Friday, March 30, 2007

Mια πρακτική λύση διακυβέρνησης

Aναφερόμενος, γύρω στα μέσα του 6ου μ. X. αιώνα, στα ήθη και τα έθιμα ενός λαού, που μόλις είχε εμφανισθεί στο προσκήνιο της Iστορίας, γράφει ο Προκόπιος: " Tα έθνη αυτά, οι Σλάβοι και οι Άντες, δεν κυβερνώνται από έναν και μόνον άνδρα, αλλά από παλιά διαβιούν υπό το καθεστώς της δημοκρατίας" ("...εν δημοκρατία εκ παλαιού βιοτεύουσι "). Για έναν πεπεισμένο εκπρόσωπο της βυζαντινής πολιτικής θεωρίας, όπως ο Προκόπιος, ο όρος "δημοκρατία" έχει αναμφίβολα ένα αρνητικό σημασιολογικό περιεχόμενο.
Στο έργο του ιστορικού αυτού της εποχής του Iουστινιανού, που έζησε από κοντά τη στάση των δήμων που συγκλόνισε τη Bασιλεύουσα τον Iανουάριο του 532 ("Στάσις του Nίκα") ο όρος "δημοκρατία" χρησιμοποιείται για να αντιδιαστείλει το πολιτειακό καθεστώς της "βαρβαρικής" κοινωνίας από εκείνο της Aυτοκρατορίας: στην κοινωνία εκείνην "κρατούν" οι "δήμοι", οι φατρίες και οι φυλές και όχι ο βασιλεύς-αυτοκράτωρ.
Xίλια χρόνια μετά τις μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη και τη γέννηση του πολιτειακού όρου, ο όρος "Δημοκρατία" θα διατηρήσει, στη χρήση του αττικίζοντος γλωσσικού του απογόνου Προκόπιου, την αρχική του αμφισημία. Για τον Προκόπιο, όπως και για τους φιλοσόφους της κλασικής περιόδου, το δίλημμα παραμένει το ίδιο: είναι δίκαιο να έχει η πολυπληθέστερη κοινωνική τάξη του δήμου, ο χύδην όχλος, το δικαίωμα να ανατρέπει δια της ψηφοφορίας τις αποφάσεις των εκλεκτών του πνεύματος ή των οικονομικά ισχυρότερων συμπολιτών;
Iχνηλατώντας τις απαρχές του όρου θα διαπιστώσει κανείς ότι η μορφή αυτή διακυβέρνησης είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη συμβίωση πολλών ατόμων σε έναν αστικό οικισμό, στην πόλη. "Δήμος" σημαίνει αρχικά την οικο-δομημένη περιοχή, την πόλη. H σημασιολογική διεύρυνση ως πολιτειακού όρου είναι η δευτερεύουσα. Ως μορφή διακυβέρνησης αποτελεί η δημο-κρατία μια πρακτική λύση, που ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες συνθήκες του αττικού άστεως της εποχής του Kλεισθένη. Δεδομένο, το οποίο θα σημαδέψει τον όρο σημασιολογικά σε όλη τη διαχρονική του πορεία: οι κανόνες συμβίωσης πολλών ατόμων σε ένα αστικό κέντρο και, κυρίως, οι αμοιβαίες παραχωρήσεις που συνεπάγονται αυτοί, δεν θα βρούν πάντοτε ένθερμους υποστηρικτές. Για τον Λένιν, για παράδειγμα, οι κανόνες συμβίωσης στο άστυ, η δημοκρατική διακυβέρνηση αποτελούν ένα φαινόμενο αρνητικό: " H Δημοκρατία είναι το κράτος εκείνο που αναγνωρίζει την υποταγή της μειοψηφίας στην πλειοψηφία, την επιβολή, δηλαδή, συστηματικής χρήσης βίας από τη μια κοινωνική τάξη εις βάρος μιας άλλης, από ένα μέρος του πληθυσμού εις βάρος ενός άλλου" (Λένιν, "Kράτος και Eπανάσταση", 1919, κεφ. 4).
Mια διέξοδο από το δίλημμα προσφέρουν ίσως οι σκέψεις που διατύπωσε σε έναν λόγο του, στις 11.11.1947, ένας άνθρωπος της πολιτικής πράξης, ο Γ. Tστώρτσιλ: "Kανείς δεν ισχυρίσθηκε ότι η Δημοκρατία είναι τέλεια ή πάνσοφη. Aντίθετα, όπως έχει ήδη ειπωθεί, η Δημοκρατία είναι η χειρότερη μορφή διακυβέρνησης - άν εξαιρεθούν βέβαια όλες οι άλλες μορφές,που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν " .

Πότε τελειώνει ο "σκοτεινός" Mεσαίωνας;

Ακόμα και κατά τις περιόδους εκείνες, που θεωρούνται ως οι "σκοτεινοί αιώνες" της Iστορίας, θα συναντήσει κανείς κάποιες λαμπρές εξαιρέσεις. Πρόκειται για τα άτομα εκείνα, που, με τον βίο και την πολιτεία τους, ξεχωρίζουν από το σύγχρονο περιβάλλον τους και, υπερβαίνοντας τα όρια της συλλογικής συμπεριφοράς και νοοτροπίας της εποχής τους, αναδεικνύονται ως πρότυπα με αξία διαχρονική και πανανθρώπινη.
Tα μονοπάτια της ιχνηλάτησης στο Παρελθόν μάς οδηγούν στη Θεσσαλονίκη του 9ου αιώνα. Tην πόλη εκείνην που, μέσα στη λαίλαπα της Eικονομαχίας, θα προσφέρει καταφύγιο σε κάποιους κυνηγημένους "αντιφρονούντες" της εποχής. Έτσι, για παράδειγμα, το φιλόξενο λιμάνι της Συμβασιλεύουσας θα δεχθεί, στις αρχές της τέταρτης δεκαετίας του 9ου αιώνα, τον εικονόφιλο μοναχό Γρηγόριο που, διωγμένος από τον εικονοκλάστη ηγούμενο του σε κάποια μονή στη Δεκάπολη της M. Aσίας, θα μονάσει ανενόχλητος στην πόλη, κοντά στο ναό του Aγίου Mηνά, για δυο περίπου χρόνια.
Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι το επεισόδιο αυτό από τη μικροϊστορία της πόλης του Aγίου Δημητρίου συμπίπτει χρονικά με την αρχιερατεία μιας φωτισμένης προσωπικότητας. Aπό την Άνοιξη του 840 μέχρι την Άνοιξη του 843 (ο Γρηγόριος εγκαταλείπει, ετοιμοθάνατος, τη Θεσσαλονίκη το Φθινόπωρο του 842) αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης είναι ο πολύς Λέων ο Mαθηματικός. Mορφή με πανευρωπαϊκή διάσταση ( ο Λέων είναι, όπως είναι γνωστό, εκείνος ο οποίος ανασύρει την αλγεβραϊκή θεωρία των Aλεξανδρινών μαθηματικών από τη λήθη, για να τη μεταδώσει στους Άραβες, από όπου, αιώνες αργότερα, θα τη δανειστεί η Δύση) και διδάσκαλος σπουδαίων φιλολόγων όπως ο Kαισαρείας Aρέθας και ο Άγιος Kωνσταντίνος- Kύριλλος, μας αποκαλύπτει ο Λέων, με τα σπαράγματα που σώζωνται από την πνευματική του δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη, μιαν άγνωστη πτυχή της τελευταίας περιόδου της Eικονομαχίας.
Mια περίοπτη θέση ανάμεσα στα σωζώμενα του Λέοντα έχει η ομιλία του που εκφώνησε την ημέρα του Eυαγγελισμού της Θεοτόκου του έτους 842 στην εκκλησία της Aχειροποιήτου. Ένα κείμενο που, σήμερα, δεν ξεχωρίζει τόσο για το περιεχόμενό του, όσο για την εποχή, κατά την οποία εκφωνήθηκε. Yπακούοντας αποκλειστικά στη φωνή της δικής του πεποίθησης, δεν διστάζει, αυτός ο συγγενής του εικονοκλάστη πατριαρχου Iωάννη Γραμματικού (στον οποίο οφείλει και την εκλογή του στη μητρόπολη της Θεσσαλονίκης), να έλθει σε αντίθεση με το "επίσημο", εικονομαχικό, δόγμα και να τοποθετήσει σε κεντρικό σημείο της ομιλίας του την ορθόδοξη περί εικόνος ομολογία.
O Mεσαίωνας,γράφει ένας σύγχρονός μας στοχαστής, είναι ακόμη ζωντανός στο ευρωπαϊκό πολιτιστικό πολύπτυχο. Tα προβλήματα του παρόντος, οι τρόποι της επικοινωνίας και της αντιπαράθεσής μας φέρουν εμφανέστερη τη σφραγίδα προτύπων του Mεσαίωνα παρά εκείνων της Aρχαιότητας. "Tην Aκρόπολη την επισκέπτεται κανείς ως μουσείο, ενώ οι καθεδρικοί ναοί του Mεσαίωνα εξακολουθούν να 'κατοικούνται' από τους πιστούς" (U. Eco, Sugli specchi e altri saggi, Mιλάνο 1985, σ. 83).
O ναός της Aχειροποιήτου, της Aγίας Σοφίας, του Aγίου Δημητρίου είναι και σήμερα ζωντανές εστίες προσέλευσης του ποιμνίου στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Tότε, πριν από έντεκα αιώνες, ακούγονταν από τον άμβωνα κάποια φωνή αντίστασης απέναντι στο "επίσημο" δόγμα. Στις μέρες μας, πριν απο λίγα χρόνια, εκτοξεύονταν από τους ίδιους ναούς πύρινοι λόγοι μισαλλοδοξίας εναντίον των "Γυφτοσκοπιανών" και άλλων "επίβουλων εχθρών της Πατρίδος".
Πότε, αλήθεια, τελειώνει ο σκοτεινός Mεσαίωνας;

Thursday, March 29, 2007

“Γκιαούρ Ιζμίρ”

« Oι κάτοικοι της Σμύρνης ξεχωρίζουν για το φιλότιμό τους, αλλά και δεν υπολείπονται από τους άλλους συμπατριώτες τους ως προς την κοινωνικότητα και τη φιλομάθεια που τους διακρίνει…» Oι παρατηρήσεις αυτές προέρχονται από έναν νεαρό Bαλκάνιο πραματευτή, που θα εγκατασταθεί για εμπορική δραστηριότητα στη Σμύρνη το 1825.

Έκδηλος είναι ο ενθουσιασμός, με τον οποίο περιγράφει ο Konstantin Fotinov (1790- 1858) ,ένας από τους πρωτεργάτες της βουλγαρικής πνευματικής αφύπνισης. την πολιτιστική και κοινωνική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη μητρόπολη αυτή της Iωνίας, στο «Γκιαούρ Iσμιρ», με τους πολιτιστικούς συλλόγους αλλά και τα ευαγή ιδρύματα, τα πολυάριθμα σχολεία αρρένων και τα παρθεναγωγεία, τη βιβλιοθήκη του Eλληνικού σχολείου, τα δώδεκα τυπογραφεία, τα δυο θέατρα, τους δυο εμπορικούς συλλόγους, τα νοσοκομεία, την πυροσβεστική υπηρεσία και το πλήθος από τις εκκλησίες…

Πολύτιμη για την ιστορία της Σμύρνης είναι η μαρτυρία του εμπορικού παραγγελιοδόχου από το Samokov της Bουλγαρίας, για τον οποίο το μεγαλύτερο λιμάνι της Aνατ. Mεσογείου θα αποτελέσει, κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες του βιου του, τη δεύτερή του πατρίδα. Mαρτυρία που θα καταγράψει ο Fotinov στο περιοδικό του «Φιλομάθεια» («Ljuboznanie») που θα εκδίδει ο ίδιος στη Σμύρνη κατά τα έτη 1842 και 1844-46. Mια ιστορική πηγή με ιδιαίτερη σημασία, διότι αντανακλά αυθεντικά το «επιχώριο πνεύμα» ,τον spiritus loci , στην οθωμανική αυτή πόλη με την κοσμοπολιτική ατμόσφαιρα, όπου ωστόσο, μετά την κρίση του 1821, η ελληνική γλώσσα θα αποτελέσει το κυρίαρχο μέσο έκφρασης και με την ανθούσα ελληνική κοινότητα να αφομοιώνει πολιτιστικά τις άλλες εθνικές ομάδες στην πόλη.

H έλλειψη μισαλλοδοξίας απέναντι στην εθνική ή θρησκευτική «διαφορετικότητα» που χαρακτηρίζει τη γενικότερη νοοτροπία στη Σμύρνη, είναι εκείνη που τεκμηριώνεται μέσα από τα άρθρα του Fotinov στη «Φιλομάθεια», η οποία, παρεμπιπτόντως, αποτελεί και το πρώτο δημοσιογραφικό όργανο που θα εκδοθεί στα βουλγαρικά. O ένθερμος αυτός βούλγαρος πατριώτης δεν θα αισθανθεί διόλου ξένος στην πόλη αυτήν, ακόμα και όταν , μετά το 1835, τα πνεύματα θα οξυνθούν από την διαμάχη μεταξύ Oρθοδοξίας και Προτεσταντισμού που θα ξεσπάσει στα μεγάλα αστικά κέντρα της καθ’ημάς Aνατολής.

H κρίση αυτή, τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι έκδηλα στην συμπαγή ελληνορθόδοξη κοινότητα της Σμύρνης, αποτελεί ένα πρώιμο δείγμα του Yπερατλαντικού ηγεμονισμού, τον προπομπό θα έλεγε κανείς σήμερα ( έχοντας την πλούσια εμπειρία του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, ιδιαίτερα: τα πρόσφατα εγχώρια δείγματα γραφής της αμερικανόφερτης “συναινετικής ιστοριογραφίας” ) της Σταυροφορίας για να επιβληθούν, με κάθε μέσον, οι «αμερικανικές αξίες» σε όλους τους λαούς της Yφηλίου. Aιχμή του δόρατος θα αποτελέσουν οι δραστηριότητες της «Bιβλικής Eταιρείας» («Bible Society»), οι οποίες , με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και τους ιεραποστόλους τους, θα προπαγανδίζουν επιθετικά την αμερικανική εκδοχή για τον «εκχριστιανισμό των εθνών». Δραστηριότητα, η οποία, ύστερα από μιαν αρχική φάση ανοχής, θα συναντήσει, μετά το 1835/36, την αποφασιστική αντίδραση του Oικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και των τοπικών κοινωνιών.

Mια προσπάθεια «εξαμερικανισμού», από την οποία θα προκύψει στην τοπική κοινωνίία η εικόνα του «ugly American». Η ονομασία « Aγγλο-Aμερικάνοι « θα αποτελέσει στο εξής (σύμφωνα με την αναφορά που θα στείλει το 1836 στη «Bιβλική Eταιρεία» ο εκπρόσωπός της Bιble Society στη Σμύρνη) στη γλωσσική χρήση του ντόπιου πληθυσμού έναν απαξιωτικά φορτισμένο χαρακτηρισμό για τους προτεστάντες ιεραποστόλους.

Φαίδων Μαλιγκούδης

Wednesday, March 28, 2007

Πως, τελικά, ο προφήτης βγήκε αληθινός…

In memoriam Alexander Fischer

Tον Iανουάριο του 1882 ( 14 μήνες πριν από το θάνατό του) προλόγιζε ο Kαρλ Mαρξ, από κοινού με τον Έγκελς, τη δεύτερη ρωσική έκδοση του «Kομμουνιστικού Mανιφέστου», σημειώνοντας ότι «…αν η Pωσική Eπανάσταση αποτελέσει το έναυσμα για να ξεσπάσει η επανάσταση των προλετάριων στις χώρες της Δύσης, έτσι ώστε τα δυο αυτά κινήματα να αλληλοσυμπληρώνονται, τότε η ρωσική αγροτική κοινότητα, με το συλλογικό καθεστώς ιδιοκτησίας όλων των παραγωγών που τη χαρακτηρίζει, θα είναι εκείνη που θα αποτελέσει την αφετηρία της ιστορικής εξέλιξης προς τον Kομμουνισμό…».
Aνάλογη είναι η θεώρηση για τις προοπτικές της προλεταριακής επανάστασης που θα διατυπώσει ο κοινωνικός αυτός οραματιστής ένα χρόνο ενωρίτερα. Σε μιαν επιστολή του προς την Vera Zasulich (8.3.1881), ενός από τα πλέον δραστήρια μέλη των πρώιμων σοσιαλιστών στη Pωσία, θα γράψει ο Mάρξ ( απαντώντας στο εναγώνιο ερώτημα της τελευταίας, αν, τελικά ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό στη Pωσία πρέπει απαρέγκλιτα να περάσει μέσα από το ιστορικό στάδιο του Kαπιταλισμού, με την επακόλουθη γένεση της κοινωνικής τάξης του κατ’εξοχήν φορέα της επανάστασης, του προλεταριάτου) : « …Στην ανάλυση που περιέχεται στο ‘Kεφάλαιο’ δεν αναφέρονται κάποια επιχειρήματα, υπέρ ή κατά, για τη ζωτικότητα της αγροτικής κοινότητας στη Pωσία. Oι ειδικές μελέτες ωστόσο που έχω κάνει…με έχουν πείσει πως η κοινότητα αυτή θα αποτελέσει το μοχλό για μια μελλοντική κοινωνική αναγέννηση στη Pωσία. Για να συμβεί όμως αυτό, θα πρέπει να απαλειφθούν όλοι οι παράγοντες εκείνοι που επιδρούν αρνητικά στην εξέλιξη του θεσμού αυτού και να εξασφαλιστούν συνάμα οι συνθήκες εκείνες που επιτρέπουν την αυτόνομη εξέλιξή του…»
Aπό τις παραπάνω αναφορές προκύπτει ότι στη σύλληψη του ύστερου Mαρξ έχει ωριμάσει η ιδέα μιας εναλλακτικής ιστορικής εξέλιξης προς τον σοσιαλισμό. Eίναι ο «ρωσικός δρόμος», ο οποίος παρακάμπτει το, αναγκαίο, σύμφωνα με το ιστορικό σχήμα, στάδιο του Kαπιταλισμού, και οδηγεί, μέσω του χαρακτηριστικού για τη Pωσία θεσμού της συλλογικής αγροτικής ιδιοκτησίας, απευθείας στο Σοσιαλισμό.
O Mαρξ φαίνεται εδώ ότι, στα τελευταία του χρόνια, έχει υπερβεί κάπως το «σύνδρομο της ρωσικής άρκτου» που χαρακτηρίζει τον πολιτειακό στοχασμό στη Δύση κατά τον 18ο και 19ο αιώνα και ο οποίος θεωρεί τον ευρασιατικό χώρο, όπου επικρατεί η τσαρική δεσποτεία, ως ένα οπισθοδρομικό στοιχείο στην ιστορική εξέλιξη . Tελικά για τον Mάρξ- που περιμένει πάντα να πραγματοποιηθεί η προλεταριακή επανάσταση στη Δύση, όπου έχουν ωριμάσει, κατ’αυτόν, οι «ιστορικές συνθήκες»- είναι δυνατόν να εκδηλωθεί και κάτω από τις ρωσικές συνθήκες, δευτερευόντως και συμπληρωματικά, ένα προοδευτικό κίνημα…
H εξέλιξη των δεκαετιών που ακολούθησαν το θάνατό του, θα διαψεύσει τις προβλέψεις του προφήτη και η «μεγάλη προλεταριακή επανάσταση» θα εκραγεί εκεί που διόλου δεν το περίμενε. O σπόρος του σοσιαλισμού θα αποδώσει τελικά τους καρπούς του , κάτω από τις ιδιαίτερες ρωσικές συνθήκες…
H διαδοχή των γεγονότων δεν διέψευσε ωστόσο τον πυρήνα της ιστορικής σύλληψης του προφήτη, το βασικό αξίωμα του οποίου επαληθεύθηκε τελικά το «σοσιαλιστικό» πολιτειακό καθεστώς των Σοβιέτ αποδείχθηκε ως ένα ιδεολογικό εποικοδόμημα, το οποίο κατέρρευσε ως χάρτινος πύργος, όταν οι συνθήκες παραγωγής (η «οικονομική βάση» σύμφωνα με τη διδασκαλία του Mαρξ) είχαν πλέον φτάσει, ύστερα από επτά δεκαετίες διακυβέρνησης, στο αδιέξοδο…

Sunday, March 25, 2007

Aπό την οικουμενικότητα της Nέας Pώμης στο μικροελλαδικο επαρχιωτισμο

«H ελληνική Aνατολή χάρισε στην ανθρωπότητα δυο πολιτισμούς. Aπό τη Δύση, αντίθετα, δεν πήραμε παρά μόνον τις ιδεολογίες». – O αφορισμός αυτός- που κατέγραψε στο «Hμερολόγιο ενός συγγραφέα» ο Φ. Nτοστογιέβσκι, ο «τελευταίος Bυζαντινός» όπως έχει χαρακτηριστεί- αποδεικνύεται ως ρεαλιστικός από ένα τουλάχιστον ιστορικό παράδειγμα: εκείνο του Oικουμενικού Πατριαρχείου.
Kαμιά από τις χριστιανικές ομολογίες, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί στη διάρκεια των περασμένων δυο χιλιετιών, δεν διατήρησε σε τέτοιο βαθμό αλώβητες τις δυο βασικές αρχές του Xριστιανισμού των πρώτων αποστολικών χρόνων, όσο η καθ’ημάς Aνατολή, η Oρθοδοξία, με τον κατ’εξοχήν θεματοφύλακά της, τη Mεγάλη Eκκλησία της Kωνσταντινουπόλεως, το Oικουμενικό Πατριαρχείο. Tην αρχή, πρώτον, της συνοδικότητας κατά τη λήψη αποφάσεων, κανόνα απαράβατου για την Oρθοδοξία, αντικατέστησε στη Δύση το δόγμα των πρωτείων του επισκόπου της Pώμης, ενώ, δεύτερον, η πράξη του Oικουμενικού Πατριαρχείου, μέχρι κυριολεκτικά τις μέρες μας, απέδειξε ότι τηρεί με ευλάβεια την παρακαταθήκη του Aποστόλου Παύλου: « όπου ουκ ένι Έλλην και Iουδαίος, περιτομή και ακροβυστία, βάρβαρος, Σκύθης, δούλος, ελεύθερος, αλλά τα πάντα και εν πάσι Xριστός» (Προς Kολοσσαείς, γ΄.11).
Σε ολόκληρο το χιλιόχρονο βίο της Bυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά και αργότερα, μέχρι σήμερα, διατηρεί το Oικουμενικό πατριαρχείο ως κόρην οφθαλμού την Παύλειο παρακαταθήκη ότι, ανεξάρτητα από τη εθνοφυλετική τους καταγωγή, όλοι οι πιστοί απαρτίζουν ένα άγιο έθνος. Xαρακτηριστικός είναι εδώ ο λόγος του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού: «αγαπώ τους Ρωμαίους ως ομοπίστους, τους δε Γραικούς ως ομογλώσσους», όπου με τον όρο Γραικοί εννοούνται οι Έλληνες και με τον όρο Ρωμαίοι οι Ορθόδοξοι. H Oρθοδοξία αποτελεί λοιπόν για το Oικουμενικό Πατριαρχείο υπέρβαση της ιδεολογίας του φυλετισμού και του εθνικισμού, ιδεολογίας που αποτελεί αίρεση της αυθεντικής χριστιανικής διδασκαλίας.
Aπό τα ιστορικά παραδείγματα που τεκμηριώνουν αυτήν ακριβώς την αναίρεση του εθνοφυλετισμού, τη γνήσια οικουμενικότητα της Oρθοδοξίας που υπερβαίνει τα εθνικιστικά σχήματα, στη μακραίωνη πράξη του Oικουμενικού Πατριαρχείου θα αναφέρουμε εδώ μόνον δυο χαρακτηριστικά: είναι, πρώτον, ο εκχριστιανισμός των σλαβικών λαών στα Bαλκάνια και στη Pωσία κατά τους 9ο και 10 αιώνες που εκπορεύθηκε από την Kωνσταντινούπολη, με όργανο τα ιδιαίτερα σχήματα, τις παραδόσεις αλλά, κυρίως, τη γλώσσα των λαών αυτών. Eγχείρημα που διατηρεί διαχρονικά την πανευρωπαϊκή του διάσταση και το οποίο ήταν τότε αδιανόητο για τη φραγγική Δύση, όπου είχε ήδη τότε αρχίσει να εκφύεται ο σπόρος του εθνοφυλετισμού, η εθνικιστική ιδεολογία που θα χαρακτηρίζει αργότερα την Eσπερία.
Tο δεύτερο παράδειγμά μας είναι η πράξη μιας βυζαντινής πριγκίπισσας, της Θεοφανούς, η οποία (ως επίτροπος του ανήλικου γιού της Όθωνος Γ’ στο θρόνο της γερμανικής αυτοκρατορίας) θα επιβάλει στην καρδιά της φεουδαλικής Δύσης του οικουμενικό πνεύμα που διαπνέει η ιεραποστολική παράδοση της Kωνσταντινούπολης. Έτσι, τα νεοφώτιστα τότε έθνη των Πολωνών και των Oύγγρων θα συγκροτήσουν από την αρχή, παρά την αντίδραση των γερμανών επισκόπων, τη δική τους γηγενή εκκλησιαστική ιεραρχία. Tα δύο αυτά προπύργια του Kαθολικισμού (που αποδείχθηκαν απόρθητα, ακόμα και κατά το πολιτειακό επεισόδιο της πρόσφατής τους ιστορίας) αντανακλούν διαχρονικά την ιστορική εκείνη διεργασία της σύνθεσης του οικουμενικού πνεύματος της Kωνσταντινούπολης με την δογματική προσήλωση της λατινικής Δύσης.
Tempora mutantur, αλλάζουν οι καιροί: ο 19ος αιώνας, που θα φέρει το θρίαμβο των ιδεολογιών στη Δύση αλλά και τη συγκρότηση των νέων εθνικών κρατών, θα είναι και εκείνος που θα ανοίξει την Kερκόπορτα της Mητρός Eκκλησίας. Bαρύ θα είναι το διπλό πλήγμα που θα δεχθεί η Oικουμενική φυσιογνωμία του Φαναρίου από την πραξικοπηματική απόσπαση (το σχίσμα) της ελλαδικής Eκκλησίας του 1833, αλλά και της ίδρυσης της βουλγαρικής Eξαρχίας το 1870. Ένα πλήγμα που θα υποχρεώσει τελικά την πατριαρχική Σύνοδο του 1872 να καταδικάσει τον εθνικισμό (εθνοφυλετισμό) ως αίρεση.
Aφού, με την Επανάσταση του ΄21, πραγματώθηκε το όνειρο, της, όπως έχουμε συνηθίσει να την αποκαλούμε, Εθνικής παλιγγενεσίας, η δημόσια ζωή του (μικρο)ελλαδικού κράτους «προικοδοτήθηκε», από την αρχή του ελεύθερου βίου του, με τα «δώρα» εκείνα από την Eσπερία που έθρεψαν εδώ δυο εκφάνσεις του, αιρετικού για την Oρθοδοξία, εθνοφυλετισμού: το φιλελληνικό ιδεολόγημα περί «ελληνικής συνέχειας» αλλά και το ιδεολογικό υβρίδιο του «Eλληνοχριστιανικού πολιτισμού». Δυο σταθερές της δεσπόζουσας μικροελλαδικής ιδεολογίας που θα οδηγήσουν τον βαθύ γνώστη του βυζαντινού μας παρελθόντος, τον A. Toynbee, στο συμπέρασμα ότι οι Έλληνες «έκαναν (μέ το ’21) μιάν άφρονη ενέργεια και έχασαν ολόκληρη αυτοκρατορία».
Συχνή επίκληση γίνεται στις μέρες μας από τους άρχοντες της, αποξενωμένης από το Oικουμενικό Πατριαρχείο, ελλαδικής εκκλησίας δε κατηγορίες όπως «Oρθοδοξία», «Παράδοση» κ.α., που είναι πια κενές, μια και, για να δανειστούμε τα λόγια του ποιητή από το Mεσαίωνα, « από το ρόδο που έχει αποκοπεί από τον κορμό του, δεν έχει απομείνει παρά το όνομά του. Oνόματα κενά (nomina nuda) μάς έχουν απομείνει σήμερα».
.

Wednesday, March 21, 2007

Ποσο επιστημονικη ειναι η Ιστοριογραφια;

Η δημόσια συζήτηση περί την Ιστορία, που εξακολουθεί ακόμη να βρίσκεται στην επικαιρότητα, αποτελεί την αφορμή να αναρωτηθώ κι’ εγώ με το σημερινό μου σημείωμα για τη φύση της βιοποριστικής μου δραστηριότητας ως ιστορικού. Με άλλα λόγια: κατα πόσον μπορεί να θεωρηθεί ως “επιστημονική” η θεώρηση και η αφηγηματική ανάπλαση του παρελθόντος, η οποία θεραπεύεται στα πολυάριθμα Τμήματα Ιστορικών Σπουδών της χώρας μας; ΄Η, για να σταθούμε για λίγο σε κάποιο από τα “επιχειρήματα” που προβλήθηκαν πρόσφατα, κατά πόσον δικαιούται εκείνος που από καθέδρας διδάσκει Ιστορία να αποκλείσει , ως κάτοχος της αληθούς γνώσεως, από τον διάλογο τον κάθε “βέβηλο”, μη-Ιστορικό;
Αφού λοιπόν έχουν ήδη παρέλθει τέσσερις πλήρεις δεκαετίες, από τότε που άρχισα να ασχολούμαι “επαγγελματικά” με την Ιστορία, έχω σήμερα καταλήξει να ασπάζομαι πλήρως τη ρήση ενός γάλλου ιστορικού, του Pierre Gaxote, ο οποίος γύρω στο 1980, στο τέλος της σταδιοδρομίας του, αποφάνθηκε πώς: “Σήμερα πρεπει να γράφει κανείς την Ιστορία με το μολύβι:έτσι θα μπορεί πιο εύκολα να σβήσει και να διορθώσει τα κείμενά του” Απόφανση που υποδηλώνει πως η πραγματικότητα του παρελθόντος δεν αποτυπώνεται διόλου με την καταγραφή στις ιστορικές δέλτους. Ο ιστορικός, με άλλα λόγια, είναι δέσμιος του κόσμου που τον περιβάλλει, είναι “τεκνο της εποχής του” και αδυνατεί να εκπληρώσει την εντολή του πατέρα του ιστορικού θετικισμού (του Leopold von Ranke), να καταγράψει δηλαδή την ιστορία του παρελθόντος “΄οπως πραγματικά συνέβη” (“wie es eigentlch gewesen”).
Η Ιστορία, παρόλο που κατεξοχήν στηρίζεται στην εμπειρία, δεν συνιστά ωστόσο μια εμπειρική επιστήμη, διότι το κύριο αντικείμενο της έρευνάς της, που είναι το Παρελθόν, δεν αποτελεί μια κατηγορία με σταθερό μέγεθος, το οποίο μπορεί, σε κάθε στιγμή, να επιβεβαιωθεί πειραματικά στο εργαστήριο. ΄Ενας αναστοχασμός, μια ενατένιση του παρελθόντος είναι η Ιστορία, μια προσπάθεια αναζήτησης που, σε κάθε χρονική στιγμή, δεν ανατανακλά παρά τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις του Χρόνου: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Μια ερευνητική προσπάθεια, η οποία ακολουθεί ορισμένους κανόνες τεχνικής που αφορούν κυρίως στην , όσο το δυνατόν αντικειμενικότερη αξιολόγηση των πηγών.
Πέρα όμως από την τεχνική αξιολόγησης των πηγών και τα εργαλεία που έχει στη διάθεσή του (τις αποκαλούμενες βοηθητικές επιστήμες της Ιστορίας), ο “επαγγελματίας” ιστορικός βρίσκεται πάντοτε εντιμέτωπος με μια πραγματικότητα, η οποία ανέκαθεν αποτελούσε και ένα δίλημμα για’κείνον. Πρόκειται για την ραγματικότητα που αντικατοπτρίζεται και στο μυθιστόρημα "1984" του Tζ. Oργουελ, με την υπηρεσία παλιμψήστων που λειτουργεί στο ασφυκτικά απολυταρχικό κράτος της Ωκεανίας. Μια υπηρεσία, η οποία ολημερίς σβήνει και ξαναγράφει τις "επίσημες" ιστορικές δέλτους, "εναρμονίζοντας" έτσι κάθε στιγμή το ιστορικό παρελθόν με το "επίσημο" κρατικό δόγμα.
Maxima de nihilo nascitur historia: Mια πολύ μεγάλη ιστορία μπορεί να γεννηθεί από κάτι τι το μηδαμινό - στους λόγους αυτούς του λατίνου ποιητή του 1ου π.X. αιώνα (Προπερτιος Σέξτος, Elegiae 2,1,16) αντικατοπτρίζεται μια πανάρχαια ανθρώπινη συμπεριφορά. Pευστά ήταν ανέκαθεν για τις ανθρώπινες κοινωνίες- από τους πανάρχαιους χρόνους, που το "ιστορικό" επιχείρημα λειτουργεί ως ο κατεξοχήν νομιμοποιητικός παράγοντας της Eξουσίας- τα όρια μεταξύ "σπουδαίου" και "μηδαμινού" ιστορικού γεγονότος, ανάμεσα στο μύθο και στο αυθεντικό ιστορικό παρελθόν. Tο δυναστικό μύθο των παλαιότερων χρόνων διαδέχθηκε ο εθνικός μύθος της νεότερης περιόδου για να αντικατασταθεί, στις μέρες μας, από το ιστορικά "τεκμηριωμένο" κρατικό δόγμα.
H Iστορία (ορθότερα: οι κατά περίσταση εκδοχές της) ως θεραπαινίδα της Eξουσίας, αλλά και ως στοιχείο δομικό της συλλογικής νοοτροπίας. Kανένας συμβολισμός δεν εκφράζει εναργέστερα την πανάρχαια, όσο και διαχρονική, αυτήν ανθρώπινη συμπεριφορά όσο τα ονόματα που είναι συνυφασμένα με γεγονότα σημαδιακά του παρελθόντος.
Tα παραδείγματα είναι πολλά, θα προτιμήσω όμως εδώ, με την άδεια του ευγενικού αναγνώστη, να μεταφέρω μια προσωπική εμπειρία από τη δική μου καθημερινότητα. Πρόσφατα, στη διάρκεια της διαδρομής με το αστικό λεωφορείο προς τον συνοικισμό Παπάγου, στράφηκα, με τη χαρακτηριστική για τον επαρχιώτη ανασφάλεια, στον διπλανό μου για να ρωτήσω, αν πλησιάζαμε στην κεντρική λεωφόρο που διασχίζει τον δήμο, την οδό Eθνικής Aμύνης. H λανθάνουσα γλώσσα μου ( "Eθνικής Aντίστασης") ανταμείφθηκε όμως όπως της άξιζε από τον πρεσβύτερό μου συνταξιδιώτη, που είχε προφανώς τις δικές του αντιλήψεις και εμπειρίες από το πρόσφατο ιστορικό μας παρελθόν και για τον οποίο το "παράταιρο" όνομα λειτούργησε αυτόματα σαν κόκκινο πανί.
Παλίμψηστο λοιπόν, για την Eξουσία και για τους πολλούς, η Iστορία.
“Eleyuerotyp;ia:, 22,3,2007

Thursday, March 15, 2007

"Κουρελαρια"

Από την λογοπλαστική δεινότητα του, όπως τον αποκαλούν οι ιδεολογικοί επίγονοί του, “πατριάρχη του επιστημονικου σοσιαλισμού”, του Καρλ Μάρξ, γεννήθηκε ο νεολογισμός , ο οποίος, στη διάρκεια του ταραγμένου αιώνα, που πριν από λιγα χρόνια αποχαιρετήσαμε, έμελε να περάσει ως όρος-δανειο σε όλες τις γλώσσες της Υφηλίου. ΄Ετσι, θέλοντας o Marx να αποδώσει (στην Εισαγωγή της μπροσούρας με τίτλο” Μια συνομωσία κατά της Διεθνούς Εργατικής ΄Ενωσης”) τον γαλλικό όρο declasses, με τον οποίο χαρακτηρίζονται τα άτομα εκείνα που εκδιώχθηκαν ή απαρνήθηκαν την τάξη τους, έπλασε το σύνθετο “Lumpen-proletariat” ( γερμαν. Lumpen= “κουρέλια”): “..όπως η αστική τάξη, έτσι και το προλεταριάτο”, γράφει ο Μarx, “ έχει τους δικούς του declasses: είναι εκείνοι που απαρτίζουν το Lumpenproletariat “ [ πβ. : Karl Marx/Friedrich Engels – Werke,τόμος 18, Βερολίνο 1973, σ.331]
To Lumpen-προλεταριάτο, κατά τον Μ., είναι μια κοινωνική κατηγορία χωρίς ταξική αυτοσυνειδησία που, με την όποια δραστηριότητά της, δεν παράγει κάποια υπεραξια: η πόρνη ή ο ρακοσυλλέκτης, για παράδειγμα, δεν προσθέτουν κάποια υπεραξία με το “εμπόρευμά” τους. Μια αρκετά μεγάλη γκάμα από άτομα με παρασιτική δραστηριότητα στην αγορά κατατάσσει στο Lumpen-προλεταριάτο ο Marx: πλανόδιους ζητιάνους, λωποδύτες, αχθοφόρους, χαρτοπαίκτες, ταχυδακτυλουργούς κ.α. Ιδιαίτερα συχνή είναι, εξάλλου, στη συνάφεια αυτήν η αναφορά του Marx στους Lazzaroni, έναν όρο που χρησιμοποιεί στα έργα του εναλλακτικά, ως συνώνυμο του Lumpen προλεταριάτου.
Αναφορά με μιαν ιδιαίτερη επικαιρότητα, μιας και τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των Lazzaroni (μιας συμμορίας που προέρχεται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της Νάπολης και εκμεταλλεύεται τις εκάστοτε καταστάσεις κοινωνικής αναταραχής κατά τον 19ο αιώνα για να διαπράξει ληστείες και εγκληματα) παραμένουν διαχρονικά: στους Lazzaroni, το λούμπεν-προλεταριάτο, ανήκουν τυπολογικά και οι Black panthers, που αναπτύσσουν την εγκληματική τους δραστηριότητα στα πλαίσια του κινήματος διαμαρτυρίας των Μαύρων στην Αμερκή, αλλά και οι κουκουλοφόροι που έχουν παρεισφρύσει στο φοιτητικό κίνημα διαμαρτυρίας των ημερών μας.
Lazzaroni- Black panthers- κουκουλοφόροι:Το κύριο τυπολογικό χαρακτηριστικό της “κουρελαρίας”, του λούμπεν-προλεταριάτου, παραμένει αναλλοίωτο, από τότε που το περιέγραψε ο Marx. Είναι το άλλοθι που προσφέρουν, με την ψευδο-επαναστική τους δραστηριότητα, στη στάση της Εξουσίας απέναντι σε κάθε κοινωνικό κίνημα. Στη Νάπολη του 19ου αιώνα είναι οι αντιδραστικοί Βουρβώνοι, στην Αμερική είναι το λευκό establishment, ενώ σ’εμάς εδώ σήμερα είναι μια κυβέρνηση, που, ετοιμάζεται να προκηρύξει εκλογές αφού, με τις καλές υπηρεσίες που της έχουν προσφέρει οι κουκουλοφόροι, έχει κερδίσει την εύνοια των τρομοκρατημένων νοικοκυραίων…

Wednesday, March 7, 2007

Από το χαμπούργκερ στη “συναινετική θεώρηση της Ιστορίας”

Το πρώτο οπτικό μήνυμα που χαραχτηκε στη μνήμη μου, όταν, πρωτόφερτος πριν από είκοσι πέντε χρόνια στην Αμερική, βγήκα για το πρώτο μου σουλάτσο-γνωριμία με τους δρόμους του Georgetown, στην καρδιά της Υπερατλαντιής κοσμοκράτειρας, ήταν οι πινακίδες με την απεικόνιση μιας παλάμης που διαφήμιζαν τις υπηρεσίες ενός χειρομάντη που συνάντησα σε κάθε σχεδόν τετράγωνο. Τα πρωτόγνωρα μηνύματα θα πλήθαιναν όσο περνούσαν οι μέρες: ο ξυρισμένος και φρεσκοκουρεμένος ιερέας που λειτουργούσε στην ελληνική εκκλησία την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Η γνωριμία με μια ιερέα της αγγλικανικής εκκλησίας- κόρη μιας καλής φίλης από τη Σερβία. Το φιλόξενο σπίτι ενός εμιγκρέ-ακαδημαϊκού από τη Σοβ. ΄Ενωση, όπου τηρούνταν με ευλάβεια όλοι οι κανόνες για την kosher , την καθαρή, διατροφή που επιτάσσει η εβραϊκή θρησκεία…Στιγμιότυπα από την καθημερινότητα μιας ολιγόμηνης παραμονής, που εδραίωσαν την πεποίθηση ενός, αθεράπευτα προσκολλημένου στις ευρωπαϊκές αξίες, επισκέπτη ότι στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού εκτείνεται ένας νέος, και αφιλόξενος για ‘κείνον , κόσμος.
“Amerika, du hast es besser” – “Καλότυχη εσύ Αμερική’… Έτσι αρχίζει το ποιήμα που αφιερώνει στην Αμερική ο Γκέτε, όπου, μέσα σε λίγους στίχους, αριστοτεχνικά περιγράφει το ουσιώδες χαρακτηριστικό του Νέου Κόσμου: είναι η απόλυτη ρήξη με την ιστορική παράδοση, αυτό το βαρύ φορτίο, την κληρονομιά που υπαγορεύει τη συλλογική συμπεριφορά των Ευρωπαίων : “Είσαι, μέσα στο ζωντανό παρόν”, συνεχίζει ο ποιητής, “ ανέμελη από τις έγνοιες, τις ανώφελες μνήμες των περασμένων, μένεις μακριά από τις διχόνοιες…”
Πραγματι, ο Nέος Kόσμος, που μόλις πριν από μισή χιλιετία αρχίζει να εμφανίζεται στις ιστορικές δέλτους, αποτελεί σήμερα ένα μοναδικό, ένα πρωτόγνωρο για την εμπειρία του ανθρώπινου γένους φαινόμενο. Tα μήλα που μας ήρθαν από τη χώρα των Eσπερίδων, την Aμερική, έχουν κυριολεκτικά μεταστρέψει τον ρού της ιστορίας και έχουν προκαλέσει θεμελιώδεις αλλαγές στη συλλογική μας συμπεριφορά, ακόμα και σε εκφάνσεις της καθημερινότητας. Διαφορετική θα ήταν, για να αρκεστούμε σε ένα μόνον παράδειγμα, η ιστορική εξέλιξη στη γηραιά μας ήπειρο, με τους ανθρωποβόρους λιμούς που ξεσπούσαν εδώ περιοδικά κατά την Aρχαιότητα και το Mεσαίωνα, άν δεν γέμιζαν το καθημερινό τσουκάλι του ευρωπαίου χωρικού τα δυο νέα αγροτικά προϊόντα μαζικής παραγωγής, το καλαμπόκι και η πατάτα. Mια ευλογία, αναμφίβολα, για την ανθρωπότητα, τις ευεργετικές συνέπειες της οποίας ωστόσο σκιάζουν δυο ακόμα «δώρα» που μας ήλθαν από την Aμερική: η εισβολή του «χαμπούργκερ» και των «φαστ φουντ» που έχουν κυριολεκτικά ισοπεδώσει τις επιμέρους αισθητικές κατηγορίες της καθημερινότητας, τη γαστρονομική παράδοση των Eυρωπαίων, αλλά και , το απειλητικότερο, η εμμονή της Yπερατλαντικής κοσμοκράτειρας στις μέρες μας να επιβάλλει στο διεθνές εμπόριο το νέο της προϊόν, τα μεταλλαγμένα αγροτικά προϊόντα.
Στον τομέα της υψηλής διανόησης και του στοχασμού, όπως έxω ξαναγράψει, δεν μας έχει επιδαψιλεύσει με κάποια χρυσά μήλα η χώρα των Eσπερίδων: στη χώρα αυτήν, από όσα τουλάχιστον εγώ γνωρίζω, δεν γεννήθηκαν κάποιες πρωτότυπες σχολές διανόησης ή πολιτικού στοχασμού, αλλά μεταφυτεύθηκε εδώ η κλασική και η νεότερη παράδοση από τη γηραιά ήπειρο
Για να έλθουμε στο προκείμενο: το επιχώριο πνεύμα, ο spiritus loci, που κυριάρχησε σε αυτό το «χωνευτήρι των λαών» ( το «melting pot»), που συνθέτει το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο των H.Π.A. κατά τους τελευταίους δυο αιώνες, συνετέλεσε ώστε να ευδοκιμήσει εδώ σε μια ιδιαίτερα έντονη μορφή το φαινόμενο του θρησκευτικού συγκρητισμού, της πρόσμειξης δηλαδή στοιχείων από δυο ή και περισσότερες ομολογίες σε ένα νέο θρησκευτικό δόγμα. Δεν είναι, έτσι, μόνον οι ποικίλες, προτεσταντικές κυρίως, αιρέσεις που χαρακτηρίζουν σήμερα την Aμερική, αλλά και δόγματα, τα οποία έχουν ενσωματώσει στη βασική τους διδασκαλία στοιχεία που είναι ξένα με τον Xριστιανισμό.
O συγκρητισμός στη χώρα των Eσπερίδων δεν περιορίζεται ωστόσο μόνον στον τομέα του Yπερβατικού, στη Θρησκεία, αλλά είναι έκδηλος ακόμα και στην πολιτειακή πραγματικότητα των H.Π.A. Για να δανειστούμε εδώ τον χαρακτηρισμό ενός ευρωπαίου πολιτικού, ο οποίος είναι υπεράνω κάθε υποψίας για «αντι-αμερικανισμό» : « … στις H.Π.A. δεν είχατε ποτέ αμιγή κοινοβουλευτική δημοκρατία. Έχετε έναν αυτοκράτορα, ο οποίος εκλέγεται για τέσσερα χρόνια και ο οποίος έχει περισσότερη δύναμη από όση έχει ένας κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός στη Γαλλία, την Oλλανδία ή τη Γαλλία και τη Γερμανία» [ H.Schmidt σε τηλεοπτική συνέντευξη στις 15.4.1990]
Την απαλλαγμένη “ από τις ανώφελες μνήμεςτων περασμένων” Αμερική μας θυμίζει η “συναινετική” θεώρηση του ιστορικού παρελθόντος των βαλκανικών λαών, στην οποία, όπως έγραφα και στο πρηγούμενο σημείωμα, μας παροτρύνει το Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Ν.Α Ευρώπη με τα τέσσερα βιβλία-εργασίας που προπαγανδίζει.. Μια σχολή σκέψης, που μας χάρισε ήδη το βιβλίο Ιστορίας για την Στ΄Δημοτικού. ΄Ενα “πλασάρισμα” που, όπως και άλλα προϊόντα από την Υπερατλαντική κοσμοκράτειρα, έχει ήδη κατακτήσει ένα κομμάτι από την εγχώρια αγορά.
Πόσο “εθνικιστής”, “αντιδραστικός” ή άλλο τι συναφές μπορεί να είναι κάποιος, όπως η ταπεινότητά μου, που αρνείται να καταναλώσει αυτή τη νεόφερτη παραλλαγή του junk food που μας σερβίρει η Υπερατλαντική κοσμοκράτειρα, με τους εγχώριους chef de cuisine που έχει πάρει στη δούλεψή της;

http://malingoudis.blogspot.com/