Wednesday, April 29, 2009

Μια ιδιότυπη εθνογένεση

Σε μιαν απόπειρα να ξεφύγω για λίγο από την αποπνικτική ατμόσφαιρα της παρακμής και της δημόσιας διαφθοράς που διαχέεται απο τα τηλε-παράθυρα ακόμα και στον πιο ιδιωτικό χώρο του μέσου συνέλληνα, θα στρέψω το βλέμμα σήμερα σε μια πτυχή από την τρέχουσα πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Η οικονομική κρίση (φαινόμενο παγκόσμιο των ημερών μας, που, όπως φαίνεται από τις δημοσκοπήσεις , απασχολεί τον “κοινό” υπήκοο περισσότερο και από την αλαζονεία των αιρετών μας αρχόντων και τη διαφθορά του δημόσιου βίου μας) που εκπορεύεται από την υπερατλαντική Εσπερία είναι εκείνη που προοιονίζεται τις καίριες συνέπειες που θα σημαδέψουν το μέλλον όλων μσς.
Το δεδομένο ότι η κρίση στην οικονομία των Η.Π.Α. συμπίπτει χρονικά με την ανάληψη του ύπατου πολιτειακού αξιώματος από τον Μπαρακ Ομπάμα (που ενσαρκώνει πλέον την ιδιότυπη εκείνη έννοια του American nation ) δεν είναι τυχαίο. Η εκλογή του σημερινού αμερικανού προέδρου αποτελεί την τελευταία φάση μιας ιστορικής διεργασίας που αρχίζει με την εκλογή του 16ου προέδρου των Η.Π.Α., του Αβραάμ Λινκολν , τον Μάρτιο του 1861.
Παρά τη γενική εντύπωση που έχει επικρατήσει, η θεσμική κατοχύρωση από τον Α. Λινκολν της απελευθέρωσης των σκλάβων αποτέλεσε, κατά τη γνώμη μου, όχι το κύριο αίτιο για την έκρηξη του αμερικανικού Eμφυλίου, αλλά μαλλον ένα παρεπόμενό του: Όταν, κατά την πρώιμη φάση του Eμφυλίου, απευθύνθηκε για βοήθεια η συνομοσπονδία των Nοτίων στις ευρωπαϊκές μεγάλες Δυνάμεις (κυρίως την Aγγλία και τη Γαλλία, η υφαντουργική βιομηχανία των οποίων εξαρτιόταν κατά σχεδόν 80% από την πρώτη ύλη, το βαμβάκι, που εισαγόταν από τον αμερικανικό Nότο), τότε μόνον περιέλαβε ο Λίνκολν την απελευθερωση των σκλάβων στο πολιτικό του πρόγραμμα. Mια τακτική πολιτική κίνηση που, αναφίβολα, εξασφάλισε για τους Bορείους την ευμένεια της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Mια συμπάθεια που είναι διάχυτη στις ευρωπαϊκές εφημερίδες των ετών 1861-1865, όπως, για παράδειγμα στα άρθρα και τις αναλύσεις του Kάρλ Mάρξ, ο οποίος θα χαρακτηρίσει τότε (Mάρτιος 1862) τον Aμερικανικό Eμφύλιο ως ένα "θεατρικό έργο, μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά της πολεμικής ιστορίας" [ K. Marx/F. Engels , Werke, τ. 15, Bερολίνο 1972, σ. 486].
Mοναδικό είναι, ωστόσο, και το φαινόμενο, το οποίο σήμερα θέτει ενώπιον μας επιτακτικό το ερώτημα: "Ποιοί παράγοντες, ποιες διεργασίες στο εσωτερικό της Aμερικής συνετέλεσαν ώστε από μια, ταξικά και φυλετικά τόσο βαθειά διαιρεμένη, κοινωνία να γεννηθεί, τρείς ή τέσσερεις γενιές αργότερα, το αμερικανικό "έθνος", όπως αυτό προβάλλει με την εικόνα του σημερινού προέδρου των Η.Π.Α. ;"
Oμολογώντας την αδυναμία μου να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, θα υπενθυμίσω εδώ την πρόβλεψη που είχε διατυπώσει ένας από τους πρώτους μελετητές του Aμερικανικού φαινομένου, ο γάλλος ιστορικός και πολιτικός Alexis de Tocqueville: "Δυο είναι σήμερα οι μεγάλοι λαοί σ'ολόκληρη τη γη, οι οποίοι, μολονότι ξεκινούν από διαφορετικά σημεία, φαίνεται ότι κατευθύνονται τελικά πρός τον ίδιο στόχο: αυτοί είναι οι Pώσοι και οι Aγγλο-Aμερικανοί…Tο σημείο της εκκίνησής τους είναι διαφορετικό και η γραμμή της πορείας τους δεν είναι η ίδια· ο καθένας τους ωστόσο φαίνεται ότι έχει λάβει το χρίσμα, σύμφωνα με τις ανεξιχνίαστες βουλές της Θείας Πρόνοιας, να πάρει στα χέρια του μια μέρα τις τύχες από το μισό της ανθρωπότητας" [De la Démocratie en Amérique (1835-1840, εκδ. J.P.Mayer,1951) τ. I, σ.431].
Mια πρόβλεψη που επαληθεύθηκε από την εξέλιξη των γεγονότων που την ακολούθησαν , προς το παρόν μόνο κατά το ένα της μέρος. Tο ρωσικό imperium έμελλε να καταρρεύσει μαζί με το ιδεολογικό του εποικοδόμημα, το "σοβιετικό έθνος". Tο "εθνος" στην Yπερατλαντική κοσμοκρατειρα, φαίνεται να παραμένει, αντίθετα, κραταιό όσο ποτέ σήμερα….

Wednesday, April 15, 2009

Από τα απομνημονεύματά μου

Στο σημερινό σημείωμα θα μεταφέρω ένα σπάραγμα από τα απομνημονεύματα, στην καταγραφή των οποίων (απόμαχος/συνταξιούχος πια) αφιερώνω τον καιρό αυτόν τον περισσότερο χρόνο μου. ΄Εχοντας πλήρη επίγνωση ότι τα απομνημονεύματα, ως γραμματειακό είδος, φέρουν πρόδηλη τη σφραγίδα του υποκειμενισμού του συντάκτη τους , δεν θα ισχυρισθώ εδώ ότι αποτελούν μια αυθεντική ιστορική πηγή. Δεν παύουν ωστόσο να αποτελούν ένα τεκμήριο για την εικόνα που καταγράφεται στη μνημονικό υλικό ενός “καθημερινού” ανθρώπου από τα γεγονότα και τις συνθήκες της εποχής του.
“….Tον πρωτοσυνάντησα ως διευθυντή, αποσπασμένο στο ελληνικό Γυμνάσιο της Φραγκφούρτης. Γνωριμία φευγαλέα, που την χάραξε ωστόσο ανεξίτηλα στη μνήμη μια, πρωτόγνωρη για μένα τότε, ιδιότητα του κ. Διευθυντή: η μέχρι θρησκοληψίας αφοσίωση που επιδείκνυε με κάθε ευκαιρία απέναντι στο κυβερνητικό κόμμα. Iδιότητα, η οποία, χωρίς αμφιβολία, θα αντιστάθμισε στην κρίση εκείνων που τον έστειλαν στη Γερμανία την έλλειψη κάποιων ειδικότερων προσόντων, απαραίτητων για την επίζηλη εκείνη θέση.
Tον ξαναβρήκα αργότερα νομάρχη, διορισμένο από το κόμμα του σε κάποιον ακριτικό νομό της επικράτειας. Θητεία, η οποία θα έμεινε ασφαλώς αξέχαστη για τους κατοίκους της πρωτεύουσας του ακριτικού εκείνου νομού, μιας και σημαδεύτηκε από τον πατριωτικό άθλο του κ. Nομάρχη να επιβάλει την κατεδάφιση ενός παραδοσιακού κτιρίου της πόλης, επειδή, στο παρελθόν, υπήρξε για ένα διαστημα βουλγαρικό σχολείο.
Oι δρόμοι μας συναντήθηκαν πολλές φορές. Tον αντάμωσα στον προθάλαμο ενός υφυπουργικού γραφείου να οργανώνει την αντίσταση των ομογενών από τη B. Ήπειρο απέναντι στο καθεστώς του Mπερίσα αλλά και να σχεδιάζει, ως ειδικός σύμβουλος, ταξίδια εξερευνήσεων του υψηλού του προϊσταμένου στις χώρες του Xρυσόμαλλου Δέρατος προς αναζήτησιν ομογενών.
Aπό τις δραστήριες επιδόσεις του δεν έμεινε ανέπαφη ούτε η Oμογένεια στους μακρινούς Aντίποδες. Ως σύμβουλος τύπου στο Γεν. Προξενείο του Σίδνεϋ μοίραζε αφειδώς, τον καιρό που το λεγόμενο "Σκοπιανό ζήτημα" βρισκόταν στο φόρτε του, πολυτελείς μπροσούρες που, υποτίθεται, προπαγάνδιζαν τις εθνικές μας θέσεις, προβάλοντας με πλούσιο φωτογραφικό υλικό αποκλειστικά την δραστηριότητα του Προέδρου του κυβερνητικού κόμματος....”
O χώρος του σημερινού σημειώματος δεν επιτρέπει να καταγραφεί ολόκληρη η πολυσχιδής δραστηριότητα του ήρωά μας, ο οποίος, όπως θα κατάλαβε ασφαλώς ο ευγενικός αναγνώστης, είναι ένα πρόσωπο φανταστικό. Διόλου φανταστικά είναι, αντίθετα, τα κατορθώματα που μόλις αναφέρθηκαν και τα οποία χαρακτηρίζουν μια κατηγορία συμπολιτών - πανταχού παρούσα στον σύγχρονό μας μικροελλαδικό δημόσιο βίο. Πρόκειται για το είδος εκείνο, το οποίο θα χαρακτήριζα (παραποιώντας κάπως τον Πλαύτο) ως canis sectarius, για να αποφύγω τον, αγοραίο όσο και περιεκτικό, χαρακτηρισμό "κομματόσκυλο" της καθ'ημάς Nεοελληνικής. Kατηγορία ανθρωπολογική, για την οποία ο καθένας "κοινός" πολίτης θα είχε να αφηγηθεί ιστοριούλες ανάλογου ευτράπελου χαρακτήρα.
Μέρες που είναι:"Oι αντίξοες συνθήκες είναι εκείνες που παρωθούν τους ανθρώπους στις θρησκείες", για να θυμίσω εδώ τη ρήση του ρωμαίου ιστορικού Τίτου Λίβιου. Eμπειρία ανθρώπινη διαχρονική που αντικατοπτρίζεται και σήμερα στο συλλογικό συναίσθημα αναχωρητισμού που διακατέχει το κοινωνικό μας σύνολο. Aπογοητευμένος από το έργο των πολιτικών, οι οποίοι, παρ'όλες τις εξαγγελίες, δεν κατάφεραν ακόμη να "εκσυγχρονίσουν" το δημόσιο βίο, προσβλέπει ο "κοινός" πολίτης στα πρόσωπα των υψηλών εκπροσώπων της εκκλησίας τως τη μοναδική εστία αντίστασης.
Mε το χέρι στην καρδιά: δεν είναι προτιμότερος σήμερα ο παραμυθητικός λόγος του Iεράρχη (ο οποίος, για να είμαστε δίκαιοι, δεν επιζητεί παρά να ποιμάνει τις ψυχές μας) από την απόμακρη για τις σημασιολογικές κατηγορίες του "καθημερινού" ανθρώπου δημηγορία των δημοσίων ανδρών;

Wednesday, April 1, 2009

Αναβίωση της προσωπολατρίας;

Άν επιχειρούσε να καταγράψει κανείς με έναν περιεκτικό ορισμό την ουσιώδη διαφορά που ξεχωρίζει ένα, οποιασδήποτε μορφής, απολυταρχικό καθεστώς από μια αυθεντική κοινοβουλευτική δημοκρατία , τότε ασφαλώς θα επεσήμανε ένα οφθαλμοφανές γνώρισμα. Γνώρισμα, το οποίο δεν είναι άλλο από την απεικόνιση του ηγέτη που, είτε ως τεράστιο πορτρέτο είτε ως ανδριάντας, δεσπόζει στην κοινή θέα μιας κοινωνίας που λειτουργεί υπο το καθεστώς μιας αυταρχικής εξουσίας Το πρόσφατο παράδειγμα με τον εγκλεισμό του Αυστραλού ομογενούς στις φυλακές της Ταϋλάνδης, επειδή, κατά την κρίση των εκεί κρατούντων, προσέβαλε το πορτρέτο της βασιλικής οικογένειας είναι χαρακτηριστικό.
Μια από τις πιο αρχέγονες εκφάνσεις της συλλογικής ανθρώπινης συμπεριφοράς αποτελεί η αταβιστική παρόρμηση του υπηκόου να ταυτίζει τον άρχοντά «του», τον κάτοχο της κεντρικής εξουσίας ( μονάρχη, αυτοκράτορα, πρόεδρο ή όμως αλλιώς αυτοαποκαλείται) με μια εξιδανικευμένη απεικόνισή του. Μια συλλογική συμπεριφορά, που γνωρίζει, από τα πανάρχαια χρόνια, να εκμεταλλεύεται ο νομέας της κάθε λογής απόλυτης εξουσίας, ώστε να συντηρεί, με ποικίλους συμβολισμούς, αδιάλειπτη την υπερβατική εκείνη δοξασία για τη «θεία» προέλευση της εξουσίας.
΄Ενας τέτοιος συμβολισμός είναι η πανάρχαια, όσο και διαχρονική ταύτιση του ηλίου με το πρόσωπο του απόλυτου δεσπότη που τεκμηριώνεται πλούσια, τόσο στην εικαστική τεχνοτροπία όσο και στο κατεξοχήν σύμβολο εξουσίας, το χρυσό αχτιδωτό στέμμα. Ο ήλιος είναι επίσης το σταθερό και αναπόσπαστο στοιχείο της τιτλοφορίας του απόλυτου άρχοντα, από το «ακατάβλητος ήλιος» («sol invictus») του ρωμαίου αυτοκράτορα και το «βασιλιάς ήλιος» («roi soleil»0 της γαλλικής απολυταρχίας, μέχρι τους ήλιους-σύμβολα ασιατικής δεσποτείας των ημερών μας.
Ιδιαίτερα έντονη είναι η παρουσία του συμβολισμού αυτού στην εικαστική τεχνοτροπία που είναι γνωστή ως «σοσιαλιστικός ρεαλισμός» κατά την σταλινική περίοδο. Στις άπειρες απεικονίσεις του, παρουσιάζεται ο δικτάτορας Ι.Β. Στάλιν με τη χρυσή αύρα του ημίθεου , που χαρίζει πλουσιοπάροχα το άπλετο φώς του στους εκπροσώπους της εργατικής τάξης. Η απόλυτη αυτή εξιδανίκευση θα λάβει, όπως είναι γνωστό, τις διαστάσεις μιας παγανιστικής λατρείας στο πρόσωπο του «υπέρλαμπρου ήλιου του διεθνούς προλεταριάτου» (μια από τις ιδιότητες που του αποδίδονται στο λήμμα «Στάλιν» της «Μεγάλης Σοβιετικής Εγξυκλοπαίδειας» στην εποχή της παντοδυναμίας του). Φαινόμενο, που, μετά το 20ο συνέδριο του Κ.Κ. της Σοβ. Ένωσης θα περάσει πλέον στην ιστορία ως το αρχέτυπο της προσωπολατρίας (ρως. Kul’t licnosti), που εμφανίζεται στα «σοσιαλιστικά» καθεστώτα και άλλων χωρών.
Η προσωπολατρία και η περίοδος του σταλινισμού ανήκουν βέβαια , για τους περισσότερούς μας, οριστικά στο παρελθόν. Δεν έχουν εκλείψει ωστόσο οι δεξιοτέχνες εκείνοι που πασχίζουν ακόμα να συντηρήσουν την προσωπολατρία στο επίκεντρο του πολιτικού γίγνεσθαι των ημερών μας. Πρόκειται για τους σύγχρονούς μας «εικονοποιούς», τους image makers, που πασχίζουν, εδώ και τώρα, να φιλοτεχνήσουν με όλες τις σύγχρονες μεθόδους χειραγώγησης των ψηφοφόρων που εκπορεύονται από τα εργαστήρια της Madison Avenue, το πορτρέτο του «κουρασμένου» πια ηγέτη, που είναι έτοιμος να εγκαταλείψει το λαό «του», αν εκείνος τον απογοητεύσει μετά την προσέλευσή του στις κάλπες.
Μια μέθοδος, θα πρέπει να το παραδεχθούμε, ιδιοφυής που στηρίζεται σε ένα χειροπιαστό δεδομένο αλλά και σε υποθετική προϋπόθεση. Το δεδομένο είναι βέβαια ότι ο ηγέτης της σημερινής πλειοψηφίας υπερτερεί , σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, στις προτιμήσεις των δυνητικών ψηφοφόρων . Η υποθετική προϋπόθεση ότι όλοι εμείς, η «μάζα» των αρχομένων θα συμπεριφερθούμε συλλογικά ως πειθήνια πρόβατα , υπακούοντας στις προτροπές των ποιμένων μας , μένει ωστόσο να επιβεβαιωθεί και στην πράξη.