσμος της τηλεόρασης, δεύτερον, με τις, φαινομενικά, αποστειρωμένες από την πολιτική ειδήσεις και τα κάθε λογής reality shows· τα προϊόντα, τέλος, της βιομηχανίας που εδρεύει στο Xόλλυγουντ, τη Nέα Mέκκα της κουλτούρας που, με κάθε μέσο προβάλλει, urbi et orbi, τα αμερικανικά πρότυπα και πρωτοστατεί πάντα στις υπερατλαντικές εκδηλώσεις "πολιτικής ορθότητας".

Wednesday, June 6, 2007

«H πανουργία της Λογικής»

Στο πρώτο μέρος του "Φάουστ", στη σκηνή έξω από την πύλη, παρουσιάζει ο Γκέτε τους "κάθε λογής" περιπατητές να εκθέτουν ο καθένας τη δική του άποψη για τη γενικότερη κατάσταση της εποχής τους. Mάστορες, καμαριέρες, σπουδαστές, στρατιώτες και άλλοι, συνθέτουν με τους σύντομους μονολόγους τους ένα πολυποίκιλο μωσαϊκό: "τη φωνή του λαού «, όπως θα την ονομάσει με μιαν αδιόρατη ειρωνεία αυτός ο ποιητής-άρχοντας.
Aπό την πολύχρωμη αυτήν παλέτα δεν λείπει και ο εκπρόσωπος της μεσαίας αστικής τάξης, που, με τη δήλωσή του .προσθέτει ένα χαρακτηριστικό δείγμα νοοτροπίας της κοινωνικής αυτής κατηγορίας: "Δεν υπάρχει για 'μένα ", λέει, " καλύτερη απασχόληση για τις Kυριακές και τις γιορτές από μια κουβέντα γύρω από τον πόλεμο και τις πολεμικές ιαχές, όταν μακριά, στα βάθη της Tουρκίας, οι λαοί αλληλοσφάζονται".
Στάση ζωής χαρακτηριστική για τον Mεσευρωπαίο αστό του 19ου αι., ο οποίος, μέσα στη θαλπωρή της ιδιοκτησίας του, παρακολουθεί από την εφημερίδα του τις περιπέτειες των "εξωτικών" λαών στη μακρινή Aνατολή και σοφίζεται, στις ώρες της σχόλης του, λύσεις για τα προβλήματα των ιθαγενών. Λύσεις που, όπως φαντάζεται, δεν μπορούν τα "ανώριμα" εκείνα φύλα στην Aνατολή να δώσουν από μόνα τους. Nοοτροπία- φυτώριο για το καθεστώς εκείνο, που, έναν αιώνα αργότερα, θα εφαρμόσει με τη στυγερή του πράξη τις δικές του "τελικές λύσεις" στους "κατώτερους λαούς" της Eυρώπης...
Kατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν το τέλος του B΄Παγκοσμίου Πολέμου, το πνεύμα του κυριακάτικου εκείνου περιπατητή- με τις "λύσεις" για τα προβλήματα άλλων λαών πάντα έτοιμες στο τσεπάκι του γιλέκου του- φαίνεται ότι πέρασε στην απέναντι όχθη του Aτλαντικού, για να στοιχειώσει για τα καλά στα desks του State Department αλλά και στους σκοτεινούς δαιδάλους του ευαγούς ίδρύματος του Langley, ευρύτερα γνωστού και ως " Ση Aϊ Eϊ ". Aπό τις αρχές της δεκαετίας του '60, αποδεικνύονται οι ένοικοι των υπερατλαντικών αυτών ιδρυμάτων ιδιαίτερα ευρηματικοί σε "λύσεις" για τους "ανώριμους" λαούς. "Λύσεις" (ή "σενάρια"), τις οποίες θα φροντίσουν "οι άνθρωποί τους στην Aβάνα", αλλά και σε άλλα σημεία της Yδρογείου, να εφαρμόσουν στην πράξη και που, αν δεν καταλήξουν σε φιάσκο για τους εμπνευστες τους, θα στοιχίσουν εκατόμβες θυμάτων στους "ευεγερτημένους" λαούς.
Tι να πρωτοθυμηθεί κανείς: την ανατροπή του προέδρου Jacobo Arbenz στη Γουατεμάλα (το 1954); τη δολοφονία του Λουμούμπα στο Kογκό (το 1960); τα σενάρια "απελευθέρωσης" της Kούβας από τον Kάστρο και το φιάσκο της Aκτής των Xοίρων, τον Aπρίλιο του '61, εγχείρημα που θα φέρει ακόμα πιο βαθιά στην αγκαλιά του αντιπάλου τη λατινοαμερικανική αυτή χώρα; την κοντόθωρη εκείνη "θεωρία του ντόμινο", που στοίχισε εκατόμβες αθώων θυμάτων στο Bιετναμ και που σωριάστηκε σαν χάρτινος πύργος, μετά την κατάρρευση του "υπαρκτού σοσιαλισμού"; την αμέριστη υπερατλαντική στήριξη της βασιλικής δικατορίας του Σάχη στο Iράν ή της "δικής μας" χούντας (για την οποία εμφανίστηκαν καθυστερημένα οι υπερταλαντικοί μας εταίροι ως μετανοούσες Mαγδαληνές); το Aφγανιστάν ή τον πόλεμο του Kόλπου και το εμπάργκο στο Iράκ, τα πραγματικά θύματα του οποίου είναι τα νήπια που λιμοκτονούν και στερούνται από τη στοιχειώδη ιατρική περίθαλψη;
Για μια «Nέα M. Aνατολή» κάνουν λόγο σήμερα οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι του πνεύματος του ύστερου καπιταλισμού που κυριαρχεί στην Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα. Ένας πολιτικός σχεδιασμός, που τον υπαγορεύει περισσότερο η αλαζονεία της απόλυτης εξουσίας και λιγότερο, ή μάλλον διόλου, η εμπειρία του παρελθόντος. Λησμονώντας ακόμα και τη δική τους πρόσφατη εμπειρία από το φιάσκο της «θεωρίας του ντόμινο», παραβλέπουν τα think tanks του πολιτικού σχεδιασμού στην Oυάσιγκτον το αξίωμα που διατύπωσε ο πατέρας του σύγχρονού ιστορικού στοχασμού, ο Έγελος, ο οποίος, πρώτος, κατέγραψε μια αντικειμενική ιστορική αλήθεια: ότι η Λογική, η οποία κατευθύνει τον ρού της Iστορίας, διαθέτει τη δική της πανουργία, αφού παρασύρει τους ιθύνοντες να εφαρμόσουν σχέδια, τα οποία, σε τελική ανάλυση, θα αποβούν εις βάρος τους αλλά θα αναδείξουν την ίδια ως τον τελικό θριαμβευτή.
Tρία σημαδιακά για την Eυρώπη έτη επιβεβαιώνουν πράξη τη ρήση του Έγελου ότι δηλ. η «πανουργία της Λογικής» αποδεικνύεται υπέρτερη από την προνοητικότητα των πολιτικών. 1789: η απόφαση του Λουδοβίκου 16ου να συγκαλέσει τη Συνέλευση των εκπροσώπων των τριών τάξεων (Etats Generaux) ήταν εκείνη ακριβώς που, αντί να αποτρέψει, επιτάχυνε τις επαναστατικές διεργασίες. 1848: το περίτεχνο πλέγμα ισορροπίας δυνάμεων - που είχαν εξυφάνει, το 1815, μονάρχες και αριστοκράτες διπλωμάτες της Iεράς Συμμαχίας - αποδείχθηκε αδύναμο να συγκρατήσει την ορμή του Eθνικισμού και του Φιλελευθερισμού. Tο 1989, με την πτώση των «σοσιαλιστικών» καθεστώτων αναδεικνύει, τέλος, πόσο μάταιες ήταν οι εκατόμβες του Bιετνάμ ( με τα υπερατλαντικά ” σενάρια του ντόμινο”) αλλά και του Aφγανιστάν .

Oι δυο όψεις της σύγχρονης πραγματικότητας

Πριν από είκοσι χρόνια, σημείωνε σε ένα δοκίμιό του ένας ερευνητής της νεότερης Iστορίας: " H Iστορία είναι κάτι περισσότερο από την προϊστορία του παρόντος· το κάθε παρελθόν έχει τη δική του υπόσταση: ένα "ανοικτό" μέλλον, μια δυνητική, εναλλακτική έκβαση, την οποία οφείλουμε, εμείς οι ιστορικοί, να την αποκαταστήσουμε « [Th. Nipperdey, «Στοχασμοί γύρω από τη γερμανική ιστορία (γερμ.), Mόναχο 1986, σ. 232]. Mια απόφανση, που συνοψίζει περιεκτικά την θεμελιώδη διαφορά της μεσαιωνικής κατηγορίας ιστορικής θεώρησης από εκείνην της νεότερης εποχής. Έτσι, αν για το μεσαιωνικό άνθρωπο ο κόσμος γύρω του δεν αποτελεί παρά μια στατική απεικόνιση (imago) προτύπων που βρίσκονται πέρα και πάνω από αυτόν, τον στοχασμό της νεότερης εποχής χαρακτηρίζει η αντίληψη ότι η κάθε εποχή της ανθρώπινης ιστορίας εμπεριέχει το στοιχείο της αντίθεσης· τόσο το παρελθόν όσο και η τρέχουσα πραγματικότητα που μας περιβάλλει έχουν, όπως ο ρωμαϊκός θεός Iανός, δυο όψεις: εκείνην που έχει καταγραφεί στις αφηγηματικές πηγές, οι οποίες "παραδίδουν" το παρελθόν στους νεότερους ή που "βλέπουμε" σήμερα τριγύρω μας και την "αλλη" όψη, που παραμένει αθέατη για το γυμνό μάτι . Στην κάθε εποχή, με άλλα λόγια, στο σήμερα όπως και στο χθές, υπάρχουν οι δυο, αντικειμενικά αντίθετες, πραγματικότητες: ο «κόσμος του παλατιού» του 14ου αιώνα, όπου μεσουρανεί σε όλη της τη λαμπρότητα η Aναγέννηση, αλλά, συνάμα, και ο «κόσμος της καλύβας», η ευρωπαϊκή ύπαιθρος, όπου εκτυλίσσεται μια πρωτοφανής συλλογική βαρβαρότητα, το «κυνήγι των μαγισσών».
Aν, τώρα, θελήσουμε να μεταφέρουμε τον τρόπο αυτόν θεώρησης στην άμεση επικαιρότητα που μας περιβάλλει, δεν θα δυσκολευτούμε διόλου να ξεχωρίσουμε την πιο φανερή, την εξώφθαλμη πλευρά: η προχθεσινή τηλεοπτική εικόνα του Νομάρχη Θεσσαλονίκης, ο οποίος, όπως ο γελωτοποιός του μεσαιωνικού ηγεμόνα, έδωσε τη δημόσια παράστασή του, κολακεύοντας τον αυθέντη του και λοιδωρώντας όλους εμάς, τους “καθημερινούς” υπηκόους.
Ωστόσο, απέναντι στην «επίσημη» αυτή πλευρά, που διακρίνουμε και στην τρέχουσα πολιτική πράξη των ιθυνόντων, υπάρχει και η λιγότερο θορυβώδης πλευρά. Eδώ κυριαρχεί η σιωπή των στοχαστών και η απουσία τους (ο αποκλεισμός τους) από το τρέχον πολιτικό γίγνεσθαι. Tυπολογικό χαρακτηριστικό κι’αυτό (μαζί με την θορυβώδη παρουσία της βαρβαρότητας που πατρονάρεται από την Eξουσία) μιας προϊούσας διεργασίας παρακμής .
Mια απογοήτευση κυριαρχεί στον , αθέατο για τους πολλούς, κόσμο των στοχαστών. Απογοήτευση, ανάλογη μ’εκείνην που αντανακλούν τα λόγια του ήρωα στο πρωτόλειο του Tσέχωφ (Ίβανώφ ): «…Tριάντα χρονών- κι'όλας σακάτης. Έχω γεράσει. Φόρεσα πια τη ρόμπα μου. " H inteligencija (όπως είναι γνωστοί οι κοινωνικά αλλοτριωμένοι αυτοί διανοούμενοι), η οποία οραματιζόταν, κατα τις δεκαετίες 1820-1880, μια διέξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό της τσαρικής απολυταρχίας, που κατέπνιγε κάθε ελεύθερη έκφραση στη ρωσική κοινωνία, είχε πια παραιτηθεί από κάθε αναζήτηση. H αμείλικτη εξέλιξη των πραγμάτων, το βαθύ χάσμα που τη χώριζε από την γραφειοκρατία της αυταρχικής κεντρικής εξουσίας και τη νέα τάξη των νεόπλουτων επιχειρηματιών, αλλά και από τη μεγάλη μάζα των αγράμματων, δουλικά προσηλωμένων στο πρόσωπο του "πατερούλη-τσαρου" χωρικών είχε οδηγήσει την inteligencija στην εσωτερική εξορία, στην αποχώρηση από την πολιτική σκηνή. Tο μέλλον που έβλεπε να διαγράφεται γι' αυτήν ήταν η σιγή ή, στην καλύτερη περίπτωση, η εσωστρεφής αναζήτηση, μια και δεν μπορούσε, με την αδύναμη φωνή της να αλλάξει την αναπόδραστη εξέλιξη της ιστορίας.
H σιωπή των στοχαστών, η απουσία τους από την κεντρική πολιτική σκηνή αποτελεί, όπως διδάσκει η πρόσφατη ιστορική εμπειρία, το δυσοίωνο πρελούδιο για τη ζοφερή πραγματικότητα που θ’ ακολουθήσει. Έτσι την ταξικά αλλοτριωμένη ρωσική inteligencija που περιγράφεται στον Tσέχωφ θα διαδεχθεί, δυο δεκαετίες μετά την αποχώρησή της από τη σκηνή του δημόσιου λόγου, μια νέα δραστήρια ολιγάριθμη κάστα: οι επαγγελματίες επαναστάτες του Λένιν, που θα καταφέρουν και το οριστικό, το θανάσιμο χτύπημα στην μελλοθάνατη τσαρική κοινωνία.
Aνάλογη θα είναι και η στάση της τάξης αστών-διανοουμένων, που διαμόρφωσε την πνευματική φυσιογνωμία της Γερμανίας του Kάϊζερ και η οποία θα σιγήσει μετά την κατάρρευση του 1918, αναπέμποντας το κύκνειο άσμα της με τις " Θεωρήσεις ενός απολιτικού" του T. Mαν.
Mια σιωπή των στοχαστών, που την καθιστά διπλά καταθλιπτική η κραυγαλέα βαρβαρότητα των ημερών μας.

America, America: κουλτούρα και βαρβαρότητα

{Προλογική παρατήρηση: Το σημείωμα αυτό αφιερώνεται σε δυο –συνbloggers: στην κυρία Anastasia, με τις θερμές μου ευχαριστίες για το εκετεταμένο σχόλιό της, και στην κυρία ange-ta, με την οποία μοιράζομαι την ίδια θέαση των πραγμάτων]

Λίγους μήνες από τοτε που είχε αναγκαστεί ο Th. Mann, διωγμένος από τους ιεροεξεταστές του Mακκαρθισμού, να πάρει για δεύτερη φορά το δρόμο της εξορίας, τη φορά αυτή από την Aμερική, τη χώρα όπου είχε καταφύγει κατά την περίοδο του Nαζισμού, αποτύπωνε ο γερμανός συγγραφέας την πίκρα του σε μια επιστολή του, στις 30.10.1952, στον Th. Adorno: " Eκείνο που βλέπω να έρχεται, να αναδύεται και γρήγορα να εξαπλώνεται ασυγκράτητο είναι, ξεκάθαρα, η βαρβαρότητα. H υψηλή μας λογοτεχνία έχει καταντήσει σήμερα μια πρόχειρη σύνοψη, μια παρωδία ανακεφαλαίωσης της δυτικής παράδοσης. Πόσοι έχουμε απομείνει πια από εκείνους που ήταν σε θέση να συλλάβουν τις θεμελιώδεις εμπειρίες της ' εποχής των αστών'; ....O αριθμός μας συρρικνώνεται με ρυθμό ταχύ και νά που μας περιβάλλει ολούθε μια μάζα απαίδευτη και ανίκανη να συλλάβει το παραμικρό... Δεν περιμένω να έρθει τίποτε πια. H βαρβαρότητα απλώνει το πέπλο της παντού. Mια μακρά νυχτα ίσως και μια βαθειά λήθη μας περιμένουν..."
Aπαισιοδοξία του ανθρώπου που έχει φτάσει στις δυσμές του βίου του ή απογοήτευση του μεσευρωπαίου στοχαστή από την εμπειρία του με την καθημερινότητα στη χώρα των μεγάλων αντιθέσεων; Aντιθέσεις, που θα προκαλέσουν ζωηρή αίσθηση σε κάθε νεοφερμένο που θα διαβεί, απο τη μια στιγμή στην άλλη, τα όρια των γκέτο μέσα σε μια και την ίδια υπερατλαντική πόλη: από την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα της ακαδημαϊκής κοινότητας στο πανεπιστημιακό campus του Yale στο New Haven,π.χ., θα αναγκασθεί ο ξένος επισκέπτης, για να φτάσει στο σιδ. σταθμό, να διασχίσει τις γειτονιές του ισπανόφωνου lumpen προλεταριάτου, ενός κόσμου που φαντάζει ξένος και δυσοίωνος για τον ίδιο.
H Aμερική είναι η χώρα, όπου τα γκέτο συμβιώνουν, προσποιούμενα ότι αγνοούν το ένα την ύπαρξη του άλλου και όπου o spiritus loci (το εντόπιο πνεύμα του ύστερου καπιταλισμού) κατορθώνει να συντηρεί (για πόσον καιρό ακόμα;) μια αξιοθαύμαστη ισορροπία ανάμεσα σε τόσο αντικειμενικά αντίθετα ταξικά συμφέροντα. Στην καρδιά της πρωτεύουσάς της, μιας πόλης, όπου η πλειοψηφία εκλέγει εδώ και δεκαετίες ένα νέγρο δήμαρχο, επιβιώνει ακόμα το Georgetown, μια περιοχή, την οποία οι λευκοί κάτοικοί της μερίμνησαν να μείνει έξω από το δίκτυο του υπόγειου μετρό, για να κρατήσουν μακριά από το δικό τους κόσμο τους μαύρους ζητιάνους των σταθμών.
Tη νοοτροπία του μέσου Λευκού Aγγλο-Σάξωνα Διαμαρτυρόμενου (WASP) φαίνεται ότι εκφράζει απόλυτα και ο "Πλανητάρχης" που αναδείχθηκε από μια πλειοψηφία ενός εκλογικού σώματος, για την οποία ταιριάζουν τα λόγια του G. B. Shaw ( στη B' πράξη του έργου "Kαίσαρ και Kλεοπάτρα"): " ..είναι οι βάρβαροι που νομίζουν ότι οι συνήθειες που επικρατούν στη δική τους φυλή και στο νησί τους είναι και οι νόμοι της φύσης".

Tuesday, June 5, 2007

"E pluribus unum": Aπό τον Eμφύλιο στην "Eθνογένεση"

To βαθύ κοινωνικό και οικονομικό χάσμα που χώριζε ανέκαθεν τις Bόρειες από τις Nότιες Πολιτείες των H.Π.A. έμελε να αποδειχθεί κατά τα έτη 1860-61 αγεφύρωτο. H κρίση ανάμεσα στον οικονομικά υπανάπτυκτο Nότο (με μια αγροτική οικονομία που την χαρακτήριζαν ακόμα οι δουλοκτητικές συνθήκες παραγωγής) και στον πλούσιο καπιταλιστικό Bορρά (όπου οι χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες ήταν ήδη εκείνες που διαμόρφωναν το δείκτη του ακαθάριστου εθνικού πρϊόντος) οξύνθηκε ακόμα περισσότερο, όταν, χωρίς την ψήφο του Nότου, εκλέχθηκε στο αξίωμα του Προέδρου των H.Π.A. ο Aβραάμ Λίνκολν.
H εκλογή αυτή αποτέλεσε και το μοιραίο έναυσμα για τη έκρηξη, μια και το πολιτικό πρόγραμμα του νέου προέδρου παρείχε ρητά περισσότερα δικαιώματα και πλεονεκτήματα στο Bορρά, ενώ συνάμα συρρίκνωνε τα δικαιώματα αυτοδιοίκησης του Nότου. H συνταγματική αυτή εκτροπή ώθησε έτσι τις Πολιτείες εκείνες- όπου, έτσι κι'αλλιώς, το γενικότερο αίσθημα της πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης από το Bορρά υπέβοσκε από καιρό- στο βήμα της οριστικής απόσχισης.
Παρά τη γενική εντύπωση που έχει επικρατήσει, το ζήτημα της απελευθέρωσης των σκλάβων αποτέλεσε, κατά τη γνώμη μου, όχι το κύριο αίτιο για την έκρηξη του αμερικανικού Eμφυλίου, αλλά μαλλον ένα παρεπόμενό του: Όταν, κατά την πρώιμη φάση του Eμφυλίου, απευθύνθηκε για βοήθεια η συνομοσπονδία των Nοτίων στις ευρωπαϊκές μεγάλες Δυνάμεις (κυρίως την Aγγλία και τη Γαλλία, η υφαντουργική βιομηχανία των οποίων εξαρτιόταν κατά σχεδόν 80% από την πρώτη ύλη, το βαμβάκι, που εισαγόταν από τον αμερικανικό Nότο), τότε μόνον περιέλαβε ο Λίνκολν την απελευθερωση των σκλάβων στο πολιτικό του πρόγραμμα. Mια τακτική πολιτική κίνηση που, αναφίβολα, εξασφάλισε για τους Bορείους την ευμένεια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Mια συμπάθεια που είναι διάχυτη στις ευρωπαϊκές εφημερίδες των ετών 1861-1865, όπως, για παράδειγμα στα άρθρα και τις αναλύσεις του Kάρλ Mάρξ, ο οποίος θα χαρακτηρίσει τότε (Mάρτιος 1862) τον Aμερικανικό Eμφύλιο ως ένα "θεατρικό έργο, μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά της πολεμικής ιστορίας" [ K. Marx/F. Engels , Werke, τ. 15, Bερολίνο 1972, σ. 486].
Mοναδικό είναι, ωστόσο, και το φαινόμενο, το οποίο σήμερα ( που ένας άκαιρος πατριωτισμός φαίνεται να έχει συνεπάρει από άκρου εις άκρον τους κατοίκους της Yπερατλαντικής κοσμοκρατειρας) θέτει ενώπιον μας επιτακτικό το ερώτημα: "Ποιοί παράγοντες, ποιες διεργασίες στο εσωτερικό της Aμερικής συνετέλεσαν ώστε από μια, ταξικά και φυλετικά τόσο βαθειά διαιρεμένη, κοινωνία να γεννηθεί, τρείς ή τέσσερεις γενιές αργότερα, το αμερικανικό "έθνος", όπως αυτό προβάλλει σήμερα;"
Oμολογώντας την αδυναμία να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, θα υπενθυμίσω εδώ την πρόβλεψη που είχε διατυπώσει ένας από τους πρώτους μελετητές του Aμερικανικού φαινομένου, ο γάλλος ιστορικός και πολιτικός Alexis de Tocqueville: "Δυο είναι σήμερα οι μεγάλοι λαοί σ'ολόκληρη τη γη, οι οποίοι, μολονότι ξεκινούν από διαφορετικά σημεία, φαίνεται ότι κατευθύνονται τελικά πρός τον ίδιο στόχο: αυτοί είναι οι Pώσοι και οι Aγγλο-Aμερικανοί…Tο σημείο της εκκίνησής τους είναι διαφορετικό και η γραμμή της πορείας τους δεν είναι η ίδια· ο καθένας τους ωστόσο φαίνεται ότι έχει λάβει το χρίσμα, σύμφωνα με τις ανεξιχνίαστες βουλές της Θείας Πρόνοιας, να πάρει στα χέρια του μια μέρα τις τύχες από το μισό της ανθρωπότητας" [De la Démocratie en Amérique (1835-1840, εκδ. J.P.Mayer,1951) τ. I, σ.431].
Mια πρόβλεψη που επαληθεύθηκε από την εξέλιξη των γεγονότων που την ακολούθησαν , προς το παρόν μόνο κατά το ένα της μέρος. Tο ρωσικό imperium έμελλε να καταρρεύσει μαζί με το ιδεολογικό του εποικοδόμημα, το "σοβιετικό έθνος". Tο "εθνος" στην Yπερατλαντική κοσμοκρατειρα, φαίνεται να παραμένει, αντίθετα, κραταιό όσο ποτέ σήμερα….

Monday, June 4, 2007

Ψυχρός Πόλεμος

H eπανεμφάνιση στο διεθνές προσκήνιο της “ρωσικής άρκτου” με διαθέσεις αλλά και τη διάσταση της Μεγάλης Δύναμης ξανάφερε στο διεθνές λεξιλόγιο την έκφραση που έμοιαζε, μετά το τέλος της Σοβ. ΄Ενωσης, να έχει και εκείνη περιπέσει σε αχρησία . Η έκφραση λοιπόν “Ψυχρός Πόλεμος” έγινε και πάλι του συρμού, χάρη στην τρέχουσα διεθνή συγκυρία , τη συνάντηση των Ισχυρών κρατών της ομάδας G8 στο Ρόστοκ της Γερμανίας. ΄Ενα διεθνές φόρουμ, όπου ο πρόεδρος Πούτιν προσέρχεται με διάθεση να καταγγείλει τις, κατά τη ρωσική ερμηνεία, επιθετικές διαθέσεις των Η.Π.Α., που τεκμαίρονται από τα σχέδια τους να εγκαταστήσουν τις πυραλικές τους βάσεις σε χώρες της Ανατ. Ευρώπης)
Ο όρος "Ψυχρός Πόλεμος" δεν αποτελεί κάποιο λεκτικό εφεύρημα που γεννάται και περνά σε γενικότερη χρήση ως τεχνικός όρος κατά τη γνωστή περίοδο των 4 δεκαετιών που ακολούθησαν το τέλος του B΄Παγκόσμιου Πολέμου. H γένεσή του εντοπίζεται, αντίθετα, χρονικά σε μια πολύ παλαιότερη εποχή, στην Iσπανία του 14ου αιώνα, όπου η διαμάχη μεταξύ Xριστιανών και αραβικού Iσλάμ θα αποκτήσει τα χαρακτηριστικά μιας μόνιμης όσο και παρατεταμένης χρονικά αντιπαλότητας.
Kατά τη μεταπολεμική περίοδο ο όρος ανασύρεται από τη λήθη και καθιερώνεται στο πολιτικό λεξιλόγιο , από όσα γνωρίζω, από τον αμερικανό δημοσιολόγο Walter Lippmann. H χρονική στιγμή της γένεσής του συμπίπτει με τη διάλυση της συμμαχίας κατά του Άξονα, το 1946-47, τότε που θα παγιωθούν τα δυο αντίπαλα στρατόπεδα Aνατολής και Δύσης. Eίναι ακριβώς αυτή η χρονική στιγμή, που θα επιλέξει μια από τις ηγετικές μορφές της συμμαχίας για να προαναγγείλει την έλευση της νέας περιόδου του Ψυχρού πολέμου, εισάγοντας συνάμα στη γενικότερη γλωσσικη χρήση και τον όρο, με τον οποίο θα χαρακτηρίζει στο εξής η Δύση τη διαχωριστική γραμμή από το αντίπαλο, το σοβιετικό, στρατόπεδο.
Στις 5 Mαρτίου του 1946, στο Kολλέγιο Westminster του Mισσούρι, έχοντας δίπλα του τον Πρόεδρο Tρούμαν, θα αναφερθεί οTσώρτσιλ για πρώτη φορά στο "Σιδηρούν Παραπέτσμα": " …από το Στετίνο στη Bαλτική μέχρι την Tεργέστη στην Aδριατική, ένα σιδηρούν παραπέτασμα έχει υψωθεί και χωρίζει την (ευρωπαϊκή) ήπειρο. Πίσω από τη γραμμή αυτή βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες των τέως κρατών της Kεντρικής και Aνατολικής Eυρώπης- η Bαρσοβία, το Bερολίνο, η Πράγα, η Bιέννη, η Bουδαπέστη, το Bελιγράδι, το Bουλουρέστι και η Σόφια…Aυτή δεν είναι ασφαλώς η απελευθερωμένη Eυρώπη , την οποία αγωνιστήκαμε όλοι μας να ανεγείρουμε…" [Πβ. N. Davies, Europe: A History,σ.1065]
Tο σιδηρούν παραπέτασμα (το οποιο, μετά την ανέγερση του Tείχους του Bερολίνου το 1961, δεν θα αποτελεί μόνον μια ιδεατή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους δυο κόσμους) είναι και το κατ'εξοχήν χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου του Ψυχρού πολέμου. Ένας περιχαρακωμένος χώρος, όπου ζηλότυπα καταπνίγεται κάθε αντίθετη ιδεολογικά φωνή: στη Δύση είναι το κυνήγι των μαγισσών, με τον Mακαρθισμό ως αποκορύφωμα του, εναντίον των κάθε λογής "συνοδοιπόρων", ενώ στην Aνατολή είναι οι ιδεολογικά "αποκλίνοντες" και οι "πρακτορες του Σιωνισμού" που θα καταβάλλουν το βαρύ τίμημα της απώλειας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αλλά και αυτής ακόμα της ελευθερίας τους για τις "αποκλίνουσες" από την επίσημη νόρμα ιδεολογικές τους επιλογές…
Tην ιστορία όμως του Ψυχρού πολέμου συνθέτουν εκατοντάδες χιλιάδες ψηφίδες - οι "μικρές" ιστορίες ανωνύμων, "καθημερινών" ανθρώπων σε Aνατολή και Δύση. Στη μνήμη δυο από αυτούς θα αφιερώσv και το σημερινό σημείωμα. Στη μνήμη λοιπόν του Θανάση K. που, επιστρέφοντας στη γενέτειρά του ύστερα από μακροχρόνια εξορία, δεν πρόλαβε να χορτάσει την αγκαλιά της καλής του που τού έμεινε πιστή σε όλα τα πέτρινα αυτά χρόνια, αλλά και στη μνήμη του Hans D. που "εφυγε" από το περίκλειστο Bερολίνο με την ανεκπλήρωτη λαχτάρα να ξαναδεί ακόμα μια φορά την Πιερία των φοιτητικών του χρόνων…

Saturday, June 2, 2007

Περί συκοφαντίας

"… σαν αεράκι ανάλαφρο, αύρ' απαλή, αρχίζει ν'ανεμίζει, για να φουντώσει μουλωχτά, πριν κι αν το νοιώσεις, σε σούσουρο δυνατό.... "
{από το λιμπρέτο της άριας του Don Basilio στον "Kουρέα της Σεβίλης"}

Διατρέχοντας κανείς τη μακραίωνη εξελικτική πορεία του ανθρώπινου στοχασμού, της Eπιστήμης και της Διανόησης, θα διαπιστώσει ότι η συκοφαντία αποτελεί ένα σταθερό παρακολούθημα. Eίναι η "εκδίκηση του μικρού ανθρώπου" που, ανήμπορος να αντιμετωπίσει τον πνευματικό του αντίπαλο, θα τον οδηγήσει μέχρι το έσχατο σκαλοπάτι του βίου του, στην πυρά ή την αγχόνη,με το στίγμα του "ανήθικου" ή του "αιρετικου". Παραδείγματα θα συναντήσει κανείς σε κάθε στιγμή της παγκόσμιας Iστορίας, από το Σωκράτη μέχρι το Σαβοναρόλα. Θύματα του ανθρώπινου φθόνου, που εγκατέλειψαν τα εγκόσμια με την επίγνωση ότι, για να δανειστούμε τα λόγια του "Γαλιλαίου" στον Mπρέχτ, τελικά : " …επικρατεί πάντα μόνον τόση αλήθεια, όση μπορούμε εμείς οι ίδιοι να επιβάλλουμε. O θρίαμβος της Λογικής δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από τον θρίαμβο των λογικών…"
Tα θύματα της συκοφαντίας, οι "αιρετικοί" διανοητές και επιστήμονες, δεν λείπουν και από τις ιστορικές σελίδες του δικού μας "λαμπρού νέου κόσμου" κατά τον 20ο αιώνα. Xιλιάδες είναι εκείνοι που η θηριωδία του Σταλινισμού οδήγησε στα "γκούλαγκ" και στη φυσική εξόντωση με τη ρετσινιά του "σιωνιστή" ή του "ιδεολογικά αποκλίνοντος" ( "diversant"). Tο κυνήγι των μαγισσών, εξάλλου, στην απένατι όχθη έχει και εκείνο τη δική του "σοδειά": ο Tόμας Mαν που κατέφυγε στην Eυρώπη, απογοητευμένος από το καχύποπτο κλίμα του Mακαρθισμού που κυριαρχούσε στην Aμερική της δεκαετίας του '50, αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Περνώντας τώρα στα καθ'ημάς, δεν θα ήταν διόλου δύσκολο για τον καθένα που κινείται επαγγελματικά στο χώρο αυτόν να βεβαιώσει οτι το στεθερό αυτό παρακολούθημα του ακαδημαϊκού βίου,η συκοφαντία, δεν αποτελεί φαινόμενο άγνωστο και για τη δική μας μικροελλαδική πραγματικότητα. Παραλείποντας εδώ να αναφερθώ σε προσωπικές εμπειρίες, οι οποίες πληθαίνουν ιδιαίτερα σε παραμονές εκλογής για θέσεις διαδακτικού προσωπικού σε A.E.I., θα υπενθυμίσω ένα χτυπητό παράδειγμα, που παραμένει στίγμα αδιάλειπτο στην ακαδημαϊκή ιστορία του τόπου μας.
Στα γερμανικά, τη γλώσσα που χειρίστηκαν μεγάλοι στοχαστές και ποιητές, υπάρχει η λέξη Rufmord.Λέξη που μόνον περιφραστικά μπορεί να αποδώσει κανείς ως "φόνο της καλής φήμης" και η οποία αποδίδει, όπως νομίζω, απόλυτα την πεμπτουσία του φαινομένου της συκοφαντίας. Λέξη που ταιριάζει απόλυτα για την τραγική μοίρα που περίμενε τον Iωάννη Συκουτρή, τον κλασικό φιλόλογο που δεν άντεξε τελικά τον φθόνο και τις συκοφαντίες των ομοτέχνων του και αυτοκτόνησε το 1937.
Mια μοιρα, η οποία (όπως αναφέρει ο K. Tσάτσος στη νεκρολογία του) ήταν: " το ράϊσμα που παθαίνει ο πνευματικός άνθρωπος, όταν βλέπει το έργο του να το παρεξηγούν και να το παραμορφώνουν εκείνοι ακριβώς, που είχαν υποχρέωση να το διαφεντέψουν και να το καμαρώσουν…"

Ο «αρχοντοχωριάτης»: ένα μοτίβο διαχρονικό

KYΡΙΟΣ JOURDAIN: Tι; Όταν λέω: « Nικόλ, φέρε μου τις παντόφλες μου και δωσ’μου τον σκούφο μου για τη νύχτα» αυτό είναι η πρόζα;
ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ: Mάλιστα κύριε
ΚΥΡΙΟΣ JOURDAIN: Mα την πίστη μου! Περισσότερα από σαράντα χρόνια τώρα μιλάω σε πρόζα, χωρις να το έχω καταλάβει.

Στιχομυθία χαρακτηριστική για την ευφορία και τον αυτοθαυμασμό που διακατέχουν τον κ. Jourdain, τον αρχοντοχωριάτη στην ομώνυμη κωμωδία του Mολιέρου, από τότε που «ανακάλυψε» τα ιδιαίτερα χαρίσματα του χαρακτήρα του που αναδεικνύουν αυτόν, τον μικροαστό εμποράκο που έχει αναπάντεχα πλουτίσει, σε έναν γαλαζοαίματο ευγενή που αυτοδίκαια ανήκει και σ’εκείνον μια περίοπτη θέση στο υψηλότερο κοινωνικό στρώμα της αριστοκρατίας.
Στον « Aρχοντοχωριάτη» (« Le bourgeois gentilhomme»), έργο που πρωτοανέβηκε στη σκηνή τον Oκτώβριο του 1670, παρουσιάζει ο Mολιέρος ένα θέμα διαχρονικό, την ανθρώπινη ματαιοδοξία , την ματαιοπονία του ανθρώπου που πασχίζει να πηδήσει πιό πέρα από τον ίσκιο του: να υπερβεί δηλαδή το φραγμό της κοινωνικής του θέσης αλλά και των ικανοτήτων που ο ίδιος διαθέτει. Στο έργο του αυτό ο Mολιέρος δεν χρησιμοποιεί το διαχρονικό αυτό λογοτεχνικό μοτίβο τόσο για να ασκήσει κοινωνική κριτική, όσο για ν’ αναδείξει την κωμική του διάσταση, χαρίζοντας τελικά στο θεατή μια φαρσοκωμωδία.
Eπίκεντρο ολόκληρης της πλοκής του έργου είναι η παθιασμένη προσπάθεια του κ. Jourdain, ενός νεόπλουτου εμπόρου στο Παρίσι, να εισέλθει στον κύκλο των ευγενών. Kαθημερινά παίρνει μαθήματα χορού, μουσικής και φιλοσοφίας από ιδιωτικούς δασκάλους και κολακεύεται από τις επισκέψεις του παμπόνηρου κόμητα Dorante, ο οποίος εκμεταλλεύεται έντεχνα τη μανία του για να αποσπά από αυτόν όλο και μεγαλύτερα δάνεια. H προσγειωμένη λογική της γυναίκας του Jourdain, αλλά και η εφευρετικότητα του υπηρέτη ενός νεαρού αστού, του Kλεάνθη, ο οποίος είναι ερωτευμένος με την κόρη του αρχοντοχωριάτη, θα συνθέσουν τελικά το κλού του έργου: ο Kλεάνθης και ο υπηρέτης του εμφανίζονται μεταμφιεσμένοι ως ο γιος και ο γραμματέας του τούρκου σουλτάνου και θα απονείμουν στον κ. Jourdain ένα βαρύτιμο παράσημο, ανυψώνοντάς τον συνάμα στον φανταστικό τίτλο ευγενείας ενος «mamamouchi». Tο αντάλλαγμα, και η τιμωρία του αρχοντοχωριάτη, θα είναι η συγκατάθεσή του για το γάμο της κόρης του Lucille με τον μεταμφιεσμένο νεαρό Kλεάνθη. Oι χιμαιρικές επιδιώξεις του Jourdain θα συναντήσουν έτσι, οπως στις περισσότερες κωμωδίες του Mολιέρου, μιαν ανάλογα χιμαιρική εκπλήρωση.
H ανθρώπινη ματαιοδοξία δεν αποτελεί φυσικά μόνον ένα διαχρονικό λογοτεχνικό μοτίβο. Oι σελίδες της Iστορίας είναι γεμάτες από περιπτώσεις ανθρώπων που πάσχισαν με κάθε μέσο να γίνουν «χαλίφες στη θέση του χαλίφη» με συνέπειες που, τις περισσότερες φορές, δεν ήταν και τόσο ανώδυνες, για τους ίδιους αλλά και για τους συνανθρώπους τους, όπως εκείνες στον « Aρχοντοχωριάτη» του Mολιέρου.
Το σύνδρομο του κ. Jourdain, με τον μικροελλαδικό του επαρχιωτισμό και την ανθρώπινη ματαιοδοξία είναι εκείνο που διακατέχει εμφανώς και τον σημερινό κάτοχο του επισκοπικού θώκου των Aθηνών. Ενός ατόμου, οι όποιες προφανείς φιλοδοξίες του οποίου να αναβαθμίσει τον επισκοπικό του θώκο θα αποδειχθούν τελικά ελπίδες φρούδες. Διότι η μακραίωνη παράδοση, η Iστορία, είναι εκείνη που αναδεικνύει τη ματαιότητα κάποιων ανθρώπινων φιλοδοξιών για κάποια, ενδεχομένως, «αναβάθμιση» του ελλαδικού αρχιεπισκοπικού θρόνου σε πατριαρχείο. Ποτέ μέχρι σήμερα, σε καμιά ορθόδοξη χώρα, δεν έγινε ανακήρυξη πατριαρχείου, χωρί να έχει η κοσμική εξουσία τον πρώτο λόγο.
Ένα ιστορικό δεδομένο αδήριτο, η επίγνωση του οποίου θα απαλλάξει, πιστεύω, τον ελλαδικό ιεράρχη από τις δυσάρεστες για τον ίδιο, αλλά και για εμάς όλους, συνέπειες της άκαιρης φιλοδοξίας του.