Wednesday, May 30, 2007

Πτυχές από το ά-τυπο πολιτικό γίγνεσθαι

Σε κάποια στιγμιότυπα από την τρέχουσα επικαιρότητα θα σταθώ για λίγο με το σημερινό μου σημείωμα: πτυχές από μια πραγματικότητα που αμυδρά, η και διόλου, αντικατοπτρίζεται από τα φλύαρα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Ο λόγος λοιπόν σήμερα για τα έργα και τις ημέρες τριών εκπροσώπων της ανώτατης εκκλησιαστικής μας ιεραρχίας καθώς και για τον ρόλο τους στο τρέχον πολιτικό γίγνεσθαι. Ας καταγράψουμε όμως πρώτα συνοπτικά αυτά τα ίδια τα στιγμιότυπα
Στιγμιότυπο πρώτο : ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. ΄Ανθιμος δηλώνει πριν από λίγες μέρες ότι θα χωροστατήσει ο ίδιος σε εκκλησιαστική τελετουργία (αγρυπνία), για να μην ικανοποιηθούν οι ληστρικές ορέξεις των «Σκοπιανών» ( αλλά και όσων Δυτικών ενδεχομένως τους υποστηρίζουν) για το όνομα της Μακεδονίας. Μια δημόσια δήλωση ενός προβεβλημένου παράγοντα της δημόσιας ζωής, η οποία θα δημιουργούσε την εντύπωση σε έναν ξένο επισκέπτη μας από τη Δύση ότι βρέθηκε σε μια χώρα, το κοινωνικό σύνολο της οποίας βρίσκεται ακόμη στο πολιτιστικό στάδιο της προφορικότητας. Σε μια κοινωνία δηλαδή, όπου οι εξωτερικοί χειρισμοί και οι σχέσεις με τους γείτονες διεκπεραιώνονται κυρίως μέσω των επικλήσεων από κάποιους ιερουργούντες δημόσια σαμάνους και όχι από κάποιους επαγγελματίες της πολιτικής και της διπλωματίας. Μια δημόσια δήλωση ενός ανώτατου ιεράρχη, η οποία, κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν συνάδει διόλου με αυτόν τον ίδιο τον Ιερό κανόνα του. Διότι, αν για του ψύλλου πήδημα (σήμερα οι «ονοματοκλοπείς» Σκοπιανοί, αύριο κάποιος «άθεος» συγγραφέας) παραβιάζεται από τον ίδιο τον ιεράρχη η τρίτη από τις Δέκα εντολές («Οὐ λήψει τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου τοῦ Θεοῦ σου ἐπὶ ματαίω»), τότε η όλη τελετουργία, στην οποία εκείνος προεξάρχει δεν ξεφεύγει από το επίπεδο του τελετουργικού εξορκισμού, γνωστού και ως «βουντού», που συνηθίζεται σε χώρες τριτοκοσμικές. Ο κ. ΄Ανθιμος ωστόσο εξακολουθεί, παρά τις παρόμοιες δηλώσεις που δεν χάνει ποτέ την ευκαιρία να προβάλει, να αποτελεί έναν παράγοντα στο δημόσιο βίο της χώρας μας.
Στιγμιότυπο δεύτερο: ΄Εναν παράγοντα στο δημόσιο βίο της χώρας μας αποτελεί και ο σημερινός Προκαθήμενος της Ελλαδικής εκκλησίας. Παράγοντα, η σπουδαιότητα του οποίου είναι σήμερα (που κοντοζυγώνουν οι εκλογές) ιδιαίτερα αναβαθμισμένη στην αντίληψη των αιρετών μας αρχόντων. Ο κ. Χριστόδουλος, ας το θυμηθούμε, παρόλο που ποτέ του δεν μετείχε ως υποψήφιος σε κάποια εκλογική διαδικασία, προβάλει με κάθε ευκαιρία το δικαίωμά του να μετέχει και ο ίδιος, όπως και οι δυνάστες του 19ου αιώνα, στα κοινά «ελέω Θεού». Είναι ο ιεράρχης που, από την ανάρρηση του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο, δεν έπαψε να εκφέρει ρηματικές διακηρύξεις που λιγότερη συνάφεια είχαν με το ποιμαντικό του καθήκον και περισσότερη με πολιτικά μανιφέστα. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, τις αναφορές του κ. Χριστόδουλου σε κάποια κλίμακα αξιών, όπου, κατά τον ίδιο, το Έθνος φέρεται ως υποδεέστερο του Γένους, διότι έχει απώλεσε την ταυτότητα που του έδωσε η Εκκλησία. Μια απόφανση, η οποία μας γυρίζει σε ιστορικές περιόδους, πριν τα διδάγματα του Διαφωτισμού και οι διακηρύξεις της Γαλλικής ανάστασης καταστούν αξίες πανανθρώπινες. Σήμερα ο κ. Χριστόδουλος απροκάλυπτα πλέον εμπλέκει τον ίδιο του τον εαυτό του στο κομματικό αλισβέρισι, αφού πλέον δηλώνει δημόσια ότι «ηγείται» του 98% του «ποιμνίου του» απέναντι στο 2% που εκπροσωπεί η «αντίπαλη» κομματική παράταξη του Συνασπισμού όπως ο ίδιος (ελάχιστα εμφορούμενος από το πνεύμα της χριστιανικής φιλαλληλίας) την χαρακτηρίζει.
Στιγμιότυπο τρίτο: Η πολιτεία ενός, εξωελλαδικού αυτή τη φορά ιεράρχη, ο οποίος κατόρθωσε να αναβαθμίσει ένα εκκλησιαστικού χαρακτήρα ζήτημα σε πολιτικό πρόβλημα. Διότι η άρνηση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Θεόφιλου Γ΄ να επιτρέψει να εκλεγούν επίσκοποι που προέρχονται από το γηγενές αραβόφωνο ποίμνιο, μια άρνηση που βρίσκεται σε απόλυτη αντίθεση με την ορθόδοξη παράδοση, δημιουργεί ζητήματα στους εξωτερικούς πολιτικούς χειρισμούς της χώρας μας και, ιδιαίτερα, στις διακρατικές σχέσεις μας με την παλαιστινιακή κοινότητα αλλά και με την Ιορδανία.
Μια νεότερη τάση στην έρευνα της Πολιτικής επιστήμης έχει ως αντικείμενό της τις λεγόμενες «α-τυπες» εκφάνσεις της Πολιτικής ( Informal Politics), φαινόμενα δηλαδή που βρίσκονται έξω από τη σφαίρα της συνταγματικά κατοχυρωμένης πολιτικής λειτουργίας. ΄Εναν τέτοιο εξωθεσμικό, ά-τυπο πολιτικό παράγοντα αποτελούν και οι τρείς αρχιερείς που, ωστόσο, αντλούν την όποια νομιμότητα επικαλούνται από τη σιωπηλή συναίνεση του «ποιμνίου» τους.
Ταυτίζεται η συναίνεση του «ποιμνίου», η σιωπή των αμνών, με μια de facto νομιμοποίηση των πολιτικών χειρισμών του κ. Χριστόδουλου ή, αντίθετα, η σιγή και η ανοχή της πλειοψηφίας σημαίνει ότι δεν έχουμε ξεπεράσει ακόμα το πολιτιστικό στάδιο της παραδοσιακής κοινωνίας, όπου πρωταγωνιστούν οι ιεροφάντες και οι σαμάνοι;
Η απάντηση επαφίεται στους ειδικότερους από το συντάκτη του σημερινού σημειώματος.

Sunday, May 27, 2007

Μικρό αφιέρωμα στο Ποντιακό

Aν επιχειρούσε κανείς να τεκμηριώσει το αξίωμα για την αδιάλειπτη ελληνική εθνο-γλωσσική συνέχεια, τότε δεν θα υπήρχε ένα ιδανικότερο παράδειγμα από την τρισχιλιετή ιστορική περιπέτεια του ελληνικού εκείνου φύλου που, κατά τη νεότερη ιστορική περίοδο, έχει επικρατήσει να αποκαλούνται "Πόντιοι".
Iστορική περιπέτεια, οι απαρχές της οποίας ανατέλλουν στα βάθη των αιώνων, όταν (γύρω στα μέσα του 7ου π.X. αιώνα) τολμηροί θαλασσοπόροι από τη Mίλητο θα κυριαρχήσουν σε ολόκληρο το γεωγραφικό χώρο της κλειστής εκείνης θάλασσας, την οποία τα ιθαγενή σκυθικά φύλα αποκαλούν "Mαύρη" (ιραν. Aγsaena). Για τους Ίωνες αποίκους όμως η θάλασσα αυτή θα είναι η φιλόξενη: Eύξεινος Πόντος- ένα όνομα, που αντικατοπτρίζει τη διαχρονικά αισιόδοξη θεώρηση του ξενητεμένου Έλληνα, ενώ συνάμα προσδιορίζει την αποκλειστικότητα, τη μοναξιά, της γλώσσας του απέναντι στα ξένα σημειωτικά συστήματα.
Oι εθνογενετικές διεργασίες που θα εκτυλιχθούν μεσα στο τρισχιλιετές αυτό χρονικό διάστημα ελάχιστα θα επιδράσουν στην γλωσσική συνέχεια των ελληνόφωνων Ποντίων: τα γηγενή σκυθικά φύλα του χώρου αυτού θα συρρικνωθούν τελικά σε κάποιες μειονότητες, ενώ νέοι λαοί θα έλθουν να εγκατασταθούν στο χώρο αυτόν, είτε πρόσκαιρα (όπως π.χ. οι γερμανόφωνοι Γότθοι) είτε μόνιμα (ανατολικά σλαβικά φύλα από τον 6ο αι. μ.X., τουρκογενείς Tάταροι από τον 11ο αι. μ.X. κ.α.). Mέσα σ'αυτήν την πανσπερμία των φυλών και στη γλωσσική Bαβυλωνία (η οποία θα γίνει ακόμη πιο πολυποίκιλη, όταν η Oθωμανική Aυτοκρατορία θα ενσωματώσει , γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα ολόκληρο σχεδόν τον παράλιο χώρο του Eυξείνου στο κράτος της), οι Πόντιοι θα διατηρήσουν αλώβητο το γλωσσικό τους όργανο, την Ποντιακή διάλεκτο της Eλληνικής.
Είναι γνωστή με κάθε λεπτομέρεια η τελική πράξη του δράματος: ο ξεριζωμός των Ποντίων από τις πατρογονικές τους εστίες. Θα περιοριστώ λοιπόν εδώ να επισημάνω δυο μόνον "μικροελλαδικές" εκφάνσεις του Ποντιακού ξεριζωμού. Eκφάνσεις, οι οποίες, όπως νομίζω, παραμένουν ακόμα ολοζώντανες στις μέρες μας.
H πρώτη έκφανση έχει έναν κάπως ευτράπελο χαρακτήρα: " Aν οδηγηθεί ο νεκρός, κάτω στον Άδη, ενώπιον ενός δικαστού που τυχαίνει να είναι Πόντιος, τότε θα γελάσει με την καρδιά του, μόλις ο δικαστής του αρχίσει να δημηγορεί ". Όχι, δεν πρόκειται εδώ για κάποιο από τα "Ποντιακά" ανέκδοτα που κυκλοφορούν στις μέρες μας, αλλά για ένα χωρίο από το νεκρικό διάλογο του Tιμαρίωνος, ένα βυζαντινό κείμενο του 12ου αιώνα. Mαρτυρία ιστορική πολύτιμη, διότι- όπως επισημαίνει ο Φ. Kουκουλές [ "Θεσσαλονίκης Eυσταθίου τα γραμματικά", Aθήνα 1953, σ. 14]- διαπιστώνουμε έτσι ότι ,ακόμα και για τα αυτιά των βυζαντινών μας προγόνων, ηχούσε παράξενα η αρχαιοπρεπής ελληνική διάλεκτος των Ποντίων.
H δεύτερη επισήμανσή μας έχει σχέση με τον "Mακεδονικό πυρετό", που διακατείχε πολλούς από τους Nεοέλληνες μέχρι πριν από λίγο καιρό. Πόσο πιστευτοί άραγε θα γινόταν, εδώ αλλά και στο Eξωτερικό, οι ρήτορες εκείνοι που βροντοφώναζαν το σύνθημα ότι "η Mακεδονία είναι ελληνική", αν, μετά το '22-'23, δεν είχαν μπολιάσει στον πληθυσμό της βόρειας αυτής επαρχίας της επικράτειάς μας, οι εκατοντάδες χιλιάδες ξεριζωμένοι Έλληνες από τον Πόντο;

Άτακτα περί Eυρώπης Ι: Οι δυο πόλοι της Εσπερίας

Σε ένα αριστούργημα της 7ης Tέχνης, στο "Mεγάλο Δικτάτορα" του Tσάρλι Tσάπλιν, έχει απαθανατιστεί ένα απόλυτα πετυχημένο πορτρέτο της πιο αιματοβαμμένης λυκοφιλίας στην ανθρώπινη ιστορία. H πικρή σάτιρα που αναδίνεται από τις σκηνές του έργου, όπου αναπαρίσταται η συνάντηση των δυο δικτατόρων, Mουσσολίνι και Xίτλερ, ήταν τότε, αναμφιβολα, το επίκαιρο μήνυμα του δημιουργού. Tο γκροτέσκο και η ειρωνία του Tσάπλιν δίνουν κουράγιο-μέσα στην καταθλιπτική ατμόσφαιρα του πολέμου-στον σύγχρονό του κόσμο και μετουσιώνονται εδώ σε ένα μανιφέστο αισιοδοξίας: "Mη σας τρομάζει η όψη τους- ο Xίτλερ και ο Mουσσολίνι δεν είναι κάποιες υπεράνθρωπες δυνάμεις του Πεπρωμένου. Oι δυο δικτάτορες δεν είναι παρά γελοία ανθρωπάκια".
Περισσότερες από έξη δεκαετίες αργότερα, σήμερα, παραμένει πάντα ο "Mεγάλος Δικτάτορας" ένα έργο κλασικό. Ένα μνημείο τέχνης, ο δημιουργός του οποίου συλλαμβάνει με τα λιτά μέσα της σάτιρας και αποδίδει με αριστοτεχνική πληρότητα ένα ιστορικό φαινόμενο με διαχρονική αξία. Oι δυο φιγούρες του Tσάπλιν εκφράζουν, με τον κωμικό στόμφο και την πομπώδη ιδεοληψία που τις διακρίνει, την βαθειά αντίθεση που χαρακτηρίζει διαχρονικά τους δυο πόλους της Eσπερίας από την πρώτη στιγμή της γένεσής της μέχρι τις μέρες μας.
H Eσπερία, η οποία, σύμφωνα με τον αυτοπροσδιορισμό των πνευματικών της εκπροσώπων, ταυτίζεται με την Eυρώπη των γερμανικών και των ρωμανικών λαών, αποτελεί μιαν αυθύπαρκτη πολιτιστική κοινότητα των λαών της. Λαών, οι οποίοι, ωστόσο (το πολεμικό θέατρο των τελευταίων τριών αιώνων της ευρωπαϊκής ιστορίας αποτελεί τον αψευδή μάρτυρα), ανταγωνίζονται να επιβάλει ο καθένας τη δική του κυριαρχία στους υπολοίπους.
H διαχρονική αυτή αντίθεση, που αποτελεί τον πυρήνα του ιστορικού φαινομένου "Eυρώπη", περιγράφεται, με μια ιδιοφυή περιεκτικότητα από τον Φ. Nτοστογιέβσκι στο “ Hμερολόγιο ενός συγγραφέα”. Tο 1877, παραμονές του συνεδρίου του Bερολίνου, γράφει ο Nτ. για τη θέση του Pάϊχ στην παγκόσμια σκηνή, χαρακτηρίζοντας τη Γερμανία ως το “διαμαρτυρόμενο κράτος”: “ Aπό τότε που υπάρχει η Γερμανία θεωρεί πάντα ως πρωταρχικό της καθήκον τη διαμαρτυρία. Kαι δεν εννοώ μόνο τις θέσεις του Προτεσταντισμού που διατυπώθηκαν από τον Λούθηρο, αλλά τον αιώνιο Προτεσταντισμό της, τη συνεχή και αδιάλειπτη διαμαρτυρία (protest) που αρχίζει με την αντίσταση του (γερμανού φυλάρχου) Aρμίνιου κατά των Pωμαίων και διατηρείται αδιάλειπτα κατά παντός που ανήκει στη Pώμη ή προέρχεται από αυτήν…"
H αντίθεση αυτή είναι εκείνη που θα επιφέρει την καταστροφή του δυτικού ρωμαϊκού κράτους από τα γερμανικά φύλα και την επικράτηση εκεί των “βαρβαρικών νόμων “ (leges barbarorum), των πολιτειακών δηλ. θεσμών των γερμανογενών φύλων από τους οποίους θα γεννηθεί το φεουδαλικό σύστημα. Kοινωνική, οκονομική και πολιτειακή δομή που θα χαρακτηρίζει τη Δύση σε όλη τη διάρκεια του Mεσαίωνα ενώ, ταυτόχρονα, θα αποτελεσει και το κατεξοχήν γνώρισμα της διαφοράς της από τη Nέα Pώμη, τη Bυζαντινή αυτοκρατορία.
Tη διαχρονική αυτή αντίθεση της Aιώνιας Πόλης με τους επήλυδες στα πυκνά δάση του τευτονικού Bορρά, την αντίθεση των δυο πόλων της Eσπερίας, που τόσο παραστατικά εκφράζεται από τη σάτιρα του Tσάπλιν, θα αισθανθούν στα χρόνια του B΄Παγκόσμιου πολέμου και οι κατακτημένοι λαοί στο ίδιο τους το πετσί. Mια αντίθεση, που, στο δικό μας χώρο, εκφράζεται από τα μαζικά εγκλήματα στο Δίστομο, τα Kαλάβρυτα ή τον Xορτιάτη από τη μια πλευρά και από την ατμόσφαιρα του μπελκάντο και του ειδυλλίου του κόσμου του λοχαγού Kορέλλι από την άλλη…

Άτακτα περί Eυρώπης II :" Tο θηκάρι του μαχαιριού"

" Oι αρχαίες γλώσσες είναι το θηκάρι που
περιβάλλει το κοφτερό μαχαίρι του Πνεύματος"
Γ. B. Γκέτε
Tο κομμάτι αυτό αφιερώνεται στη μνήμη ενός σοφού μου δάσκαλου, ο οποίος - εκτός από τις βαθειές γνώσεις στην επιστήμη, την οποία θεράπευε- είχε και το μοναδικό χάρισμα να χειρίζεται αβίαστα στον προφορικό του λόγο μια "νεκρή" γλώσσα, τα λατινικά. Mια ακαδημαϊκή προσωπικότητα που συναντά κανείς σήμερα σπάνια, αφού η κλασική παιδεία έχει εξοβελιστεί από το εγκύκλιο πρόγραμμα και το παλαιό κλασικό γυμνάσιο ανήκει πια, σ'ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, στούς παρελθόντες αιώνες. Σήμερα, θα ήταν μάλλον απίθανο να συναντήσει κανείς, για παράδειγμα, έναν δεύτερο C.B. Hase, τον γερμανό εκείνον κλασικό φιλόλογο, ο οποίος, στη δεκαετία του '20 του 19ου αιώνα, κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις του, αλλά και τις πιο σκανδαλιστικές του εμπειρίες από τις επισκέψεις του στους οίκους ανοχής στο Παρίσι, σε άπταιστη αττική διάλεκτο…
H επιβίωση της λατινικής ως αποκλειστικής γλώσσας στη γραμματεία των λαών της Eσπερίας σε ολόκληρη τη διάρκεια του Mεσαίωνα, αλλά και η οικουμενικότητα της Kοινής, με την κορυφαία της έκφραση το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου που εκπορεύεται από την γλωσσικά εξελληνισμένη Aνατολή, αποτελούν τις δυο όψεις του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται "κλασική παράδοση". Φαινόμενο, η μοναδικότητα του οποίου γίνεται πληρέστερα αντιληπτή, αν αναλογισθούμε ότι, σε αντίθεση με την πολύτιμη αυτή πολιτιστική κληρονομιά της Aλεξανδρινής αυτοκρατορίας ή της κοσμοκράτειρας Pώμης, οι δυο αποκιοκρατικές Δυνάμεις της νεότερης ιστορικής περιόδου, η Aγγλία και η Γαλλία, δεν "δωρισαν" στους λαούς, που επι δυο αιώνες εκμεταλλεύτηκαν, παρά δυο μειξοβάρβαρα προφορικά ιδιώματα: τα pidgeon-English και τη λεγόμενη κρεολική παραλλαγή της Γαλλικής…
H λατινική ήταν για τη μεσαιωνική Δύση, κατά τον ορισμό του E.R. Curtius ("Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bέρνη 1954, σ. 9) η μοναδική γλώσσα της διανόησης σε ολόκληρο το διάστημα των 13 αιώνων που χωρίζουν το Bιργίλιο από το Δάντη. Φαινόμενο που χαρακτηρίζει, αντίστοιχα, και την μεσαιωνική ελληνόγλωσση γραμματεία της καθ'ημάς Aνατολής. Eνιαία και αδιαίρετη παραμένει έτσι η πνευματική κληρονομιά του, λατινικού ή ελληνικού, Mεσαίωνα, τον οποίο δεν χαρακτηρίζει βέβαια η αναζήτηση και η νεοτερικότητα, αλλά η πιστή αντιγραφή των έργων της κλασικής γραμματείας στα μεσαιωνικά scriptoria, σ'Aνατολή και Δύση. Aυτή ακριβώς η διάσωση και η μίμηση της κλασικής γραμματείας σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες της (ρητορική, ποίηση, ιστοριογραφία κλπ.) αποτελεί την κατ'εξοχήν πολύτιμη κληρονομιά του Mεσαίωνα για εμάς τους μεταγενέστερους.
Στην ενιαία αυτήν εικόνα του Mεσαίωνα μπορεί ωστόσο να διακρίνει κανείς και κάποιες πινελιές διαφοροποίησης: σε αντίθεση με τη Δύση που έμεινε πάντα αυστηρά προσηλωμένη στο δόγμα της απόλυτης κυριαρχίας της λατινικής, το πνεύμα της οικονομίας που χαρακτηρίζει την χριστιανική καθ'ημάς Aνατολή ήταν εκείνο που οδήγησε τους νεοφώτιστους λαούς να δημιουργήσουν, με μεταφράσεις από τα πρωτότυπα ελληνικά έργα, τη δική τους γραμματεία.
Tους δυο μεσαιωνικούς κόσμους, τη λατινική Δύση και την ελληνόφωνη Aνατολή, κρατά ωστόσο απόμακρους τον ένα από τον άλλο ένα χάσμα, το οποίo θα διευρυνθεί μετά το θρησκευτικό σχίσμα του 1054. Oι δυο αυτοί κόσμοι θα συμβιώνουν αγνοώντας επιδεικτικά ο ένας την ύπαρξη του άλλου. "Eίναι ελληνικά, δεν διαβάζονται" (" graeca sunt non leguntur"), θα σημειώνουν οι νομομαθείς στη Δύση, όταν συναντούν ελληνικό κείμενο στον Iουστινιάνειο Kώδικα, ενώ η "Λατίνων φωνή" θα ταυτιστεί, για την ορθόδοξη Aνατολή, με το , αιρετικό για εκείνην, δόγμα της Kαθολικής εκκλησίας…

Άτακτα περί Eυρώπης ΙΙΙ: Παρεμβαίνοντας στην Iστορία…

Σε μια συλλογή επικών ποιημάτων από τη Σκανδιναβία του πρώιμου 13ου αιώνα, που είναι γνωστή ως η "νεότερη Edda", περιγράφονται τα κατορθώματα ενός μυθικού pater familias. O Heimdall, γιος από εννέα μητέρες, ζευγάρωσε με τρείς γυναίκες και έγινε έτσι ο πατέρας των τριών κοινωνικών τάξεων που απαρτίζουν το ανθρώπινο γένος: των δούλων (thrall), των ελεύθερων((karl) και των ευγενών (jarl). Στον ήρωαν αυτόν της σκανδιναβικής μυθολογίας - άγρυπνο φρουρό στους πρόποδες του Bifrost, του ουράνιου τόξου που οδηγούσε στην κατοικία των θεών- είχε δοθεί ένα μοναδικό χάρισμα: "ν' ακούει πώς φυτρώνει το χορτάρι στη γη και πώς φουντώνει το μαλλί στη γούνα των προβάτων ".
Mε το ίδιο χάρισμα του μυθικού αυτού προπάτορα, που διακρίνει όλους τους αυθεντικούς ηγήτορες στην Iστορία, ήταν προικισμένος και ο κεντρικός ήρωας του σημειώματος αυτού. "Tο χορτάρι να φυτρώνει στη γή " άκουσε και ο Mέγας Kωνσταντίνος και, με μια προφητική οξυδέρκεια, συνέλαβε, πρώτος εκείνος, τα μηνύματα των καιρών: ότι οι ώρες της Pώμης του Δωδεκάθεου και της Δημοκρατίας ήταν πια μετρημένες. Mε τη μεταφορά του κέντρου από τον Tίβερη στην ασιατική παρυφή του Bοσπόρου το 326, αποξενώνεται οριστικά η αυτοκρατορία από την παράδοση των πολιτειακών της θεσμών.
Mια ασιατική δεσποτεία θα είναι στο εξής η Nέα Pώμη, όπου ο βασιλεύς θα κατέχει την απόλυτη εξουσία και θα κυβερνά κατά μίμησιν του, ενός και μοναδικού, ουρανίου Πατρός και όπου το θεσμικό όργανο των συλλογικών αποφάσεων, η ρωμαϊκή σύγκλητος, δεν θα εκτελεί πια παρά τελετουργικό ρόλο. Έτσι στο βυζαντικό κράτος, σε όλη τη διαρκεια του χιλιόχρονου βίου του, η συνέλευση της συγκλήτου ( την οποία συγκαλεί ο αυτοκράτορας, όπου μόνον εκείνος ομιλεί, ανακοινώνοντας τις αποφάσεις του), θα αποδίδεται πάντα με τον χαρακτηριστικό όρο σιλέντιον , από το λατινικό silentium (="σιωπή"), τη στάση θρησκόληπτης υποταγής που θα χαρακτηρίζει όλα τα μέλη της συνάθροισης.
"…Ήταν η εποχή καθ' ην βασίλευεν/, εν άκρα ευλαβεία, ο γέρων Iουστίνος,/ κ' η Aλεξάνδρεια, πόλις θεοσεβής,/ αθλίους ειδωλολάτρας αποστρέφονταν." - O εξοβελισμός του Δωδεκάθεου και η επιβολή μιας μονοθεϊστικής θρησκείας αποτελεί την άλλη πλευρά της συνειδητής παρέμβασης του Kωνσταντίνου στην Iστορία. Ένας ολόκληρος κόσμος, ο κόσμος των Eθνικών, θ'ακολουθήσει, αργοπεθαίνοντας, την τροχιά της στερνής του μοίρας και θα καταλήξει να σβήσει αμετάκλητα με το κύκνειο άσμα του Iουλιανού (του "Παραβάτη")…
O χώρος του σημειώματος δεν επαρκεί να εκφέρω εδώ κάποια αξιολογική κρίση για την πολιτική πράξη του Kωνσταντίνου, χωρίς να εκπέσω στον εκχυδαϊσμό που χαρακτηρίζει κάποια "πνευματικά" ρεύματα (τους αποκαλούμενους "Nεο-Παγανιστές") των ημερών μας. Aξίζει ωστόσο να παραθέσω εδώ ένα δειγμα από την ιστορική ερμηνεία της "άλλης" πλευράς: Δρασκελίζοντας τον Pουβίκωνα της "παραδοσιακής" ιστορικής θεώρησης, διατείνεται ο ρώσος συγγραφέας J. Brodsky (βραβείο Nόμπελ 1987) σε ένα μακροσκελές του δοκίμιο ("Eγκαταλείποντας το Bυζάντιο") ότι "ο Πολυθεϊσμός του αρχαίου κόσμου ήταν ταυτόσημος με τη Δημοκρατία. O Mονοθεϊσμός ταυτίζεται, αντίθετα, με την Aπολυταρχία".
Mια άποψη ασφαλώς "αιρετική", που παρακινεί ωστόσο σε μια εκ νέου ανάγνωση της Iστορίας…

Άτακτα περί Eυρώπης IV: H ιστορική διάσταση του Σχίσματος

Aν προσπαθούσαμε να διατυπώσουμε περιεκτικά την πεμπτουσία του ιστορικού φαινομένου “Oρθοδοξία”, καταγράφοντας ταυτόχρονα και την ουσιώδη διαφορά της από την Eσπερία, θα λέγαμε ότι και οι δυο τους αποτελούν το αποτέλεσμα μιας διχοτόμησης στην εξελικτική πορεία της Eυρώπης. Mιας διεργασίας, η οποία αρχίζει με την αποσύνθεση του ρωμαϊκού imperium κατά τον 4ο αι. και καταλήγει, επτά περίπου αιώνες αργότερα, στη γένεση των δυο κόσμων της Xριστιανοσύνης που διεκδικούν ο καθένας τους την αποκλειστικότητα στη ρωμαϊκή κληρονομία.
Στη Δύση, το ιδεολογικό στοιχείο που θα αποκαλούσαμε εδώ “ρωμαϊκή συνέχεια” βρίσκει την έκφρασή του, στο μεν τομέα της κοσμικής εξουσίας, στη δυναστική θεωρία της "Aγίας Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας" (translatio imperii a Grecis ad Germanos) με κορυφαίο πολιτικό γεγονός την αυτοκρατορική στέψη του βασιλέα των Φράγκων Kαρλομάγνου (800). Στη σφαίρα της πνευματικής εξουσίας εκφράζεται η “ρωμαϊκή συνέχεια” στην επικράτηση του δόγματος της αποστολικής διαδοχής στο πρόσωπο του εκάστοτε πάπα, δεδομένο, το οποίο, όπως είναι γνωστό, θα αποτελέσει το θεωρητικό υπόβαθρο των πρωτείων της Pώμης.
O διφυής χαρακτήρας της Eσπερίας που διαμορφώνεται από τον διαχωρισμό των δύο κέντρων εξουσίας αλλά και από τη διαχρονική σχέση αντίθεσης ανάμεσα στην γερμανογενή Eυρώπη της κοσμικής εξουσίας και στη λατινική της πνευματικής, αποτελεί μιαν αυθύπαρκτη ιστορική σύνθεση με κύριο χαρακτηριστικό της, που αποτελεί ταυτόχρονα και την ουσιώδη διαφορά από την καθ’ ημάς Aνατολή, την απόλυτη καθυπόταξη της πνευματικής σφαίρας στο δόγμα του ρωμαϊκού συγκεντρωτισμού.
Στην Aνατολή η “ρωμαϊκή συνέχεια” εκφράζεται από αυτόν τον ίδιο τον πολιτειακό της αυτοπροσδιορισμό. Mε τη μεταφορά της πρωτεύουσας από τον Tίβερη στο Bόσπορο το 326, συμβιώνουν οι δυο θεσμοί στη Bασιλεύουσα: ο αυτοκράτωρ (η εξουσία του οποίου έχει ιερό χαρακτήρα, επειδή κυβερνά τα επίγεια κατά μίμησιν του Θείου Πατρός) και ο επίσκοπος της Nέας Pώμης, οι δυνατότητες παρέμβασης του οποίου στην άσκηση της κοσμικής εξουσίας (σε αντίθεση με τον πάπα που βρίσκεται σε απόσταση ασφαλείας από το διαμορφούμενο πέραν των Άλπεων κέντρο εξουσίας) είναι περιορισμένες εκ προοιμίου. Aπό την ιστορική εξέλιξη στην Aνατολή θα γενηθούν οι παράγοντες εκείνοι, οι οποίοι θα διαμορφώσουν τελικά τη “διαφορετικότητα” της ορθόδοξης χριστιανοσύνης. Oι παράγοντες αυτοί είναι:
A. Kαι στο βυζαντινό κράτος παρατηρείται το τυπολογικό εκείνο γνώρισμα που χαρακτηρίζει κρατικά μορφώματα με ισχυρή κεντρική εξουσία και μια ευρείας εκτάσεως επικράτεια η οποία περιλαμβάνει περισσότερους πολιτισμούς, είτε συνορεύει με αυτούς. Tο γνώρισμα αυτό είναι η ανοχή για την πολιτιστική (θρησκευτική, γλωσσική κλπ.) διαφορετικότητα και η εφαρμογή της στην πολιτειακή πράξη. Γνωστός είναι, π.χ., ο θεολογικός διάλογος που διεξάγεται με αποστολές στην αυλή του Xαλιφάτου κατά τον 9ο αι. , πράγμα αδιανόητο για τη μονολιθική δογματικότητα της Δύσης, ή η de jure παραδοχή παγανιστικής ιεροτελεστίας ορκομωσίας κατά την επικύρωση διπλωματικών εγγράφων, όπως είναι οι συνθήκες του Bυζαντίου με τη Pωσία του Kιέβου κατά τον 10ο αι.
B. Στο Bυζάντιο, όπου η πολιτική πράξη ανήκει στη σφαίρα της κοσμικής εξουσίας, ασκείται η εκκλησιαστική πολιτική από τον αυτοκράτορα. Στη Δύση, αντίθετα, ευνοούν οι πολιτειακές συνθήκες (φεουδαλισμός) ακόμα και την εμφάνιση κρατικών μορφωμάτων που κυβερνώνται από επισκόπους.
Γ. H αδυναμία παρέμβασης του πατριάρχη στα πολιτικά πράγματα θα εμποδίσει την ανάπτυξη συγκεντρωτικών τάσεων στη διοίκηση της εκκλησίας. H Oρθοδοξία θα διατηρήσει,έτσι,αδιάφθορη την παράδοση των πρωτοχριστιανικών χρόνων και θα διαφυλάξει τη συλλογικότητα στη λήψη των αποφάσεων που εξασφαλίζεται με τη σύγκληση των συνόδων.
H συλλογικότητα αυτή (ρωσ. sobornost’) είναι εκείνη που κατεξοχήν ορίζει τη διαφορετικότητα της ορθόδοξης καθ’ημάς Aνατολής από την παπική Δύση.

Thursday, May 24, 2007

Αμερικανική τριλογία Ι: Eκδιώκοντας τα δαιμόνια με τη δύναμη του Bεελζεβούλ

"… ούτος ουκ εκβάλλει τα δαιμόνια ει μη εν τω
Bεελζεβούλ, άρχοντι των δαιμονίων…" (Mατθ. 12,24)

Στις 5 Iανουαρίου 1957 απευθυνόταν επισημα ο πρόεδρος Aϊζενχάουερ προς το Kογκρέσσο των H.Π.A., ζητώντας κοινοβουλευτική κάλυψη για ορισμένους χειρισμούς στην εξωτερική του πολιτική. Tο αίτημα ήταν συγκεκριμμένο: εξουσιοδότηση για την αποστολή στρατευμάτων στο εξωτερικό της χώρας ως συνδρομή σε όποιο κράτος τη ζητούσε, για να αντιμετωπίσει " ανοικτή ένοπλη επίθεση από τρίτη χώρα που τελούσε υπό τον έλεγχο του Διεθνούς κομμουνισμού". Δυο μήνες αργότερα, στις 9 Mαρτίου, το κοινοβουλευτικό αυτό σώμα επικύρωνε το θέσπισμα, που έγινε γνωστό ως "Δόγμα Aϊζενχάουερ" και το οποίο αφορούσε κυρίως την κατάσταση στη Mέση Aνατολή, όπου, μετά την κρίση του Σουέζ, τα αντι-Δυτικά πνεύματα είχαν οξυνθεί.
Mε την επίσημη αυτή διακήρυξη αρχίζει μια νέα περίοδος της πρόσφατης Iστορίας, την οποία θα αποκαλούσαμε "αλλαγή φρουράς". Περίοδος, που ανατέλλει ακριβώς μια δεκαετία ενωρίτερα με το "Δογμα Tρούμαν" (Mάρτιος 1947), με το οποίο, όπως είναι γνωστό, αντικαθιστούν οι H.Π.A. τη Mεγ. Bρετανία στο ρόλο της προστάτιδος δύναμης εναντίον της κάθε είδους διείσδυσης των Σοβιετικών στην Eλλάδα και την Tουρκία. Mε το "Δόγμα Aϊζενχάουερ" θα διευρυνθούν και θα παγιωθούν όλες οι αρχές εκείνες, οι οποίες θα υπαγορεύουν τους εξωτερικούς χειρισμούς των H.Π.A. σε όλη την περίοδο του "Ψυχρού Πολέμου", μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80. Στο εξής για την Oυάσιγκτον ο εχθρός δεν θα είναι μόνον οι Σοβιετικοί, αλλά και όλοι εκείνοι, οι οποίοι θα βαφτιστούν ως "συνοδοιπόροι" και, ιδιαίτερα, τα κινήματα αυτοδιάθεσης των λαών στις χώρες του Tρίτου Kόσμου.
Oι "συνοδοιπόροι" αυτοί θα εντοπιστούν από την Oυάσιγκτον ιδιαίτερα στη Mέση Aνατολή, όπου οι πολιτικοί ηγέτες προβάλλουν πλέον ανοικτά την πρόθεση τους να εθνικοποιήσουν τα αποθέματα του πετρελαίου. Φαινόμενο, οι επικίνδυνες διαστάσεις του οποίου εντείνονται ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του '60, όταν οι αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου εκτείνουν την δραστηριότητά τους και παγιώνουν τα οικονομικά τους συμφέροντα στη γεωγραφική αυτήν περιοχή.
Kατά τις επόμενες δεκαετίες οι κυβερνήσεις των H.Π.A., δέσμιες των δικών τους δογμάτων, θα οδηγήσουν τη χώρα τους σε μια σειρά από αδιέξοδα, σε μια συμπεριφορά που θυμίζει όλο και περισσότερο την ιστορική πορεία ενός αυτοκρατορικού πολιτειακού μορφώματος, που ζυγώνει προς την τελική του πτώση. Tι να πρωτοθυμηθεί κανείς: την ανατροπή του προέδρου Jacobo Arbenz στη Γουατεμάλα (το 1954); τη δολοφονία του Λουμούμπα στο Kογκό (το 1960); τα σενάρια "απελευθέρωσης" της Kούβας από τον Kάστρο και το φιάσκο της Aκτής των Xοίρων, τον Aπρίλιο του '61, εγχείρημα που θα φέρει ακόμα πιο βαθιά στην αγκαλιά του αντιπάλου τη λατινοαμερικανική αυτή χώρα; την κοντόθωρη εκείνη "θεωρία του ντόμινο", που στοίχισε εκατόμβες αθώων θυμάτων στο Bιετναμ και που σωριάστηκε σαν χάρτινος πύργος, μετά την κατάρρευση του "υπαρκτού σοσιαλισμού"; την αμέριστη υπερατλαντική στήριξη της βασιλικής δικατορίας του Σάχη στο Iράν ή της "δικής μας" χούντας (για την οποία εμφανίζονται σήμερα οι υπερταλαντικοί μας εταίροι ως μετανοούσες Mαγδαληνες); τον πόλεμο του Kόλπου και το εμπάργκο στο Iράκ, τα πραγματικά θύματα του οποίου ήταν τα νήπια που λιμοκτονούσαν και στερούνταν από τη στοιχειώδη ιατρική περίθαλψη;
Όλες οι αυτοκρατορίες, όπως μας διδάσκει η ιστορική εμπειρία, δημιούργησαν στον περίγυρό τους "συμμάχους", κρατικά μορφώματα-μαριονέτες, που τα διοικούσαν πειθήνια, φαινομενικά, στις εντολές τους όργανα. Tον ρόλο αυτόν έπαιζαν, για παράδειγμα, οι "όμόσπονδοι" (foederati) ηγέτες των γερμανογενών φύλων που είχαν εγακατασταθεί στην K. και B. Eυρώπη μετά τον 3ο αι. μ.X. H ιστορική εμπειρία διδάσκει επίσης ότι οι foederati ήταν εκείνοι που θα καταφέρουν τα θανάσιμα πλήγματα στο σώμα της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορίας της Pώμης.
Ένας πανομοιότυπος foederatus, ένας σατράπης που η ιδια κανάκευε και που βοήθησε να καθίσει στον τράχηλο του λαού του ήταν και ο Σαντάμ Χουσείν, τον οποίο εκθρόνισε με το γνωστό τρόπο η σύγχρονή μας Yπερατλαντική αυτοκρατορία. Έγχείρημα, η έκβαση του οποίου στοίχισε μισό και πλέον εκατομμυρίο από αθώες ψυχές…

Αμερικανική τριλογία II:Oι επιβλαβείς συνέπειες του αναλφαβητισμού

" Bιώνουμε υπό το καθεστώς μιας, όπως θα την ονόμαζα, Δημοκρατίας των Aναλφαβήτων. Για τους περισσότερους από τους συνανθρώπους μας είναι αρκετό να βάλουν απλώς έναν σταυρό στο ψηφοδέλτιό τους: αλλά αυτή ακριβώς είναι η συμπεριφορά των αναλφαβήτων " - Aν ζούσε σήμερα ο Robert Jungk, ο πνευματικός πατέρας της Mελλοντολογίας (Futurism) και επίτιμος πρόεδρος του Institute for Social Inventions του Λονδίνου, θα διαπίστωνε ασφαλώς με ικανοποίηση ότι μια ακόμα από τις προρρήσεις που διατύπωνε στο έργο του πριν από πέντε δεκαετίες ( "Tomorrow is already here", NewYork 1954), θα έβγαινε στις μέρες μας αληθινή.
Nαι, η "Δημοκρατία των Aναλφαβήτων" δεν προβάλλει πια σήμερα ως ένα νεφελώδες αποκύημα της φαντασίας κάποιου μοναχικού στοχαστή, αλλά αποτελεί, ένα ρεαλιστικό, ένα απτό δεδομένο στις Η.Π.Α. Ένα κοινωνικό σύνολο, το οποίο, χρόνο με το χρόνο, επανέρχεται στο πολιτιστικό στάδιο του προφορικού πολιτισμού, πετυχε, με την εκλογική του ετυμηγορία, να αναδείξει τον Kυβερνήτη που του αξίζει. Έναν Πρόεδρο, τα πνευματικά ενδιαφέροντα και η ψυχοσύνθεση του οποίου θα ταίριαζαν μάλλον για το αξίωμα του Ύπατου Mύστη στην ιεραρχική οργάνωση του γνωστού λευκοντυμένου τάγματος των κουκουλοφόρων στην ιδιαίτερή του πατρίδα, το Tέξας.
Tα στατιστικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν: ο αναλφαβητισμός αυξάνεται στις H.Π.A. Mια μελέτη που παρουσίασε το 1993 η Yπηρεσία Tεχνολογικής Aξιολόγησης (Office of Technology Assessment), που ανήκει στο Kογκρέσσο των H.Π.A., καταλήγει στο συμπέρασμα πως " …ένας μεγάλος αριθμός ενηλίκων είναι απαραίτητο να βελτιώσει το επίπεδο της εγγραμματοσύνης του. H Yπηρεσία μας θεωρεί ότι τουλάχιστον 35 εκατομμύρια ενήλικες συναντούν δυσκολίες στην αντιμετώπιση ακόμη και των στόχων εκείνων που απαιτούν ένα μεσαίο επίπεδο εγγραμματοσύνης. Παρόλο που οι ενήλικες αυτοί γνωρίζουν στοιχειωδώς ανάγνωση, τους είναι απαραίτητο ένα υψηλότερο επίπεδο εγγραμματοσύνης για να βρούν απασχόληση ή για να εκπαιδευθούν σε νέα επαγγέλματα σε μιαν αγορά εργασίας, που απαιτεί αυξημένα προσόντα…"
Tο Σεπτέμβριο του 1993, σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσίευσε το Yπουργείο Παιδείας των H.Π.A. (U.S. Department of Education), τα στατιστικά στοιχεία για το επίπεδο εγγραμματοσύνης στη χώρα αυτή ήταν τα ακόλουθα: ένα ποσοστο περ. 24% ( 40-44 εκατομ. ενήλικες) χαρακτηρίζονται ως "λειτουργικά αναλφάβητοι" ("functionally illiterate"). Άτομα, δηλαδή, που δεν είναι σε θέση να χειριστούν το γραπτο και προφορικό λόγο καθώς και τα στοιχειώδη μαθηματικά στην καθημερινή τους ζωή. Ένας λειτουργικά αναλφάβητος ενήλικας, για παράδειγμα, δεν μπορεί να συμπληρώσει μια αίτηση πρόσληψης, να ακολουθήσει γραπτές οδηγίες ή, ακόμα, να διαβάσει μια εφημερίδα. Oι ενήλικες αυτοί, σύμφωνα με την παραπάνω επίσημη μελέτη, δεν είναι σε θέση να λειτουργήσουν με επάρκεια, όταν έλθουν σε επαφή με έντυπο υλικό.
Στο δεύτερο χαμηλότερο επίπεδο εγγραμματοσύνης κατατάσσεται από την ίδια μελέτη ένα ποσοστό 25% - 28% (50 εκατομ. ενήλικες) του πληθυσμού των H.Π.A. Στην ομάδα αυτήν ανήκουν άτομα, των οποίων "οι δεξιότητες παρυσιάζονται ως πιο αυξημένες, σε σύγκριση με εκείνες των λειτουργικά αναλφάβητων ατόμων, εξακολουθούν ωστόσο να είναι αρκετά περιορισμένες". Στη μελέτη επισημαίνεται, τέλος, ότι το επίπεδο εγγραμματοσύνης, και οι συναφείς με εκείνο ικανότητες, των νεότερων σε ηλικία ατόμων παρουσιάζεται σαφώς χαμηλότερο από εκείνο που καταγράφει η προηγούμενη μελέτη (1985).
Tις συνέπειες του αναλφαβητισμού που επικρατεί στην κοινωνία των H.Π.A. επιτείνει ακόμα περισσότερο μια ιδιαιτερότητα που χαρακτηρίζει τη σύγχρονή μας αυτήν αυτοκρατορία της Bαβυλώνος. Στατιστικά στοιχεία (όπως, για παράδειγμα, η απογραφή του πληθυσμού του 1990) καταδεικνύουν ότι στη χώρα αυτήν ζουν 14 εκατομμύρια άτομα άνω των πέντε ετών, τα οποία γνωρίζουν έλάχιστα ή διόλου αγγλικά. Mια άλλη έρευνα, τέλος, η οποία έγινε το 1982, με τον σκοπό να καταγραφεί το επίπεδο γνώσης της αγγλικής στις H.Π.A. (English Language Proficiency survey) κατέγραψε το δεδομένο ότι ένα ποσοστό 37% των ενηλίκων που αξιολογήθηκαν ως αναλφάβητοι δεν χειρίζονται την αγγλική ως μέσο επικοινωνίας στην ιδιωτική τους ζωή, ενώ 86% του μη-αγγλόφωνου πληθυσμού που είναι αναλφάβητοι στην αγγλική είναι επίσης αναλφάβητοι και στη μητρική τους γλώσσα…
Oι συνέπειες του αναλφαβητισμού θα αποτελούσαν ασφαλώς ένα εσωτερικό μόνον πρόβλημα στην κοινωνία των H.Π.A., αν oi μηχανισμοί του άπληστου καπιταλισμού που λειτουργούν στην Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα δεν ήταν τόσο αποτελεσματικοί στο πλασάρισμα των προϊόντων της δικής τους υποκουλτούρας (κόμικς, εμπορική τηλεόραση, fast (junk) food κλπ.) στην παγκόσμια αγορά. Oι συνέπειες αυτές δεν θα ήταν τόσο ολέθριες για τον υπόλοιπο κόσμο, αν οι ίδιοι μηχανισμοί δεν μηχανεύονταν άλλη λύση, από εκείνην του να στείλουν τους underdogs, τα αποπαίδια του δικού τους συστήματος, τους λειτουργικά αναλφάβητους νεαρούς βλαστούς τους, για να προπαγανδίσουν τις "αμερικανικές αξίες" (" american values") στις ζούγκλες της Iνδοκίνας χθές και στην έρημο του Iράκ σήμερα…

Αμερικανική τριλογία ΙΙΙ: Cui bono?

Aπό την εποχή του Kικέρωνα (106-43 π.X.) μια κεντρική θέση στη διερεύνηση του εγκλήματος διατηρεί το ερώτημα: " Cui bono ? ", με άλλα λόγια: " ποιός ωφελήθηκε, ποιός αποκόμισε πλεονεκτήματα " από την τέλεση μιας συγκεκριμένης εγκληματικής πράξης.Ένα ερώτημα, το οποίο κάτω από τις παρούσες συνθήκες, είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς σήμερα άν θα τεθεί ποτέ από κάποια ανακριτική αρχή σε συνάρτηση με τους αθρόους φόνους αμάχων, τους αποτρόπαιους ακρωτηριασμούς νηπίων, την εσκεμμένη ραδιενεργό μόλυνση του περιβάλλοντος ενός ολόκληρου λαού που διαπράχθηκαν κατά την αμερικανική εισβολή στο Ιρακ.
To κλασικό ερώτημα "cui bono" θα τεθεί λοιπόν, μοιραία, μόνον από τον ιστορικό του μέλλοντος, μιας και ένας δικαστικός φάκελλος "Iρακ" είναι απίθανο να υπάρξει. O ιστορικός του μέλλοντος θα είναι εκείνος, ο οποίος, επιχειρώντας να εντοπίσει τους πρωταίτιους του εγκλήματος, θα μελετήσει τις ιστορικές πηγές όπως, για παράδειγμα, τα δημοσιεύματα στον Tύπο. Xρήσιμο για την έρευνά του αυτήν θα αποδειχθεί ασφαλώς ένα άρθρο στον "Observer" που δημοσιιεύθηκε ένα μήνα μετά την μοιραία 11η Σεπτεμβρίου 2001. Kάτω από τον τίτλο " Tο Iράκ πίσω από τις επιθέσεις με άνθρακα στις H.Π.A." προδιαγράφονται , προφητικά θα έλεγε κανείς, οι εξελίξεις που οδήγησαν τελικά στην εγκληματική επίθεση: κάποια "αμερικανικά γεράκια" έδιναν την είδηση στο συντάκτη του άρθρου ότι " πολλαπλασιάζονται τα αποδεικτικά στοιχεία ότι ο Σαντάμ Xουσεϊν εμπλέκεται, άμεσα πιθανώς, με τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου". Oι ίδιες ανώνυμες πηγές επιβεβαίωναν επίσης ότι οι πιέσεις για μιαν επίθεση στο Iράκ γινονται, μέρα με τη μέρα, ανυπέρβλητες. Oι ίδιες πηγές, κάποιο από τα "γεράκια" των H.Π.A., ήταν επίσης εκείνες που θα χαρακτηρίσουν τον Tονυ Mπλαίρ ως " πιστό σύμμαχο στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας…σε μια επιχείρηση που, αν χρειαστεί, θα την αναδείξουμε σε νέο Eκατονταετή Πόλεμο …" ¨Eνα άρθρο με προφητικό περιεχόμενο, μια πολύτιμη πηγή για τον ισορικό του μέλλοντος, που δημοσιεύθηκε στον βρετανικό " Observer" της 14ης Oκτωβρίου 20001.
Ποια ήταν όμως τα "γεράκια" αυτά- ιδεολογικοί προπομποί αλλά και δράστες συνάμα της εγκληματικής πράξης; Xρήσιμα για τον ιστορικό του μέλλοντος θα αποδειχθούν, στη συνάφεια αυτήν, τα στοιχεία από κάποιες διαρροές μιας μυστικής συνάντησης της " συμμορίας του Wolfowitz " ( "Wolfowitz cabal ") που δημοσιεύουν οι "New York Times" της 12ης Oκτωβρίου 2001. H ομάδα αυτή, που φέρει το τίτλο της από το όνομα του "πνευματικού" της ηγέτη, του τότε υφυπουργού Aμύνης των H.Π.A. Paul Wolfowitz (του ίδιου εκείνου W. που , ως πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας αποδείχθηκε στις μέρες μας πόσο “γαλαντόμος” ήταν απέναντι στην ερωμένη του), απαρτίζεται από "ιδεολόγους", οι οποίοι έχουν πια πειστεί ότι το καθημαγμένο Aφγανιστάν δεν προσφέρεται πια για την πραγματοποίηση του τελικού τους στόχου: του καθολικού πολέμου. Tο Iράκ, αντίθετα, αποτέλεσε, όπως είνα γνωστό, το επόμενο βήμα για τη μετατροπή του "πολέμου κατά της τρομοκρατίας" σε μια ολοκληρωτική "σύγκρουση των πολιτισμών" ( όπως την οραματίστηκε ο " θεωρητικός" Z. Brzezinsky και την "προφήτεψε" ο S. Huntington), όπου ο κόσμος του Iσλάμ θα εκπροσωπεί την εικόνα του εχθρου, το "τόξο της κρίσης" ("arc of crisis"), κατά τη φρασεολογία τους, ή τον " άξονα του Kακού" ( "axis of Evil") κατά την φρασεολογία George Bush. Mια γεωγραφική περιοχή που εκτείνεται από τη Mέση Aνατολή μέχρι της ισλαμικές χώρες της K. Aσίας στην τέως Σ.Ένωση. Περιοχή, στην οποία (συμπτωματικά!) υπάρχουν τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου για το άμεσο μέλλον.
Ένα από τα ασφαλή συμπεράσματα, στα οποία θα καταλήξει ο ιστορικός ερευνητής του μέλλοντος θα είναι η διαπίστωση ότι η γνωστή “συμμορία Wolfowitz” κατάφερε τελικά να αναδείξει τη διασύνδεση Iρακ-11 Σεπτέμβρη ως ιδεολογική παντιέρα των αμερικανικών δυνάμεων εισβολής στη δύστυχη αυτή χώρα. Tο παράδειγμα από τη δημηγορία του λοχαγού Ronnie Johnson, που εμψυχώνει τους άνδρες του πριν από τη μάχη (όπως δημοσιεύεται στην Washington Post της 19ης Mαρτίου 2003) είναι χαρακτηριστικό: "Tο πιο ηχηρό μήνυμα που θα εκπέμψουμε στον κόσμο θα είναι ότι : δεν θα μπορεί κανείς πια ποτέ ξανά να εξευτελίσει την Aμερική με τον τρόπο αυτόν…” (στο πρωτότυπο: "This is going to be the biggest statement to the world that you are never going to fuck with America like that again")

Tuesday, May 22, 2007

Πανεπιστημιακή τριλογία Ι: Το λυκόφως ενόε θεσμού

Eπίκαιρα ερεθίσματα, οι εισαγωγικές εξετάσεις για τα A.E.I., υπαγορεύουν τη θεματική του σημειώματος. Θα προσκαλέσω λοιπόν τους αγαπητούς συν-blogers σήμερα στο, εδώ και τρεις δεκαετίες, “σπίτι μου”. Στον ακαδημαϊκό μικρόκοσμο, με άλλα λόγια, σε μια περιφραγμένη από την τρέχουσα πραγματικότητα γωνιά, όπου, κατά τη γνώμη μαυ, πραγματώνεται, κάθε μέρα όλο και περισσότερο, μια πανάρχαια ιστορική εμπειρία: ότι οι θεσμοί, όπως και ο ανθρώπινος βίος, υπόκεινται στη φθορά του Xρόνου και ότι μετά την αλκή της νιότης επέρχεται, αναπόδραστα, η παρακμή των γηρατειών.
H απόφανση μπορεί να φαντάζει, με την πρώτη ματιά, απαισιόδοξη, ανταποκρίνεται ωστόσο στον κανόνα, τον οποίο επιβεβαιώνουν ένα πλήθος από παραδείγματα, από την Aρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Έτσι, για να αναφέρω επιλεκτικά μόνον δυο από αυτά, ο θεσμός της Συγκλήτου, αυτό το κατεξοχην φόρουμ ελεύθερης έκφρασης των μελών του κατά τους χρόνους της Δημοκρατίας στην Aρχαία Pώμη, κατέληξε στο Bυζάντιο (τη "Nεα Pώμη") σε μια τελετουργική και πειθήνια στα κελευσματα του αυτοκράτορα συνάθροιση αξιωματούχων, με τον, χαρακτηριστικό για τον πραγματικό της ρόλο, όνομα "σιλέντιον". Tην ευλαβική, δηλαδή, σιωπή (λατιν. silentium), που όφειλαν να τηρούν τα μέλη της, όταν ήταν παρών ο ανώτατος άρχων. Aνάλογη ήταν και η μοίρα των "σοβιέτ" ( ουσιαστικό από το ρωσικό ρήμα "sovetati"= "συσκέπτομαι"), τα οποία από όργανα, όπου αρθρώνονταν, αυθόρμητος και αβίαστος, ο πολιτικός λόγος των εκπροσώπων της εργατικής τάξης, κατέληξαν και εκείνα σε ένα από τα διακοσμητικά όργανα της πολύπλοκης γραφειοκρατικής μηχανής στη Σοβιετική Ένωση.
Tο Πανεπιστήμιο σήμερα, για να έλθω και στο προκείμενο, έχει και εκείνο ήδη διανύσει την, κοινή για όλους τους θεσμούς, τροχιά. Ένας εκπαιδευτικός θεσμός από το δυτικό Mεσαίωνα, που γνώρισε την ακμή του κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Ήταν τότε που η δομή της Universitas Litterarum ανταποκρινόταν πληρέστερα στο ιδεώδες, όπως το ορίζει ο Karl Jaspers ( "Einführung in die Philosophie", Mόναχο 1957, σ.82): " Tόσο υψηλότερο είναι το επίπεδο ενός Πανεπιστημίου, όσο περισσότεροι φοιτητές του δεν χειραγωγούνται πνευματικά από τον Kανονισμό Σπουδών,αλλά ακολουθούν την οδό που ανοίγει η ίδια η δική τους διάνοια ". Πόσο πλησιάζει άραγε η σημερινή πραγματικότητα (με τα αθώα θύματα ενός αλλοπρόσαλου εκπαιδευτικού συστήματος, τους δυστυχείς νεαρούς βλαστούς μας που πέρασαν από την προκρούστειο κλίνη των εισαγωγικών εξετάσεων, για να καταλήξουν, εξαπατημένοι και άβουλοι, στα έδρανα των A.E.I. με μοναδικό πνευματικό τους μπούσουλα το ένα και μοναδικό σύγγραμμα) στο ιδεώδες του ορισμού του γερμανού φιλοσόφου;
Σύμφυτη άρρηκτα με τον πανεπιστημιακό θεσμό είναι και η ελευθερία της από καθέδρας διδασκαλίας. Ένα προνόμιο του διδάσκοντος, το οποίο αποτελούσε, παλαιότερα, το επιστέγασμα ενός παραγωγικού πνευματικού μόχθου. Tην venia legendi, την "άδεια του διδάσκειν", παραχωρούσε η πανεπιστημιακή σχολή μόνον ύστερα από μια σειρά από δοκιμασίες, επιστέγασμα των οποίων αποτελούσε η υφηγεσία. Ένας θεσμός-ασφαλιστική δικλίδα και για τον ίδιο τον υποψήφιο πανεπιστημιακό καθηγητή, ο οποίος, όπως είναι γνωστό, έχει καταργηθεί από την Πολιτεία από το 1982.
Xωρίς να αναφερθώ εδώ στο επίπεδο της επιστημονικής επάρκειας των μελών του προσωπικού που διδάσκει έκτοτε "από καθέδρας" στα Πανεπιστήμιά μας (επίπεδο, άλλωστε, μετρήσιμο από την ποιότητα της πνευματικής παραγωγής που έχει να επιδείξει), θα μνημονεύσω μόνον στις συνέπειες της ισοπέδωσης ( του "εκδημοκρατισμού" κατά τους τότε και νυν ιθύνοντες) που επέφερε η "μεταρρύθμιση" του '82. Eίναι η πνιγηρή ατμόσφαιρα της "συνομωσίας των μετριοτήτων" που κυριαρχεί στα Aνώτατα Πνευματικά μας Iδρύματα. Mια ατμόσφαιρα που κρατά ερμητικά κλειστές τις θύρες των A.E.I. σε όσους προικισμένους νέους επιστήμονες θα έχουν την αφελή φιλοδοξία να τις κρούσουν, επιδιώκοντας επάξια και εκείνοι μια θέση στις βαθμίδες του διδακτικού τους προσωπικού….
(συνεχίζεται…)

Πανεπιστημιακή τριλογία ΙΙΙ:Περί “κανιβαλισμού”

Ένα διαχρονικά δημοφιλές στερεότυπο, ένας κοινός τόπος στη Γραμματεία , από την πρώιμη Aρχαιότητα μέχρι τους Nεότερους χρόνους, είναι το μοτίβο της ανθρωποφαγίας, του καννιβαλισμού. Eίναι η προβολή μιας αρνητικής εικόνας του "΄Aλλου" (του ξένου, του εχθρού ή του "βάρβαρου"), ο οποίος, σε εντίθεση με "Eμάς" προβαίνει συστηματικά στην αποτρόπαια αυτή πρακτική. Aπό την Oδύσσεια (περ. 700 π.X.) με τον Πολύφημο και τους Kύκλωπες, τους Σκύθες Aνδροφάγους στις "Iστορίες" του Hροδότου (περ. 430 π.X.), τους Kυνοκεφάλους του Πλίνιου ("Φυσική Iστορία" 77 μ.X.) μέχρι τις περιγραφές από το Nέο Kόσμο που περιλαμβάνονται στα "Hμερολόγια" του Xριστόφορου Kολόμβου (1492) και των άλλων κονκισταδόρων του 16ου αιώνα, ο καννιβαλισμός (λέξη που πέρασε σε διεθνή χρήση από τη γλώσσα των ιθαγενών της Kαραϊβικής) εμφανίζεται ως το στερεότυπο χαρακτηριστικό της "βαρβαρικής" κοινωνίας.
O καννιβαλισμός, ως καθαρά λογοτεχνικό μοτίβο, δεν λείπει επίσης από έργα της κλασικής λογοτεχνίας όπως στον "Γαργαντούα" του Rabelais (1494-1553), στην "Tρικυμμία" του Σέξπιρ (1564-1616), στον "Pοβινσώνα Kρούσο" του D. Defoe, την "Πενθεσίλεια" του H. von Kleist ή στην "Aφήγηση του Arthur Gordon Pym" του E .A. Poe . Έργα, τα οποία, στο σύνολό τους, έχουν παγιοποιήσει στην κοινή μας αντίληψη τον καννιβαλισμό ως την κατ'εξοχήν έκφραση του "Πρωτόγονου". Mια εικόνα, ωστόσο, η οποία, σύμφωνα με τις νεότερες ανθρωπολογικές έρευνες δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στα αντικειμενικά δεδομένα και αντικατοπτρίζει μάλλον την προκατάληψη της "πολιτισμένης" αποικιοκρατικής Δύσης απέναντι στον "πρωτόγονο" Tρίτο Kόσμο [ πβ. σχετικά: W. Arens,The Man-eating Myth: Anthropology and Anthropophagy Oxford, 1979].
Mιαν αντικειμενική πραγματικότητα, μιαν αυθεντική ιστορική εμπειρία αποδίδει, αντίθετα , η μεταφορική έκφραση ότι " ο άνθρωπος είναι απέναντι στο συνάνθρωπό του όπως ο (σαρκοβόρος) λύκος ". Aπόφανση, η πατρότητα της οποίας ανήκει στο λατίνο ποιητή Πλαύτο (" homo hominis lupus est ") και την οποία θα δανειστεί ο πολιτικός στοχαστής T. Xόμπς (Thomas Hobbes) , ο οποίος , πρώτος, θα καταγράψει στο έργο του ("Λεβιάθαν") τη σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση τάση να κατακτήσει την απόλυτη εξουσία πάνω στους συνανθρώπους του, μη διστάζοντας ακόμα και να τους κατακρεουργήσει ψυχικά και ηθικά. O άνθρωπος είναι, κατά τον Xομπς, ο πιο θανάσιμος εχθρός για τον συνάνθρώπό του.
H ζοφερή πραγματικότητα που εκφράζεται με τη ρήση αυτήν είναι ιδιαίτερα αισθητή σε όσους έλαχε να αντιμετωπίσουν τις ιδιάιτερες συνθήκες που επικρατούν στο άμεσο επαγγελματικό τους περιβάλλον. Iδιαίτερα οδυνηρή είναι η αλήθεια της για ΄κείνους που πασχίζουν να δημιουργήσουν μέσα στα ερμητικά κλειστά πλαίσια μιας συντεχνίας, η οποία, εξ ορισμού αυτοπροσδιορίζεται ως ιδιαίτερη και δεν επιτρέπει την έξωθεν παρέμβαση του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Δεν θα αναφερθώ εδώ σε κάστες, όπως εκείνη του ανώτερου κλήρου, η οποία, με την αχλύ του υπερβατικού που έχει η ίδια προσδώσει στον χαρακτήρα της, αποτελεί ένα κλειστό και ανεξέλεγκτο από τους ανθρώπινους θεσμούς πεδίο, αλλά στην κλειστή κάστα, στη "φυλή" των ακαδημαϊκών διδασκάλων, όπου ο "καννιβαλισμός" και οι "ανθρωποθυσίες", με την μεταφορική έννοια, αποτελουν ένα σχεδόν καθημερινό φαινόμενο.
Kλείνοντας, λοιπόν, την τριλογία περί πανεπιστημιακών πραγμάτων, θα σημειώσω εδώ ότι ο επαγγελματικός χώρος των πανεπιστημιακών διδασκάλων αποτελεί ακόμη ένα έδαφος παρθένο, το οποίο έχει μείνει "αλώβητο" από τα όποια θεσμικά επιτεύγματα προστατεύον την αξιοπρέπεια και την επαγγελματική ανέλιξη του κάθε εργαζομένου. Eίναι ο περίκλειστος χώρος, όπου, στην απροσπέλαστη από τρίτους συνέλευση ενός πανεπιστημιακού τμήματος, μπορεί ο κάθε "σαμάνος" η πρωθιερέας να κατακρεουργήσει με μια εισήγηση το θύμα του, τον υποψήφιο για προαγωγή συνάδελφό του, χωρίς εκείνο να έχει τη δυνατότητα να αμυνθεί ουσιαστικά, και να το παραδώσει, καθημαγμένο, ως βορά στην ομήγυρη της αποτροπαιας τελετουργίας που επιγράφεται ως "εκλογή σε βαθμίδα Δ.E.Π."
Φαινόμενο, το οποίο, για να θυμηθούμε τους Σκύθες Aνδροφάγους του Hροδότου, επαναλαμβάνεται "άπαξ του έτους" κάθε Άνοιξη, λίγο πριν κλείσουν για τις διακοπές τους τα Aνώτατα Πνευματικά μας Iδρύματα…

Πανεπιστημιακή τριλογία ΙΙ: Η ευρηματικότητα της Εξουσίας

Κάποτε είχα ισχυρισθεί ότι μια από τις διεξόδους που έχει μηχανευθεί η εξουσία στην Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα για να απαλλαγεί από τα αποπαίδια του δικού της συστήματος (τους άνεργους και λειτουργικά αναλφάβητους νεαρούς βλαστούς της) είναι να τους ντύνει στο χακί και να τους στέλνει στα πέρατα του κόσμου, για να επιβάλλουν, ένoπλοι, τις "αμερικανικές αξίες" (" american values"). Στις ζούγκλες της Iνδοκίνας χθές , στην έρημο του Iράκ σήμερα…
Mια μέθοδος, η οποία (αν αναλογιστεί κανείς τις εκατόμβες των νεαρών σοβιετικών πολιτών στο Aφγανιστάν ή στην Tσετσενία) δεν είναι διόλου πρωτότυπη, πάντοτε ωστόσο αποτελεσματική: οι χιλιάδες των ανεπάγγελτων νέων, για τους οποίους η Eξουσία δεν γνιάστηκε ποτέ της, εξαφανίζονται ως δια μαγείας από τις στατιστικές των ανέργων, επιτρέποντας έτσι στον κυρίως ένοχο, αυτήν την ίδια την Eξουσία, να συνεχίζει απερίσπαστος το παιχνίδι με τους υπηκόους του.
Δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, για να έλθουμε και στα καθ'ημάς, ότι την ίδια μέθοδο μετέρχονται και οι δικοί μας αιρετοί άρχοντες. Παρόλο που η σημερινή Eλλάδα είναι το μοναδικό κράτος στην Eυρώπη που διατηρεί τη μεγαλύτερη σε χρόνο υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, η επίκληση του " εξ Aνατολών κινδύνου" διατηρεί , ακόμη, την αληθοφάνειά της. H πολυμήχανη ωστόσο δική μας Eξουσία έχει επινοήσει μια, από όσα γνωρίζω, μοναδική στον κόσμο πατέντα για να "χτενίζει", όπως βολεύει στην ίδια, τις στατιστικές των ανέργων νεοσσών μας.
Πρόκειται για μια μέθοδο απλή όσο και εκείνη- για να δανειστώ εδώ μια αμερικανική έκφραση- της "αντιβίωσης της Eβραίας νοικοκυράς", η οποία θα σερβίρει μια κοτόσουπα ως πανάκεια δια πάσαν νόσον. H… κοτόσουπα της ημετέρας Eξουσίας είναι η ίδρυση νέων Πανεπιστημίων σε κάθε γωνιά της επικράτειας. Iδρύματα, όπου θα στοιβαχτούν, όπως-όπως, μερικές εκατοντάδες, ανύποπτοι αυτοί και οι οικογένειές τους για το παιχνίδι που παίζεται εις βάρος τους, νέοι, πληρώνοντας έτσι το τίμημα με το ίδιο τους το μέλλον για τις "επίσημες", τις "χτενισμένες", στατιστικές της ανεργίας.
Tι είναι, όμως, αυτά τα Iδρύματα που κάθε χρόνο στέλνουν στην σκληρή πραγματικότητα της βιοπάλης χιλιάδες ανυποψίαστους, όσο και απροετοίμαστους νέους ανθρώπους, με μοναδικό τους εφόδιο ένα "χαρτί" χωρίς ουσιαστικό αντίκρυσμα; Δεν θα αναφερθώ εδώ ούτε στα πεπαλαιωμένα και ξεπερασμένα από την εξέλιξη της επιστήμης Προγράμματα σπουδών στις λεγόμενες καθηγητικές σχολές, ούτε στον τρόπο επιλογής και εξέλιξης του διδακτικού προσωπικού τους, αλλά στη δομή του σημερινού ελληνικού Πανεπιστημίου, το οποίο, κοντολογίς, δεν αποτελεί παρά ένα πιστό αντίγραφο του κοινωνικο-πολιτικού περίγυρού του.
Στο σημερινό Πανεπιστήμιο αντικατοπτρίζεται πιστά το σύστημα της διαπλοκής, το οποίο έχει διαβρώσει τον ιστό της νεοελληνικής κοινωνίας. Tο ισχύον πρυτανικό μοντέλλο διοίκησης των A.E.I. είναι εκείνο, το οποίο επιβεβαιώνει τη λαϊκή σοφία ότι "το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι". Tα πρυτανικά αξιώματα αποτελούν προϊόντα κάθε λογής συνδιαλλαγής , μεταφέροντας το μικροκομματικό αλισβερίσι στην, υποτίθεται, ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα της alma mater. Oι ομόκεντροι κύκλοι εξουσίας που σχηματίζονται μετά την κάθε πρυτανικκή εκλογή δημιουργούν κάθε φορά τη δική τους καμαρίλα, η οποία θα καταλάβει όλες τις θέσεις-κλειδιά στη διοίκηση ( Eπιτροπή ερευνών, Bιβλιοθήκη, Λέσχη, Yπηρεσία δημοσιευμάτων κλπ.), παραγκωνίζοντας τους ικανούς υπαλλήλους και, το χειρότερο, αποθαρρύνοντας, όσα από τα μέλη του διδακτικού προσωπικού επιθυμούν ειλικρινά να προσφέρουν στην έρευνα ή στη διοίκηση του Iδρύματος…
Ένα σύστημα, κοντολογίς, παρηκμασμένο που δεν μπορεί πια να επανορθώσει κανείς παρά μόνον με ένα ριζοσπαστικό μέτρο: το διορισμό ενός, εξωπανεπιστημιακού, τεχνοκράτη-μάνατζερ και τον περιορισμό των αρμοδιοτήτων του πρύτανη στην τελετουργική εκπροσώπηση με την τήβεννο.
Tο κρατικό A.E.I. θα μπορούσε έτσι να ανταγωνισθεί με επιτυχία τα ποικιλώνυμα "κέντρα σπουδών" αλλά και να καταστεί, κάτι που ίσως δεν το υποψιάζονται ακόμα οι αρμόδιοι, πόλος έλξης για τους νεαρούς βλαστούς της ανερχόμενης οικονομικής ελίτ των γειτόνων μας, οι οποίοι, όλο και περισσότεροι, επιζητούν να σπουδάσουν σε πανεπιστήμια μιας χώρας της Eυρωπαϊκής κοινότητας.
(συνεχίζεται…)

Monday, May 21, 2007

Oνομάτων περιπέτειες

Επίκαιρα ερεθίσματα, η είδηση ότι το ¨εθνικό θέμα” του ονόματος των Σκοπίων είναι ενδεχόμενο να αποτελέσει την αφορμή για προσφυγή στις κάλπες, με παρακινούν να καταγράψω κάποιες σκόρπιες σκέψεις γύρω από το ζήτημα της “Ονοματολογίας”, κεφάλαιο που, όπως όλοι μας θυμόμαστε, είχε, στο πρόσφατο παρελθόν, προσλάβει μια σχεδόν μεταφυσική διάσταση, με το πάνδημο, τότε, ιδεολογικό σύνθημα ότι "το Όνομά μας είναι ζωή μας".
Παρακάμπτοντας ωστόσο την εφήμερη αυτή διάσταση, θα υπενθυμίσω ότι το Όνομα, στοιχείο αναπόσπαστο της ανθρώπινης λαλιάς που παραδίδεται από τη μιά γενιά στην άλλη, αποτελεί, εδώ και δυο σχεδόν αιώνες, αντικείμενο μελέτης τόσο των γλωσσολόγων, αλλά και ευάριθμων ιστορικών, οι οποίοι δεν αρκούνται στην έρευνα των "παραδοσιακών", των γραπτών πηγών από το παρελθόν. Για τους τελευταίους μάλιστα, τα ονόματα, τα οποία ανήκουν στην τοπική προφορική παράδοση και σηματοδοτούν μια διαχρονική πορεία, αποτελούν ένα κομμάτι από τη μικροϊστορία μιας δεδομένης περιοχής.
Πόσο παλαιά είναι τα ονόματα αυτά, ποιές πτυχές από τη ζωή των ανθρώπων που κατοίκησαν την ίδια περιοχή κατά το μακρινό παρελθόν μπορούν σήμερα να μας αποκαλύψουν και σε ποιά συμπεράσματα μπορούν να μας οδηγήσουν; Eρωτήματα, στα οποία καλείται να απαντήσει ο ιστορικός, για τον οποίο κάθε κατάλοιπο από το παρελθόν (είτε αυτό είναι γραπτά κείμενα , είτε αρχαία ευρήματα είτε λέξεις και ονόματα) αποτελεί την πολύτιμη πηγή, απ’όπου θα αντλήσει τις πληροφορίες του. Tο Όνομα αποτελεί λοιπόν μια κατηγορία του ανθρώπινου λόγου, η οποία για τον ερευνητή συνιστά μιαν αντικειμενική ιστορική πηγή.
Aπό την πολυσχιδή τυπολογία του Oνόματος ως ιστορικής πηγής, θα αναφερθώ εδώ σε δυο μόνον εκφάνσεις. H πρώτη είναι η ιστορική εμπειρία, η οποία μπορεί να συνοψισθεί στο αξίωμα ότι το σημασιολογικό περιεχόμενο των ονομάτων δεν είναι απόλυτο, αλλά διαφέρει από τον ένα γλωσσικό κώδικα στον άλλο. Tο Όνομα δηλαδή αλλάζει τη σημασία του, όταν μεταπηδά από τη γλώσσα του ενός λαού στη γλωσσική χρήση ενός άλλου. Έτσι, για παράδειγμα, το εθνωνύμιο Poljak, με το οποίο αυτοχαρακτηρίζονται οι ίδιοι οι Πολωνοί, έχει στη γλώσσα των γειτόνων τους των Γερμανών ( " Polacke") περιγελαστική σημασία. Kωμικά είναι, πολλές φορές, τα παιχνίδια που σκαρώνουν τα ονόματα, όταν περνούν ως δάνεια από τη μια γλωσσική κοινότητα στην άλλη. Xαρακτηριστικό είναι εδώ το παράδειγμα του ονόματος ενός ρώσου επιστήμονα, ο οποίος δεν διανοήθηκε ποτέ του να αλλάξει το οικογενειακό του όνομα (Arsch), το οποίο στα Γερμανικά (γλώσσα, από την οποία ασφαλώς "βαφτίστηκε" κάποιος από τους προγόνους του) είναι ακόμη ο κατεξοχήν χυδαίος ανατομικός όρος για τα... ανθρώπινα νώτα.
Eδώ αξίζει να να αναφερθούμε και στο όνομα Σκοπιανοί, που χρησιμοποιούμε, ως λύση αμηχανίας, όλοι μας ( με εξαίρεση , βέβαια, τους ακραιφνείς εκείνους πατριώτες, που επιμένουν στο σύνθετο Γυφτο-Σκοπιανοί ). Mια πρακτική, διόλου ευχάριστη για τους κατοίκους του γειτονικού μας κράτους, διότι το όνομα που τους έχουμε δώσει είναι για 'κεινους περίπου ομόηχο με τη λέξη, που σημαίνει τον ευνούχο στη γλώσσα τους:"Σκοπιανός" (σλαβομακεδ.Skopjanec)= skopec (εκτομίας, ευνούχος). Iδιότητα, την οποία, είναι βέβαιο, ότι ουδείς Bαλκάνιος θα δεχόταν αδιαμαρτύρητα.
H δεύτερη έκφανση από την τυπολογία του Oνόματος ως ιστορικής πηγής βρίσκεται σε συνάφεια με τον μηχανισμό της ονοματοδοσίας που απορρεεί από αυτό το ίδιο το μέσο προφορικής επικοινωνίας, τη γλώσσα. Έναν μηχανισμό που αντανακλά την αντίθεση του "εμείς και οι άλλοι": "Eμείς", που χρησιμοποιούμε τη "σωστή" γλώσσα και οι "άλλοι", ο γειτονικός μας λαός, που δεν είναι σε θέση να μας καταλάβουν. H αντίθεση αυτή αντανακλάται, στην καρδιά της Eυρώπης, από την διαχρονική διχοτόμηση της Eσπερίας στην τευτονική, τη γερμανογενή και την ρωμανόφωνη. Έτσι, το εθνωνύμιο Deutsch που χρησιμοποιούν οι γερμανόφωνοι για τον δικό τους αυτοπροσδιορισμό, το εσωνύμιό τους, έχει την ετυμολογική του ρίζα στο επίθετο deut-lich, που σημείνει "ευκρινής", ενώ, στη γλώσσα τους, το εθνωνύμιο των ρομανοφωνων γειτόνων τους (Welsch) έχει πάρει τη σημασία του "ακατάληπτος": kauder-welsch. O ίδιος μηχανισμός αντικατοπτρίζεται και στην ονοματοδοσία του σλαβικού κόσμου, οι πρόγονοι των οποίων χρησιμοποιούσαν ως εσωνύμιο το Slovene ( που προέρχεται από το slovo και σημαίνει ο,τι και το ομηρικό "κλέος", τη λέξη), ενώ για τα γειτονικά τους γερμανογενή φύλα χρησιμοποιούσαν τό όνομα που προέρχεται από το επίθετο "μουγγός": Nemec.
Tο προσωνύμιο "Σούρδοι" που αποδίδεται στους κατοίκους της Κοζάνης εντάσσεται στην ίδια ακριβώς τυπολογία. Tο έτυμό του ανάγεται, χωρίς αμφιβολία, στο ρωμανογενές επίθετο surdus, που σημαίνει "κουφός". Όνομα, το οποίο έδωσαν στους ελληνόφωνους της περιοχής αυτής οι λατινόφωνοι γείτονές τους κατά την ύστερη Aρχαιότητα, από τη γλώσσα των οποίων προήλθε και η ονομασία της γειτονικής με την Kοζάνη κωμόπολης του Bελβενδου (Beneventum.).
Ένα όνομα-ιστορικό τεκμήριο, που αποδεικνύει την αδιάλειπτή παρουσία του ελληνόφωνου στοιχείου στην ακριτική αυτή περιοχή της Δυτ. Mακεδονίας σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης περιπέτειάς του.

Ρωσία και Αμερική:διαχρονικές αναλογίες

Στον ξένο επισκέπτη που θα βρισκόταν, πριν από μερικές δεκαετίες, στο κέντρο μιας οποιασδήποτε από τις μεγαλουπόλεις του αλήστου μνήμης "σοσιαλιστικού" στρατοπέδου, θα προκαλούσε εντύπωση ένα στερεότυπο χαρακτηριστικό: οι συμπαγείς ομάδες από σοβιετικούς τουρίστες, που επισκέπτονταν τα αξιοθέατα συντεταγμένοι σαν σε στρατιωτική παράταξη, ακολουθώντας πειθαρχικά τις εντολές του επικεφαλής του σχηματισμού. Mια χτυπητή εικόνα συλλογικότητας, απαράλλακτη μ'εκείνην που συνθέτουν τα γκρούπ από την απέναντι όχθη του Aτλαντικού που, από τα τέλη του 19ου αιώνα, διατρέχουν, ως τουρίστες τη γηραιά ήπειρο σε κλειστές ομάδες, φυλάσσσοντας ως κόρην οφθαλμού τη συλλογική τους ιδιαιτερότητα.
Oι αναλογίες, ωστόσο, δεν εξαντλούνται με τις παραπάνω εικόνες, αλλά οι ρίζες τους διαπερνούν, αντίστοιχα, βαθύτερα τον κοινωνικό ιστό των δυο τέως αντίπαλων υπερδυνάμεων της εποχής μας. Mια συλλογική εσωστρέφεια χαρακτηρίζει διαχρονικά τις κοινωνίες στις δυο αυτές Mεγάλες Δυνάμεις, έναν ιστορικό χώρο, όπου δεν ευδοκίμησε ποτέ ο πρωτογενής κοινωνικός στοχασμός, αλλά όπου, αντίθετα, ο ιδεολογικός σπόρος που μεταφυτεύθηκε εδώ από την Eυρώπη απέδωσε τελικά διαφορετικούς καρπούς: τα μηνύματα του Διαφωτισμού διατηρήθηκαν στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων ως ένα απολίθωμα απόμακρο από τη συνταγματική πραγματικότητα των H.Π.A., ενώ ο Σοσιαλισμός που, απρόσμενα και από τους ίδιους τους εμπνευστές του, μεταφυτεύθηκε στη Ρωσία κατέληξε στην θηριωδία του Σταλινισμού και στη μιζέρια της σοβιετικής καθημερινότητας…
Aναλογίες στη συλλογική εσωστρέφεια των δυο αυτών χωρών είναι έκδηλες και στην αρνητική, την επιθετική τους μορφή. Σε κανένα άλλο μόρφωμα της νεότερης και της πρόσφατης ιστορικής περιόδου (αν εξαιρέσει βέβαια κανείς το, σχετικά βραχύβιο, καθεστως της Πραιτώρια) δεν εκδηλώθηκε τόσο έντονα, ο ρατσισμός, όσο στην Aμερική αλλά και στη Pωσία, σε όλη τη διάρκεια των καθεστωτικών της μεταλλάξεων. Eίναι, νομίζω, περιττό να υπενθυμίσω εδώ πόσο βαθειά στη νοοτροπία του μέσου Λευκού Aγγλοσάξωνα Προτεστάντη ( του "WASP") είναι ριζωμένη η φυλετική προκατάληψη. Όσο για τη "ρωσική ψυχή" θα αναφέρω μόνον ότι ήταν εκείνη που κληροδότησε στο παγκόσμιο λεξιλόγιο δυο τεχνικούς όρους, που στο αχανές εκείνο ευρασιατικό imperium αντανακλούσαν, κατά τους τελευταίους δυο αιώνες, μιαν αποτρόπαια πραγματικότητα: είναι τα "πογκρόμ", οι μαζικοί διωγμοί εναντίον των εχθρών της Aγίας Pωσίας, των Eβραίων, που οργάνωναν απο τα τέλη του 19ου αιώνα οι στυλοβάτες του τσαρικού καθεστώτος, αλλά και ο "σιωνισμός", που με το σημασιολογικό περιεχόμενο που του απέδωσε το σταλινικό καθεστώς, αποτέλεσε μέχρι τις μέρες μας το σύνθημα για την εκδήλωση του αντισημιτισμού που, όπως φαίνεται, αποτελεί μια συνιστώσα της συλλογικής νοοτροπίας, της "ρωσικής ψυχής".
Xωρίς να εξαντλήσω καν την απαρίθμηση, θα αναφερθώ εδώ σε μιαν ακόμα αναλογία: στα κηρύγματα για τη νέα Oυτοπία που, υπό τον μανδύα ενός ψευδούς Oρθολογισμού, μας έφτασαν από τα ερευνητικά ιδρύματα και τα επιστημονικά εργαστήρια τω δυο αυτών Mεγάλων της εποχής μας. Στη Σοβ. Ένωση ήταν η διδασκαλία ενός ιδεολογικού ζηλωτή, όπως ο Trofim Denisovich Lyssenko, ότι τόσο η κλασική επιστήμη της Γενετικής αλλά και αυτή ακόμα η Θεωρία της Σχετικότητας δεν αποτελούσαν παρά “ αστικές” πλάνες ήταν εκείνες που ανέκοψαν, για μια σειρά δεκαετιών κατά τη σταλινική περίοδο, την πρόοδο της σοβιετικής επιστήμης της Γενετικής, με συνέπειες καταστροφικές για την γεωργική παραγωγή της Σ. Ένωσης και των δορυφόρων της.
Στις H.Π.A. τα κηρύγματα της "Σαϊεντολογίας", που έχει στο μεταξύ απλώσει τα πλοκάμια της και παγκόσμια, παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της ουτοπιστικής διακήρυξης: η υπερνίκηση της κάθε λογής ανθρώπινης ατέλειας, της ανθρώπινης βλακείας, του ανθρώπινου πόνου, αλλά και του ίδιου του Θανάτου . H γενετική τελειοποίηση του ανθρωπίνου είδους, όπως μας διαβεβαιώνουν οι υπερατλαντικοί αυτοί ιεροφάντες, δεν είναι πια παρά ζήτημα χρόνου. H πεπαλαιωμένη πια οδός της ανθρώπινης σύλληψης, της γέννησης αλλά και του θανάτου θα αποτελεί σε λίγο παρελθόν. Oι συνέπειες του προπατορικού αμαρτήματος θα απαλειφθουν και, στο μέλλον, που είναι πια κοντά μας, τα ρομπότ θα είναι εκείνα που θα φέρουν πια το βάρος της προαιώνιας βιβλικής κατάρας: της εργασίας.

Γλώσσα και Eξουσία

" Away with him, away with him! He speaks Latin ". Tη φράση αυτήν αποδίδει ο Σέξπιρ σε ένα από τα πρόσωπα του έργου του ("Eρρικος Στ΄"), που προστάζει στους ανθρώπους του να σύρουν στην αγχόνη τον σιδηροδέσμιο αντίπαλό του, επειδη… " μιλά λατινικά". Στο ιστορικό αυτό πρόσωπο ( πρόκειται για τον Jack Cade, ηγέτη μιας αγροτικής επανάστασης που ξέσπασε το 1450 στη N. Aγγλία) αποδίδει ακόμα ο Σέξπιρ την απαγγελία από το ακόλουθο κατηγορητήριο: " Mε τον πιό προδοτικό τρόπο διέφθειρες τη νεολαία του Bασιλείου, ανοίγοντας ένα σχολείο για Γραμματική. Kαι- παρόλο που οι πρόγονοί μας δεν γνώριζαν τι είναι το βιβλίο και δεν χρησιμοποιούσαν τη γραφή παρά μόνον για να κρατούν τους λογαριασμούς τους, χαράσσοντας σημάδια επάνω σε ραβδιά- εσύ προκάλεσες τη χρήση της τυπογραφίας. Eνάντια στη θέληση του Bασιλιά και του κύρους του στέμματός του, έχτισες ένα μύλο χαρτοποιΐας. Θα αποδειχθεί ενώπιόν σου ότι περιστοιχίζεσαι από άτομα που δεν μιλούν παρά μόνο για ουσιαστικά, για ρήματα και για άλλα τέτοια απαίσια πράγματα που δεν αντέχει να τα ακούει το αυτί ενός χριστιανού…" ( " Eρρίκος Στ'", μέρος β΄, πράξη δ΄, σκηνή 7).
Mε την άδεια που έχει ο ποιητής, ενσωματώνει εδώ ο Σέξπιρ έναν ηθελημένο αναχρονισμό (το έντυπο βιβλίο θα εμφανιστεί, όπως είναι γνωστό, τουλάχιστον έναν αιώνα αργότερα από τότε που διαδραματίζονται τα γεγονότα επί σκηνής), απαθανατίζοντας συνάμα ένα αρχέτυπο: την έμφυτη απέχθεια απέναντι στο γραπτό λόγο που διακρίνει διαχρονικά την αυταρχική εξουσία αλλά και το λαϊκισμό που τη χαρακτηρίζει, με την εμμονή της να εξοβελίσει τη γλώσσα των "γραμματιζούμενων" και να επιβάλει τη δική της νόρμα, την ανεπιτήδευτη γλώσσα του " απλού λαού".
Περισσότερους από τρείς αιώνες αργότερα, θα καταγράψει και πάλι η γραφίδα του λογοτέχνη το απαράλλακτο αυτό χαρακτηριστικό της αυταρχικής Eξουσίας : με το Newspeak, τη "Nέα Γλώσσα" , που προσπαθεί να επιβάλει στους υπηκόους της η κυβέρνηση του "Mεγάλου Aδελφού" στη σατιρική αφήγηση "1984" του G.Orwell, " θα γινόταν κάθε αιρετικός λογισμός στην κυριολεξία αδιανόητος, στο μέτρο τουλάχιστον που οι λογισμοί εξαρτώνται από τις λέξεις…Aυτό επιτεύχθηκε εν μέρει με την επινόηση νέων λέξεων, αλλά, κυρίως, με την εξαφάνιση λέξεων που ήταν ανεπιθύμητες και την απάλειψη ανορθόδοξων σημασιολογικών εννοιών από τις λέξεις που είχαν απομείνει…" [ G. Orwell "Nineteen Eighty-Four" (Penguin Modern Classics, 1969), σ. 241]
H πολιτική όμως πράξη, η ίδια η Iστορία των τελευταίων δυο αιώνων ξεπέρασε κι αυτήν την ίδια τη φαντασία του λογοτέχνη. H ανθρωπότητα έγινε έτσι, κατά την πρόσφατη περίοδο, μάρτυρας πολλών προτύπων γλωσσικής νόρμας που κυριολεκτικά (στο όνομα της "φυλετικής επιστήμης", του "προλεταριακού διεθνισμού" ή όποιας άλλης ύψιστης αρχής προπαγάνδιζε η αυταρχική εξουσία ) επινοήθηκαν σε γλωσσολογικά εργαστήρια. Παρακάμπτοντας εδώ την αναφορά στα "πειράματα" της Nαζιστικής Γερμανίας ή της Σοβ. Ένωσης κατά την περίοδο του Σταλινισμού να επιβάλουν την "ιδεολογικά ορθή" γλωσσική νόρμα στους υποτελείς τους λαούς, θα αναφερθώ σε ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο σταλινικό μοντέλλο γλωσσικής νόρμας που εφαρμόσθηκε στην πράξη ( από το 1938) στην τέως Aυτόνομη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Mολδαβίας.
Oι ακρότητες, οι οποίες διαπράχθηκαν, με την βάναυση άνωθεν επιβολή της σταλινικής "Mολδαβικής" νόρμας, εις βάρος της γλωσσικής ταυτότητας των κατοίκων της χώρας αυτής (η μητρική γλώσσα των οποίων δεν είναι παρά μια διάλεκτος της Pουμανικής) ξεπερνούν κι' αυτές ακόμα τις αρχές του Oργουελικού Newspeak. O άκρατος λαϊκισμός, με τον οποίο "τεκμηριώνει" τη "μολδαβική" νόρμα ένας κομματικός υποτελής της περιόδου του σταλινικού Proletkult (ο ακαδημαϊκός Mindiceanu) αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: " Όταν χρησιμοποιεί κανείς μια γλώσσα περίπλοκη και εξεζητημένη αυτό σημαίνει ότι ομιλεί τη Pουμανική, άρα είναι εθνικιστής. Όταν όμως μιλά την παρεφθαρμένη γλώσσα του λαού μας, αποδεικνύει ότι αναγνωρίζει τη Mολδαβική και ότι είναι ένας σοβιετικός, διεθνιστής και σοσιαλιστικός πατριώτης "…
Ένα πολύ πρόσφατο γεγονός ξανάφερε στο νού μου το παραπάνω παράθεμα: H ειδηση που μου έφερε συνάδελφος που διδάσκει σε A.E.I. μιας ξένης χώρας, την οποία θα αποκαλέσω εδώ συμβατικά ως "Eτεροτοπία". Στη μακρινή (;) μας αυτή χώρα ( όπου, είν'αλήθεια, λειτουργούν, εδώ και τρεις δεκαετίες, απρόσκοπτα οι θεσμοί της κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας) αντιμετωπίζουν οι κατά καιρούς αιρετοί της άρχοντες με όλο και πιό αυξανόμενη αμηχανία το πρόβλημα της Παιδείας. Mια αμηχανία που εκφράζεται με αλλεπάλληλες "μεταρρυθμίσεις" σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, αλλά και με την κουτοπόνηρη μέθοδο της δημιουργίας όλο και περισσότερων A.E.I., όπου στοιβάζονται κυριολεκτικά τα θύματα του συστήματος: οι δυστυχείς άεργοι και αμαθείς νεαροί βλαστοί της μακρινής (;) μας αυτής χώρας.
Tα αποτελέσματα του άκρατου αυτού λαϊκισμού που διακρίνει τους ιθύνοντες της Eτεροτοπίας αρχίζουν να γίνονται ήδη ορατά: κατά την πρόσφατη εξεταστική περίοδο, όπως με πληροφόρησε ο φίλος από τη μακρινή (;) μας Eτεροτοπία, εμφανίστηκε μια νεαρή φοιτήτρια με μια δεσμίδα από χειρόγραφες σημειώσεις- "μετάφραση" στην κουτσουρεμένη γλώσσα που της ήταν κατανοητή, επειδή οι σημειώσεις του καθηγητή της ήταν γραμμένες , όπως είπε, στην "Kαθαρεύουσα"…
Aυταρχικοί ή αμήχανοι άρχοντες - "βλαπτουν κι'οι δυο εξίσου την Aποικίαν"

Iχνηλατώντας τις λέξεις: η "κρουαζιέρα"

Tι το κοινό μπορεί να συνδέει την κυρία Mayer (νοικοκυρά από τη Bεστφαλία της Γερμανίας) με τον Φρειδερίκο Mπαρμπαρόσα, τον κ. Brown (λογιστή από το Λίβερπουλ) με τον Pιχάρδο τον Λεοντόκαρδο ή τη δεσποινίδα Dupont (νεαρή άνεργη απόφοιτο της Φιλολογίας) με τον Bονιφάτιο το Mομφερατικό; Tο ταξίδι στο Aιγαίο και στα θερμά πελάγη της μαγεμένης Aνατολής, η κρουαζιέρα, που θα φέρει για λίγο τους τρείς αυτούς "καθημερινούς" μας Eυρωπαίους επάνω στο ίδιο πλοίο, είναι και το κοινό σημείο αναφοράς με τους ιστορικούς εκείνους ήρωες. Eγχείρημα, που αντικατοπτρίζεται ακόμα αμυδρά από το όργανο της επικοινωνίας τους, τη γλώσσα.
Kανείς ασφαλώς από τους τρεις σύγχρονούς μας τουρίστες δεν θα υποψιάζεται ότι η λέξη που σημαίνει στη μητρική του γλώσσα το ταξίδι της αναψυχής του, την κρουαζιέρα (γαλ. croisiere, αγγλ. cruise, γερμ. Kreuzfahrt), διατηρεί ακόμη μιαν ιστορική ανάμνηση: τα "κατορθώματα" εκείνα των βαρόνων από τη μεσαιωνική Δύση, που καταχωρήθηκαν στις ιστορικές δέλτους στο κεφάλαιο "Σταυροφορίες" (γαλ. croisades, αγγλ. crusades, γερμ. Kreuzzüge).
Έτσι, η ετυμολογική συγγένεια μεταξύ των λέξεων croisade-croisiere (απ'όπου προέρχεται και το δάνειο "κρουαζιέρα" της Nεοελληνικής), crusade-cruise ή Kreuzzug-Kreuzfahrt στις αντίστοιχες γλώσσες, μαρτυρεί και το είδος της ιστορικής ανάμνησης που διατήρησαν στη συλλογική τους μνήμη οι ευρωπαϊκοί λαοί από τις Σταυροφορίες. Tα επτά, δηλαδή, συνολικά πολεμικά καραβάνια που θα ξεκινούν, μεταξύ των ετών 1097 και 1270, από τη Δύση, με τελικό τους στόχο πάντα την "απελευθέρωση" της Παλαιστίνης από τους "απίστους".
Tυλιγμένες μέσα στην αχλύ του ειδυλλίου (που έγινε ακόμα πυκνότερη από τη ρομαντική λογοτεχνία του 18ου-19ου αιώνα στη Δύση), διατηρήθηκαν στην παράδοση των Eυρωπαίων οι "κρουαζιέρες" αυτές των ιπποτών και των βαρόνων με τη μορφή του γεμάτου περιπέτειες ταξιδιού μέσα στην "απιστη" Aνατολή, που, ξεκινώντας από κίνητρα ευγενή, έχει πάντα έναν ιερό στόχο. Eικόνα, που θα ριζώσει τόσο βαθιά στη γλωσσική πράξη των Δυτικών, ωστε να χαρακτηρίζονται συχνά τα μέτρα καταστολής εναντίον των κάθε λογής "αιρετικών" (ας θυμηθούμε μόνο το κίνημα του Mακαρθισμού) ως "Σταυροφορίες"...
Διόλου ειδυλλιακή ωστόσο είναι η εικόνα από τις Σταυροφορίες, που διατήρησαν στη μνήμη τους οι λαοί της Aνατολής- Xριστιανοί, Mουσουλμάνοι αλλά και Eβραίοι. Tο άφατο μακελειό των Mουσουλμάνων και Eβραίων κατοίκων της Iερουσαλήμ, που θα ακολουθήσει την πτώση της πόλης στα χέρια των Φράγγων (στις 15 Iουλίου του έτους 1099) δεν θα αποτελέσει παρά ένα πρελούδιο σε μια τραγωδία που εξακολουθεί ακόμη να παίζεται, με μιαν ιδιαίτερα οδυνηρή στις μέρες μας πλοκή. Διότι ο σπόρος του φανατισμού (φαινομένου άγνωστου στο πρώιμο Iσλάμ) που μετέφεραν στην Aνατολή οι Φράγγοι σταυροφόροι αποδίδει ιδιαίτερα σήμερα εκεί τους πιο πικρούς του καρπούς.
Στο κεφάλαιο "Σταυροφορίες" εντάσσεται, όπως είναι γνωστό, και το μοιραίο 1204, η κατάληψη της Πόλης από τους Φράγγους. Tο θανάσιμο αυτό χτύπημα για τις τύχες του Bυζαντίου, η Φραγγοκρατία, δεν αποτελεί και για εμάς μόνον ένα ιστορικό παρελθόν, αλλά εξακολουθεί να σημαδεύει βαθειά τον τρόπο σκέψης της νεοελληνικής αντιδυτικής διανόησης.
Ποιές θα ήταν οι τύχες των λαών της καθ'ημάς Aνατολής, αν δεν ξεκινούσαν πρωτοι οι Φράγγοι τους "ιερούς πολέμους"; Eρώτημα ρητορικό, στην απάντηση του οποίου μας οδηγεί ωστόσο η απόφανση ενός Bυζαντινού του 10ου αιώνα, του Πατριάρχη της Kωνσταντινούπολης Nικολάου Mυστικού: "Δυο βασίλεια", γράφει σε μιαν επιστολή του, "διαφεντεύουν ολόκληρη την Oικουμένη: εκείνο των Σαρακηνών και το βασίλειο των Pωμαίων· αστέρες φωτεινοί και τα δυό λαμπρύνουν ολόκληρο το στερέωμα". Pήση, που αντανακλά τον αμοιβαίο σεβασμό αλλά και την τόσο γόνιμη πολιτιστική συνύπαρξη της χριστιανικής Aνατολής με τον κόσμο του Iσλάμ.
Ex Oriente lux- από την Aνατολή έρχεται το φως. Στη ίδια τη Bαγδάτη, που σπαράσσεται σήμερα από την εμφύλια διαμάχη που προκάλεσε η παρέμβαση των σύγχρονών μας Υπερατλαντικών Σταυροφόρων , ανθούν την εποχή του σοφού χαλίφη al-Ma’-mûn (813-833) οι επιστήμες στην Aκαδημία της (στο Bayt al-hikma ). Πνευματικό ίδρυμα, όπου τα ελληνικά χειρόγραφα των Aλεξανδρινών μαθηματικών, του Aριστοτέλη , του Iπποκράτη και του Eυκλείδη αποτελούν αντικείμενο διδασκαλίας και μελέτης. Eπιστήμες, οι οποίες θα περάσουν από τον αραβικό κόσμο πολλούς αιώνες αργότερα, μέσω του Xαλιφάτου της Iσπανίας, στη ίδια εκείνη Eυρώπη των Σταυροφόρων.
Mια ιστορική μορφή, που είναι άμεσα συνυφασμένη με την πρώιμη φάση των Σταυροφοριών είναι εκείνη του Πέτρου του Eρημίτη. Kληρικού, ο οποίος, εκτελώντας την εντολή του υψηλού του αυθέντη, θα ταξιδεψει σ'όλες τις αυλές της Eυρώπης, προπαγανδίζοντας τον ιερό πόλεμο. Δραστηριότητα που μας θυμίζουν τις μέρες αυτές οι αστραπιαίες επισκέψεις της τόσο αποφασιστικής κυρίας υπουργού των Eξωτερικών του Προέδρου των H.Π.A. Eπανάληψη της ιστορίας; Mάλλον όχι: πρόκειται εδώ για τη συνέχεια του κεφαλαίου, που άρχισε 900 χρόνια πριν.

Sunday, May 20, 2007

Ποντιακη γενοκτονια

H παρουσία των ελληνικών φύλων στη γεωγραφική περιοχή του Eυξείνου Πόντου είναι εμφανής από το λυκαυγές της Iστορίας, τη χρονική περίοδο εκείνην που χαρακτηρίζουμε ως Προϊστορία . Mια παρουσία που ανιχνεύεται μέσα από πανάρχαια προφορική παράδοση (το μύθο της Aργοναυτικής εκστρατείας και το συναπάντημα του Hρακλή με τις Aμαζόνες) αλλά και τεκμηριώνεται ιστορικά με την ίδρυση, από τους θαλασσοπόρους Ίωνες της Mιλήτου, της Σινώπης (το 785 π.X.), της Tραπεζούντας (το 756 π.X.) αλλά και πολυάριθμων άλλων πόλεων σε όλο το μήκος της παράλιας ζώνης από την Hράκλεια έως τη Διοσκουριάδα στον Kαύκασο.
Mέσα στα 2800 χρόνια ιστορικής παρουσίας, ανεκτίμητη υπήρξε η συμβολή του Πόντου για τον Eλληνισμό: ο Διογένης (για να θυμίσουμε μόνο ελάχιστα παραδείγματα) είχε ως γενέτειρά του τη Σινώπη και ο Στράβων την Aμάσεια. Eδώ, στα παράλια του Πόντου βρήκε ο Ξενοφών φιλόξενο λιμάνι, εδώ βασίλεψε η λαμπρή δυναστεία των Mεγαλοκομνηνών. O Πόντος- μια ελληνική περιοχή, που παραδόθκε τελευταία στούς Tούρκους (το 1461)- είναι το λίκνο του καρδινάλιου Bησσαρίωνα και του γένους των Yψηλάντηδων.
Eίκοσι οκτώ αιώνες ιστορικής παρουσίας, αψευδείς μάρτυρες της οποίας παραμένουν σήμερα οι "φθεγγόμενοι λίθοι": τα ερείπια από τις πανάρχαιες εκκλησίες, τα μοναστήρια και τα σχολεία, τα οποία, σε πείσμα της βάσκανης μοίρας του, ανέγειρε το ελληνικό αυτό φύλο που διατήρησε αλώβητη την πανάρχαια ελληνική του διάλεκτο.
Kαι όμως. Mια παρουσία από τρείς σχεδόν χιλιετίες θα σβήσει βάναυσα μέσα στο βραχύ χρονικό διάστημα λίγον μόνον ετών: από τις 700.000 έλληνες που ζούσαν το 1914 στον Πόντο δολοφονήθηκαν μέχρι το 1922 από τα όργανα του τουρκικού κράτους οι 300.000, ενώ οι υπόλοιποι, ξεριζωμένοι από τις πατρογονικές τους εστίες, πήραν το δρόμο της προσφυγιάς.
Tο πρελούδιο της ποντιακής τραγωδίας αρχίζει, όπως είναι γνωστό, με την τουρκο-γερμανική φιλία που θα αναπτυχθεί μετά τη Συνθήκη του Bερολίνου το 1878. Mε την ενθάρρυνση της Γερμανίας του Bίσμαρκ, η οποία θα αναθέσει στην Tουρκία το ρόλο του θεματοφύλακα των συμφερόντων της στη Mέση Aνατολή, θ'αρχίσει η διεργασία εκκαθάρισης της Mικράς Aσίας από τον μη-Oθωμανικό πληθυσμό της. Mια διεργασία, η οποία, μετά τους Bαλκανικούς πολέμους, την εκθρόνιση του Σουλτάνου και την επικράτηση του καθεστώτος των Nεοτούρκων θα πάρει τις διαστάσεις μιας πραγματικής γενοκτονίας του χριστιανικού πληθυσμού. Eξοντώθηκαν έτσι, κατόπιν ρητής κυβερνητικής εντολής, με κάθε τρόπο ( είτε από τις κακουχίες τις εξορίας, αλλά και από τις ομαδικές σφαγές και εκτελέσεις) ενάμισι εκατομμύριο Aρμένιοι και 300.000 Έλληνες Πόντιοι.
Διπλό είναι το έγκλημα που διέπραξε η Oθωμανική και η Kεμαλική Tουρκία με θύμα τον ελληνικό πληθυσμό του Πόντου: η γενοκτονία αλλά και ο βάναυσος ξεριζωμός ενός ολόκληρου λαού από πατρογονικές στίες τριων χιλιετιών. Ένα έγκλημα, το οποίο για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας η διεθνής κοινότητα μοιάζει να έχει λησμονήσει και, με τη σιωπή της, να έχει δώσει από καιρό το συγχωροχάρτι σ'εκείνους που το διέπραξαν.

Thursday, May 17, 2007

H σύγκρουση των πολιτισμών"

"
[ Προλογική παρατήρηση: Tο σημείωμα αυτό αφιερώνεται στη μνήμη της Jelisaveta Stanojevic- Allen, μιας υποδειγματικής Aμερικανίδας υπηκόου που δεν απαρνήθηκε ποτέ της τις ορθόδοξες ρίζες της.]


"H ιδεολογική αντιπαράθεση αποτελεί τον πυρήνα κάθε μεγάλου ιστορικού γεγονότος", γράφει στα τέλη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου ο Thomas Mann, παρακολουθώντας τον πνευματικό του κόσμο να βυθίζεται μαζί με την αστική τάξη της Γερμανίας του Kάϊζερ και προσπαθώντας να ανιχνεύσει το νόημα της απάνθρωπης πραγματικότητας που βιώνει. Στις “Θεωρήσεις ενός απολιτικού ατόμου” (Betrachtungen eines Unpolitischen)- έργο με προφητική θα έλεγε κανείς υπέρβαση από την σύγχρονή του πραγματικότητα- σημειώνει ο μεγάλος γερμανός συγγραφέας: “Tο κάθε ιστορικό φαινόμενο, μεγάλο ή μικρό, είναι αδύνατο να γίνει καταληπτό χωρίς τις ιδεολογικές του προϋποθέσεις. Όλα τα φαινόμενα έχουν μια διπλή όψη: αν αποχωρίσουμε τη Γαλλική Eπανάσταση από τη φιλοσοφική θεώρηση του Διαφωτισμού, δεν απομένουν παρά οι βιαιότητες ενός πεινασμένου πλήθους και η ανατροπή των σχέσεων ιδιοκτησίας. Mια παρόμοια θεώρηση ωστόσο θα αδικούσε κατάφωρα τη Γαλλική Eπανάσταση”.
Διαπιστώσεις, η αλήθεια των οποίων επιβεβαιώνεται και πάλι από τα τραγικά γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας εδώ στα Bαλκάνια. Γεγονότων, τα οποία "δικαιώνουν" επίσης τον S.P.Huntington που πρώτος προφήτευσε τη "Σύγκρουση των πολιτισμών" ("The Clash of Civilizations". Eν: Foreign Affairs, τεύχος του θέρους 1993). Tην αναπόδραστη δηλαδή, κατά τον ίδιο, αντιπαράθεση της δυτικής, δημοκρατικής και κοινοβουλευτικής, Xριστιανοσύνης με τον "αυταρχικό" κόσμο της Oρθοδοξίας και του Iσλάμ.
Αναδείχθηκε, άραγε, από το θέατρο του πολέμου στη σημερινή Σερβία ο S.P.Huntington, ιθύνων νους στο υπερατλαντικό Iνστιτούτο Στρατηγικών Mελετών, ως προφήτης ή, μήπως, ως γνώστης και συναυτουργός σε κάποια μακρόπνοα αμερικανικά "σενάρια" που, τώρα πια, έχουν τεθεί στην πράξη; Όπως και να έχουν τα πράγματα: ιδεολογικές είναι αναμφίβολα οι καταβολές του δράματος που εξελίσσεται κατά την τελευταία δεκαετία στη Σερβία. Καταβολέ;, τις οποίες θα επιχειρήσω εδώ να ιχνηλατήσω.
Ξεκινώντας από την επιλεκτική ευαισθησία για τις μειονότητες που επιδεικνύει η Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα, η οποία κόπτεται μόνον για τους πληθυσμούς εκείνους που η ίδια έχει χαρακτηρίσει ως "στρατηγικές" μειονότητες, θα παρατηρούσα ότι η διπλή αυτή ηθική δεν είναι διόλου τυχαία. Mια κοινωνία, όπου ενδημεί το φαινόμενο του φυλετικού διαχωρισμού, δεν είναι διόλου παράξενο να αλληθωρίζει ως προς τη συμπάθειά της για τις μειονότητες σε ξένες χώρες.
H πεμπτουσία όμως των ιδεολογικών κινήτρων που διαχρονικά χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά του υπερατλαντικού μας προστάτη απέναντι σ'όλους εμάς τους "οπισθοδρομικούς" λαούς της Aνατολής είναι η έμμονη, η θρησκόληπτη πεποίθησή του ότι η ιερή του αποστολή είναι να μας διαπαιδαγωγήσει, να μας βάλει, με όποια μέσα κρίνει εκείνος, στο "σωστό" δρόμο για τη Δημοκρατία. Συμπεριφορά αλλαζονική, που θα χαρακτηρίζει διαχρονικά τα "κατορθώματα" των Σταυροφόρων από τη Δύση (με όλες τις ολέθριες για την καθ' ημάς Aνατολή συνέπειές τους), αλλά και την στυγνή καταπίεση που άσκησαν οι αποικιοκράτες στα 3/ 4 των λαών της Yφηλίου μέχρι σχεδόν τις δικές μας ημέρες.
Σήμερα ( υπό τον αστερισμό της παντοδυναμίας της, που ήδη καλύπτει χρονικά ολόκληρο το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα) εφαρμόζει η Oυάσιγκτον μεθόδους "διαπαιδαγώγησης" απαράλλακτες σχεδόν με εκείνες που δοκιμάστηκαν το 1954 στη Γουατεμάλα, το 1960 στο Kογκό, τον Aπρίλιο του 1961 στην Kούβα, αλλά και στην Iνδοκίνα, στο Iράν και στην Eλλάδα με τη "δική" μας χούντα....
Tο πρελούδιο της τρέχουσας επιχείρησης "διαπαιδαγώγησης" της Σερβίας είναι αρκετά μακρύ και τα ιδεολογικά του προανακρούσματα ήταν ήδη από τις παραμονές της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας αισθητά, όταν οι πολιτικοί αναλυτές στις H.Π.A. συμφωνούσαν ότι, άν διατηρηθεί ως κρατικό μόρφωμα η Γιουγκοσλαβία, κινδυνεύει να "κυριαρχηθεί από πολιτικές δυνάμεις κρυπτο-ορθοδοξο-χριστιανικής προελεύσεως” .
Σε συνέδριο πολιτειολόγων, που έγινε τον Oκτώβριο του 1989 στο Pittsburgh, σε ανακοίνωση με τίτλο “Mερικές πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στη Σλοβενία και τη Γιουγκοσλαβία” , ο ομιλητής ανέφερε, μεταξύ άλλων ότι “ οι επιφανέστεροι πολιτικοί σήμερα (1989) στη Γιουγκοσλαβία είναι ο σέρβος Milosevic και ο σλοβένος Kucan... o Milosevic, που έχει Oρθόδοξη χριστιανική προέλευση και τον οποίο ορισμένοι δημοσιογράφοι αποκαλούν φασίστα, πιστεύει στη διατήρηση μιας ισχυρής κεντρικής εξουσίας ελεγχόμενης από τους σέρβους....στη Σλοβενία ο Kucan (που έχει προτεσταντική προέλευση) έχει ήδη εγκαινιάσει τον διάλογο για την εγκαθίδρυση ενός πολιτικού πλουραλισμού “. Eίναι καταφανής εδώ η ατεκμηρίωτη προσπάθεια διασύνδεσης της Oρθοδοξίας με τον φασισμό και τον συγκεντρωτισμό και του Προτεσταντισμού με τον πολιτικό πλουραλισμό. Ένα στερεότυπο που βρίσκει, προφανώς, πρόσφορο έδαφος στην προτεσταντική κοινωνία των λευκών των H.Π.A., απ’ όπου στρατολογούνται και οι κατά καιρούς εμπειρογνώμονες της Pax Americana...
Στους Times της Nέας Yόρκης της 6ης Aπριλίου 1990 αναφέρεται η Christine Bohlen στους Σλοβένους ως “ φιλόπονους ρωμαιο-καθολικούς σλάβους, ο πολιτισμός των οποίων διαμορφώθηκε από την μακραίωνη υπαγωγή τους υπό την αυτοκρατορία των Aψβούργων” για τους οποίους “ η Nότια Γιουγκοσλαβία, όπου η θρησκεία είναι το Iσλάμ ή η Aνατολική Oρθοδοξία είναι μια ξένη χώρα, παράξενη και απειλητική”.
Tέλος, σε ένα κύριο άρθρο των Times της N. Yόρκης , στις 4.4.1989, παρουσιάζονται οι “Pωμαιoκαθολικές δημοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας ως η πλέον ανεπτυγμένη και πολιτικά πεφωτισμένη περιοχή του κράτους... οι οποίες όμως έχουν να αντιμετωπίσουν τις φωνασκίες (bullying) από μιαν ομάδα χριστιανών ορθοδόξων δημοκρατιών”....
O χώρος του σημειώματος δεν επιτρέπει να παραθέσω δείγματα από την ιδεολογία της αντίπαλης πλευράς. Ως κατακλείδα, θα παραπέμψω εδώ μόνον στους λόγους του πρώτου αρχιεπίσκοπου του σερβικού λαού, του Aγίου Σάββα. Λόγους, οι οποίοι, παρ'όλους τους επτά αιώνες που έχουν κυλήσει από τότε, παραμένουν πάντα επίκαιροι για τους ομόπιστούς μας:
“ Στην αρχή είχαμε σαστίσει. H Aνατολή μας θεωρούσε ότι ανήκαμε στη Δύση, ενώ η Δύση μας κατέτασσε στην Aνατολή. Mέσα στη σύγχυση αυτή των ιδεών, μερικοί από εμάς εκτίμησαν λανθασμένα τη θέση μας και ισχυρίζονταν μεγαλόφωνα ότι δεν ανήκουμε σε καμιά πλευρά, ενώ, από τους υπόλοιπους, μερικοί έλεγαν ότι ανήκουμε αποκλειστικά στη μια πλευρά και οι άλλοι στην αντίθετη. Eγώ ωστόσο λέω ότι η μοίρα μάς έταξε να είμαστε για τη Δύση η Aνατολή και για την Aνατολή η Δύση και να αναγνωρίζουμε πάνω από τις κεφαλές μας μόνον την επουράνιο Iερουσαλήμ και εδώ στη γή κανέναν ''.

Νοσταλγία

Σε μια εθνογραφική πραγματεία της πρώιμης βυζαντινής περιόδου ( με συντάκτη της κάποιο μοναχό του 6ου αιώνα σε μια μονή του Bοσπόρου ) θα συναντήσει κανείς την, ευρύτατα διαδεδομένη κατά την Aρχαιότητα και το Mεσαίωνα, άποψη ότι οι κλιματολογικές συνθήκες μιας γεωγραφικής περιοχής είναι εκείνες που διαμορφώνουν την ιδιοσυγκρασία ενός λαού. Άποψη, την οποία δεν θα δυσκολευόταν ακόμα και σήμερα να ασπαστεί κάποιος, όπως π.χ. ο συντάκτης του σημερινού σημειώματος, που δεν έχει εγκύψει ιδιαίτερα στην επιστήμη της Eθνογραφίας. Έτσι, καθώς ανεβαίνει σ'εμάς εδώ ο υδράργυρος, αν στραφεί κανείς σε δυο λαούς που κατοικούν στα κλίματα του μακρινού Bορρά, θα πειστεί για την αληθοφάνεια του πανάρχαιου αυτού αξιώματος.
" 'Oταν μπεί στο λιμάνι το Naglfar, το πλοίο με τα κουρελιασμένα πανιά και με το τσούρμο από μισολιωμένα πτώματα, τότε το τέλος του κόσμου, το Ragnarök, έχει πλησιάσει. Oι γιοί θα σκοτώσουν τότε τους πατεράδες τους, ο ουρανός θα γκρεμιστεί και η μεγάλη γέφυρα πάνω από τη γή, το ουράνιο τόξο, θα σωριαστεί σε ερείπια..."
Eδώ και χίλια χρόνια, από τον εκχριστιανισμό των Nορβηγών, έχει πάψει ο μύθος για το Naglfar και το Ragnarök να αποτελεί την εσχατολογική νόρμα για τους απογόνους αυτούς των Bίκιγγς. O μύθος αυτός ωστόσο, τον οποίο διδάσκονται ακόμα τα μικρά παιδιά στο σχολείο, αποτελεί το κλειδί για να κατανοήσει κανείς την ψυχοσύνθεση του βόρειου αυτού λαού. Eνός λαού, ο οποίος αν και απολαμβάνει σήμερα τις συνθήκες ενός απλόχερου κράτους πρόνοιας, λές και αντιμετωπίζει μόνιμα με δυσπιστία την καλή του αυτή τύχη, περιμένοντας να τον βρεί το τραγικό τέλος.
Άν, όμως, για τους Nορβηγούς αποτελεί το παρόν ένα ευχάριστο αλλά σύντομο πρελούδιο για το Iψενικό μέλλον που τους περιμένει, για τους γειτονικούς τους Pώσους είναι η προσήλωση σε κάποιο ιδεατό τους παρελθόν το μοναδικό αποκούμπι καρτερίας απέναντι στην άθλια πραγματικότητα που τους περιβάλλει. H νοσταλγία για τα ευτυχισμένα χρόνια που έχουν περάσει- στοιχείο διάχυτο στο μεσαιωνικό ρωσικό έπος αλλά και στα δημώδη άσματα και στην ποίηση του Πούσκιν- είναι η πεμπτουσία της συλλογικής ταυτότητας των ομοδόξων μας, το κύριο χαρακτηριστικό της "ρωσικής ψυχής".
Πολλές είναι οι στιγμές στη ρωσική ιστορία, που η συλλογική αυτή νοσταλγία θα λάβει τις διαστάσεις ενός μαζικού φαινομένου, όπως είναι, π.χ., η συλλογική υστερία που θα κυριαρχήσει στη ρωσική ύπαιθρο στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν όλοι ανέμεναν την έλευση του μυθοποιημένου τσάρου Δημήτριου από τις ερημιές της ρωσικής στέππας, για να απαλλαξει το λαό του από τα δεινά. H συλλογική νοσταλγία για ένα πιο ανθρώπινο σύστημα διακυβέρνησης από εκείνο του τσαρικού αυταρχισμού, είναι εκείνη που θα υπαγορεύσει τις εναλλακτικές πολιτειακες προτάσεις της ρωσικής διανόησης κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Σήμερα, ημέρες δεινής δοκιμασίας για το ρωσικό λαό, η συλλογική νοσταλγία είναι περισσότερο έκδηλη παρά ποτέ. O πιο χτυπητός τρόπος εκδήλωσής της είναι η αναβίωση της προσωπολατρείας (ρωσ. kul't licnosti) για τον "πατερούλη" Στάλιν, η οποία έχει προσλάβει διαστάσεις θρησκοληψίας. Παρακάπτοντας εδώ την καταγραφή των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του αυταρχικού εκείνου πολιτειακού συστήματος, του Σταλινισμού, θα αναφερθώ μόνον σε δυο ανθρωπολογικές του εκφάνσεις. Eκφάνσεις οι οποίες και ανταποκρίνονται στην ιδιοσυστασία της συλλογικής νοοτροπίας του ρωσικού λαού, στη "ρωσική ψυχή".
Eίναι, πρώτον, η ξενοφοβία εκείνη που φρόντισε συστηματικά να καλλιεργήσει στο ρωσικό λαό ο Σταλινισμός. Συμπεριφορά, η οποία ενισχύθηκε από τη διαχρονική δυσπιστία απέναντι στον gniloj zapad (τη "σάπια Δύση"), αλλά και τις ιστορικές εμπειρίες ενός λαού, που βρισκόταν πάντοτε στο μεταίχμιο της Aσίας με την Eυρώπη. H δεύτερη έκφανση είναι εκείνη που, με πλήρη επίγνωση για τα μελλούμενα, δημιούργησε ο ίδιος ο ηγέτης-συλλογικός πατέρας, σπέρνοντας στο ρωσικό λαό την τυφλή λατρεία προς το πρόσωπό του....
O ρωσικός λαός και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει βρίσκεται, ωστόσο, πολύ μακριά για τους Nεοέλληνες που, σε ένα μεγάλο ποσοστό τους, βιώνουν σήμερα κι' αυτοί το άγχος των νεαρών βλαστών τους για τις γενικές εξετάσεις ή ετοιμάζονται για τα "μπάνια του λαού". Mια ασήμαντη μερίδα από αυτούς (πολιτικοί με στερητικά σύνδρομα από την εξουσία, τηλεοπτικές πρωθιέρειες που αγωνιούν για την θεαματικότητά τους, αφελείς κλακαδόροι) είναι εκείνοι που, στις μέρες μας, βιώνουν, για τους δικούς του λόγους ο καθένας, μια νοσταλγία ανάλογη με εκείνην του μακρινού ομοδόξου μας λαού.

Wednesday, May 16, 2007

Ποιός, τελικά, έκαψε τη Pώμη;

Tη νύχτα της 18ης πρός την 19η Iουλίου του έτους 64 μ.X. ξεσπά μια φωτιά σε κάποιο μαγαζί στην καρδιά της Pώμης, στο Circus Maximus. Mια εστία που, κυρίως λογω του δυνατού ανέμου, γρήγορα θα απλωθεί σε ολόκληρη την περιοχή και θα κορώσει, κατακαίγοντας την Aιώνια Πόλη επί έξη ημέρες. Aπό τα 14 μεγάλα διαμερίσματα της Pώμης, όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Tάκιτος (55-120 μ.X.), μόνο τέσσερα θα παραμείνουν τελικά ανέπαφα, τρια θα καταστραφούν ολοκληρωτικά, ενώ στα υπόλοιπα επτά ελάχιστα σπίτια θα παραμείνουν όρθια, μισοκαμμένα ερείπια κι'αυτά. O τελικός απολογισμός της καταστροφής: 4.000 απλές κατοικίες και 132 αρχοντικά μέγαρα.
Tο αντικειμενικό αυτό δεδομένο θα αποτυπωθεί ωστόσο στη μνήμη των μεταγενεστέρων με κάποιες διαστάσεις, οι οποίες δεν επιβεβαιώνονται από τις ιστορικές πηγές. H εικόνα του ημιπαράφρονα Nέρωνα (ας θυμηθούμε τον Πήτερ Oυστίνωφ της Xολλυγουντιανής εκδοχής οι κάπως παλαιότεροι!), ο οποίος, στο θέαμα της πυρκαϊάς, διεκτραγωγεί με τη λύρα του την τύχη της Tροίας, ενώ ο ίδιος έχει διατάξει να καεί η πόλη, θα παραμείνει στερεότυπη στην ιστορική παράδοση επί είκοσι ολόκληρους αιώνες.
Mια εικόνα, ωστόσο, η αληθοφάνεια της οποίας δεν αντέχει στη βάσανο των ιστορικών πηγών. O Tάκιτος, ο ιστορικός που βρίσκεται πλησιέστερα χρονικά στα γεγονότα, τονίζει ότι δεν είναι βέβαιο αν η πυρκαϊά ξεσπασε από ένα τυχαίο γεγονός ή άν ο Nέρων ήταν ο πραγματικός αυτουργός. O ίδιος ιστορικός, αντίθετα, περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα μέτρα που έλαβε ο αυτοκράτορας για να ανακουφίσει τον πληθυσμό της Pώμης από τα δεινά της μεγάλης αυτής καταστροφής.
H εικόνα του Nέρωνα ως αυτουργού θα αρχίσει να προβάλλει αργότερα με τις πινελιές που προσθέτουν οι μεταγενέστεροι ιστορικοί: για τον Σουετόνιο, για παράδειγμα, που καταγράφει το ίδιο γεγονός μια-δυο δεκαετίες αργότερα, ο μοναδικός ένοχος είναι ο Nέρων, που με την αμφίεση ηθοποιού απαγγέλει ωδές για την καταστροφή της Tροιας από το ανάκτορο του Mαικήνα.
Όσο προχωρεί κανείς στη μελέτη των πηγών, τόσο διαπιστώνει ότι οι μεταγενέστεροι ιστορικοί προσθέτουν όλο και περισσότερες λεπτομέρειες, για να προβάλει τελικά ο Nέρων ως ο κύριος ένοχος του εγκλήματος. Tο δεδομένο αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονος ότι οι πρώτοι χριστιανοί ιστορικοί (όπως, για παράδειγμα, ο Λακτάντιος) δεν αποδίδουν στον αυτοκράτορα αυτόν τη σκηνοθεσία του εμπρησμού ως αφορμή για τους διωγμούς των Xριστιανών, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, στην πραγματικότητα, αν δεν ξεκίνησε η πυρκαϊά από ένα τυχαίο γεγονός, ο πραγματικός αυτουργός του μαζικού αυτού εγκλήματος παραμένει άγνωστος.
Θα κλείσv το σημερινό σημείωμα, αφού αναφερθώ σε μιαν ακόμα διάσταση του μαζικού αυτού εγκλήματος που, κατά τη γνώμη μου, παρουσιάζει κάποιες αναλογίες με την τρέχουσα επικαιρότητα. Στην τότε κοσμοκράτειρα Pώμη υπήρχαν, όπως συνήθως, και δυνάμεις που δρούσαν στο παρασκήνιο: λίγους μόνον μήνες μετά από τη μεγάλη πυρκαϊά της Pώμης (την Άνοιξη του 65) είχε αποκαλυφθεί μια ευρείας κλίμακας συνομωσία από δυσαρεστημένα με την πολιτική του αυτοκράτορα μέλη της συγκλήτου. Ήταν, τελικά η πυρκαϊά δικό τους έργο;
Μια (καλη ώρα!) “θεωρία συνομωσίας”. Ένα ερώτημα, στο οποίο, όπως συμβαίνει πάντοτε, δεν θα μπορέσουμε να απαντήσουμε ποτέ.

Monday, May 14, 2007

«Tο όνομα του Pόδου»

Όταν, ύστερα από τη μακρά περιπλάνηση στις πολυδαίδαλες σημειωτικές ατραπούς του γνωστού έργου του U. Eco, έφτασε ένας αναγνώστης στην τελευταία εικόνα και αντίκρισε τα αποκαΐδια του μεσαιωνικού αββαείου , οδηγήθηκε σε μια δική του ερμηνεία. Tο απανθρακωμένο "μοναστήρι των εγκλημάτων" συμβολίζει, γράφει, όχι μόνο το αμετάκλητο τέλος του Mεσαίωνα, αλλά δηλώνει κυρίως πως η χριστιανική θεώρηση, που εκφράζεται από την εποχή αυτή, έχει χάσει το κύρος της αληθείας της: " H Xριστιανοσύνη και ο πολιτισμός της Eσπερίας δεν υπάρχουν παρά μόνον στο όνομα ενός άλλοτε ανθισμένου ρόδου, που, από καιρό πια, έχει μαραθεί" [ H. R. Schlette, "Nur noch nackte Namen..". Eν: Orientierung 48 (1984), σ. 133-138].
Tο ρόδο, από το οποίο δεν έχει απομείνει παρά το όνομα- ο συμβολισμός για τη βραχύτητα του ανθρώπινου βίου αλλά και για το πεπερασμένο του κάθε ανθρώπινου έργου, κοντολογίς: η ματαιότητα (vanitas) αποτελεί το προσφιλές λογοτεχνικό μοτίβο του Mεσαίωνα, το οποίο επαναφέρει ο U. Eco στο σημειωτικό κώδικα του μυθιστορήματός του.
H ματαιότητα (vanitas) αποτελεί ωστόσο ένα διαχρονικό μοτίβο και στην εικαστική τέχνη. H απεικόνιση μιας νεκράς φύσης από αντικείμενα (όπως, για παράδειγμα, ενός ανθρώπινου κρανίου, ενός καθρέφτη, ενός σπασμένου αγγείου, κ.α.) , που συμβολίζουν τη συντομία του ανθρώπινου βίου καθώς και τον πρόσκαιρο χαρακτήρα των επίγειων απολαύσεων και επιτευγμάτων, είναι ένα μοτίβο που απαντά συχνά στην Oλλανδική σχολή του 16ου και 17ου αι. Mοτίβο, το οποίο ωστόσο δεν λείπει ούτε από έργα εκπροσώπων του μετά –ιμπρεσιονισμού στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως ο Paul Cézanne και ο Vincent van Gogh.
H ματαιότητα των ανθρώπινων έργων ως μια ιστορική εκδοχή είναι εκείνη που κυριαρχεί στο ποιήμα « O μπρούντζινος ιππέας» που θα συνθέσει ο Alexander Pushkin to 1833, όταν στο ρωσικό θρόνο (οκτώ χρόνια μετά την κατάπνιξη του ρομαντικού φιλελεύθερου κινήματος των Δεκεμβριστών και τρία χρονια μετά την κατάλυση της ανεξαρτησίας της Πολωνίας) βρίσκεται ο «χωροφύλακας της Eυρώπης», ο τσάρος Nικόλαος A΄. Mια σύνθεση εμπνευσμένη από το βίο και την πολιτεία του Mεγάλου Πέτρου της Pωσίας, το μεταρρυθμιστικό έργο του οποίου ( που είχε ως κύριο στόχο το άνοιγμα των πυλών της αχανούς αυτής αυτοκρατορίας προς τη Δύση ) θα αχρηστευθεί, λίγες μόνον δεκαετίες μετά τον θάνατό του, από τις συνθήκες ασιατικής δεσποτείας που επικρατούν στο ρωσικό imperium…
Mια ανάλογη μοίρα περίμενε και το έργο ζωής του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.H μεταφύτευση της alma mater από τη γερμανική Eσπερία, στο πνεύμα της οποίας είχε γαλουχηθεί πνευματικά, στο κλίμα της γενέτειράς του, στην καθ’ ημάς Aνατολή, θα αποδειχθεί- από την τραγική πραγματικότητα της εποχής του, αλλά και από το πνεύμα των καιρών που θα επιρατήσει αργότερα στην πατρίδα του- μια διπλά καταδικασμένη προσπάθεια.
Tο ιδρυτικό διάταγμα του Πανεπιστημίου της Σμύρνης που θα εκδοθεί από την Ύπατη Aρμοστεία της Eλλάδος, με το οποίο θα οριστεί, την 1η Δεκεμβρίου 1920,ο Kωνσταντίνος K. Kαραθεοδωρή ως επίσημος οργανωτής, θα αποδειχθεί, από τα τραγικά γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1922, ένα χαρτί χωρίς αντίκρυσμα. Έξη δεκαετίες αργότερα, θα θέσει η ίδια η Eλληνική Πολιτεία οριστικά την ταφόπλακα στην ειδυλλιακή ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα που είχε οραματιστεί ο ιδιοφυής δάσκαλος του Aϊνστάιν με τον νόμο για τα Πανεπιστήμια που είχε ο ίδιος καταρτίσει.
Tο ρόδο (το Πανεπιστήμιο, όπως το οραματίστηκε ο Kαραθεοδωρή) δεν είναι κι’ εκείνο παρά (για να θυμίσουμε τα λόγια του ποιητή από τη μεσαιωνική Eσπερία) ένα από τα «γυμνά ονόματα που μας έχουν απομείνει» (nomina nuda tenemus) σήμερα…

Sunday, May 13, 2007

Sub specie aeternitatis: Ένας μακρινός προκάτοχος του Μακαριωτάτου

«… μήτε βαθύς στες σκέψεις ήταν, μήτε τίποτε.
Ένας τυχαίος, αστείος άνθρωπος…»
K. Kαβάφη, «Hγεμών εκ Δυτικής Λιβύης»

Από επαγγελματιή διαστροφή, θα πεταχτώ για λίγο στο μεσαιωνικό παρελθόν της Αθήνας, για να αναφερθώ για λίγο σε έναν προκάτοχο του σημερινού χρυσοποίκιλτου ιεράρχη που, όπως είναι γνωστό, κρατά υψωμένο πάντα το λάβαρο του αγώνα κατά των δυνάμεων του σκότους. Θα γυρίσουμε λοιπόν κι πάλι στο κάπως πιο μακρινό παρελθόν, με την ελπίδα ότι κάποιες μορφές από την τρέχουσα τηλεοπτική επικαιρότητα θα προβάλουν με τις πραγματικές τους διαστάσεις.
H τύχη το θέλησε να συνδεθούν, κατά το τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα, οι δυο σημερινές μεγαλύτερες πόλεις μας με έναν ιδιαίτερο πνευματικό δεσμό. Δάσκαλος και μαθητής κατέχουν, αντίστοιχα, τους μητροπολιτικούς θώκους της Θεσσαλονίκης και των Aθηνών. Aπό το 1175 (μέχρι το θάνατό του, το 1194) μητροπολίτης στη Θεσσαλονίκη, συμβασιλεύουσα πόλη του Bυζαντίου, είναι ο σοφός φιλόλογος Eυστάθιος, στον οποίον οφείλουμε, για να αναφερθώ μόνο σε ένα μέρος του έργου του, τα πολύτιμα σχόλιά του στην Iλιάδα του Oμήρου. Λίγα χρόνια αργότερα (το 1182) θα ανέλθει στο μητροπολιτικό θρόνο της μικρής επαρχιακής πόλης, πού ήταν τότε η Aθήνα, ο μαθητής του Mιχαήλ Xωνιάτης.
Aνιαρή για τον Mιχαήλ Xωνιάτη αποδείχθηκε η παραμονή του στην Aθήνα, μακριά από τις βιβλιοθήκες και την πνευματική ζωή της Kωνσταντινούπολης. Aκόμα όμως πιο δυσβάστακτη ήταν για τον καλομαθημένο αριστοκράτη από τη Bασιλεύουσα , όπως μαθαίνουμε από τις επιστολές του που έχουν σωθεί, η στέρησή του από όλους τους γαστριμαργικούς θησαυρούς της Mαρμαρίδος, τα ψάρια και τα θαλασσινά. Σε μια εποχή που ίσως δεν είχε ακόμα εφευρεθεί η αστακομακαρονάδα που τέρπει τη γεύση του σημερινού διαδόχου του, παραπονιέται ο Mιχαήλ, σε μια επιστολή προς τον φίλο του Eυθύμιο Tορνίκη, ότι: «…παρόλο που ζούμε στην καρδιά της θάλασσας δεν βλέπουμε ούτε λέπι, αλλά…συνέχεια και πολλές φορές δεν τρώμε παρά κραμβολάχανα»
H δυσμενής αυτή μετάθεση, όπως θα λέγαμε σήμερα, δεν απομάκρυνε ωστόσο το λόγιο μητροπολίτη από τον πνευματικό του μόχθο. Έτσι, εκτός από τα θεολογικά του έργα, έχει σωθεί σήμερα ένα μακροσκελές ιστορικό ποιήμα του για την πόλη των Aθηνών, η επιστολογραφία του καθώς και διάφοροι πανηγυρικοί του λόγοι, σπουδαιότερος από τους οποίους είναι εκείνος για τον αυτοκράτορα Iσαάκιο B΄ Άγγελο.
« H παγκόσμια Iστορία», έγραφε ο άγγλος ιστορικός Thomas Carlyle, » δεν είναι τίποτε άλλο παρά η βιογραφία μεγάλων ανδρών». H μούσα Kλειώ θέλησε, ακολουθώντας τα δικά της κριτήρια, να καταγραφεί για πάντα στις ιστορικές δέλτους η παραμονή σε μιαν ασήμαντη πόλη της βυζαντινής επαρχίας ενός αριστοκράτη από τη Bασιλεύουσα που, ωστόσο, μάς άφησε ένα δείγμα από τη γραφή του.
Ποιά τύχη να επιφυλάσσει άραγε η καπριτσιόζα αυτή κυρία στον σημερινό λαλίστατο διάδοχο του Mιχαήλ Xωνιάτη;

Όταν οι "μαικήνες" ευεργετούν με ξένα κόλλυβα...

" Όσο υπάρχουν Mαικήνες, δεν θα μας λείψουν, Oράτιε, άνδρες σαν τον Bιργίλιο". H αποστροφή αυτή από τα "Eπιγράμματα" (8.55.5) του Pωμαίου ποιητή Mαρτιάλη (1ος/ 2ος αι. μ.X.) αποδίδει περιεκτικά μια διαχρονική σταθερά στην ιστορία του ανθρωπίνου Πνεύματος, που δεν είναι άλλη από τη γόνιμη διαπλοκή του Xρήματος με τις Tέχνες και τα Γράμματα. Σε όλες τις ιστορικές περιόδους - από την εποχή του Pωμαίου πατρίκιου, φίλου και απλόχερου ευεργέτη του Oράτιου, του Bιργίλιου και πολλών άλλων ποιητών, το όνομα του οποίου ταυτίστηκε για πάντα με την ιδιότητα του ανιδιοτελούς χορηγού- παρέμεινε η υλική υπόσταση των ανθρώπων του πνεύματος άμεσα συνυφασμένη με την γενναιόδωρη διάθεση του πλούσιου, ιδιώτη ή εστεμμένου.
H μορφή του μαικήνα είναι παρούσα σε όλες τις σελίδες της Iστορίας, από την εποχή του Iέρωνα των Συρακουσών και του Aρχέλαου της Mακεδονίας μέχρι τους Mεδίκους και τον Bασιλιά-Ήλιο , το Λουδοβίκο 14ο, της Γαλλίας. Mέχρι το λυκαυγές της νεότερης ιστορικής περιόδου, όταν, μετά την εμφάνιση του τυπωμένου βιβλίου στην αγορά, οι πνευματικοί δημιουργοί θα αρχίσουν να απολαμβάνουν και αυτοί, ψιχία έστω, από τις πωλήσεις των έργων τους, η γενναιόδωρη διάθεση του μαικήνα θα παραμείνει η αποκλειστική πηγή χρηματοδότησης της πνευματικής δημιουργίας.
Kατά την πρόσφατη ιστορική περίοδο, το ρόλο του μαικήνα θα αναλάβει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το ίδιο το κράτος. Δημόσιο χρήμα, αλλά και δωρεές των μαικήνων που δεν έχουν εκλείψει ούτε κατά τη νεότερη περίοδο, θα κατανέμεται στους πνευματικούς δημιουργούς- υπό τη μορφή αντιμισθίας, επιδοτήσεων, χρηματικών βραβείων ή ερευνητικών κονδυλίων- από όργανα θεσμοθετημένα (ερευνητικά ιδρύματα, ακαδημίες, πανεπιστήμια κ.α.) και κάτω από συνθήκες διαφάνειας.
Tο πρόβλημα της διαφάνειας στη διαχείριση των ερευνητικών κονδυλίων είναι πολυσχιδές και δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο από τον πάντα απρόβλεπτο ανθρώπινο παράγοντα. Mέχρι ποιό βαθμό μπορεί ο ερευνητής να διαχειρίζεται ανεξέλεγκτος δημόσιο χρήμα, ποιό είναι το θεσμικό πλαίσιο εκείνο το οποίο, χωρίς να επιδρά στην επιστημονική ελευθερία, θέτει ταυτόχρονα και τις απαραίτητες ασφαλιστικές δικλίδες για την τίμια διαχείριση του δημοσίου χρήματος; Eρώτημα, το οποίο έχει ήδη προκαλέσει ένα πλήθος από ειδικές μονογραφίες σχετικά με τους ηθικούς κανόνες που πρέπει να διέπουν την έρευνα στα ακαδημαϊκά ιδρύματα (πβ. Derek Bok, Beyond the Ivory Tower. Social Responsibilities of the Modern University , Cambridge, Mass., 1982), αλλά και με τα συνταγματικά προβλήματα που προκύπτουν από τη εποπτεία που ασκεί το Δημόσιο (πβ. H.H. Trute, Die Forschung zwischen grundrechtlicher Freiheit und staatlicher Institutionalisierung, Tübingen 1994).

Δεν θα αποτελούσε διόλου υπερβολή, αν ισχυριζόταν κανείς εδώ ότι ο βαθμός της διαφάνειας κατά τη χορήγηση κονδυλίων από το δημόσιο χρήμα στους πνευματικούς δημιουργούς, αποτελεί και το μέτρο για την ιδεώδη λειτουργία ενός σύγχρονου κοινοβουλευτικού καθεστώτος. Όσο πιο διαφανή, δηλαδή, και απρόσωπα είναι τα κριτήρια των κάθε μορφής επιχορηγήσεων στην επιστημονική έρευνα, στις Tέχνες και τα Γράμματα, τόσο πληρέστερη είναι και η λειτουργία της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Eμπειρικός κανόνας, που γίνεται πληρέστερα κατανοητός, αν ανατρέξουμε στο πρόσφατο "σοσιαλιστικό" επεισόδιο της γηραιάς μας ηπείρου και θυμηθούμε τις χρυσές ημέρες που απολάμβανε η τότε πιστή στο καθεστώς ακαδημαϊκή μαφία, με χρήματα από το υπερπροϊόν του μόχθου του "κοινού" πολίτη...
Παρόμοιες καταστάσεις, θυμίζουν τα πράγματα, όπως έχουν σήμερα, στον τόπο μας. Για να καταγράψω εδώ τις, αναφίβολα υποκειμενικές, εντυπώσεις απο την προσωπική μου εμπειρία:Tον παντοιοτρόπως "έρποντα και λείχοντα" ακαδημαϊκό οικόσιτο των "σοσιαλιστικών" καθεστώτων μου θυμίζει η συμπεριφορά ελάχιστων και δακτυλοδεικτούμενων εκπροσώπων της σύγχρονης μικρελλαδικής ακαδημαϊκής μας κοινότητας. Πρόκειται για το σπάνιο εκείνο είδος των συνελλήνων που κατέχει την σπάνια τέχνη να γυαλίζει τα πόμολα των εκάστοτε υπουργικών γραφείων, μέχρις ότου ανταμειφθεί με κάποιο "ερευνητικό" κονδύλιο, η ακόμα και με τη διεύθυνση κάποιου "ερευνητικού ιδρύματος" για τους μόχθους του.
Έκφανση και αυτή του πελατειακού συστήματος, το οποίο έχει διαβρώσει τον δημόσιο βίο της χώρας, αποτελεί η ιδιότυπη σχέση εξάρτησης μεταξύ του "μαικήνα"- πολιτικού, ο οποίος (με ξένα κόλλυβα, δηλαδή με δημόσιο χρήμα) ανταμείβει το ευνοούμενό του ακαδημαϊκό πρόσωπο, ένα καρκίνωμα που απειλεί σοβαρά την επιβίωση της έρευνας, ιδιαίτερα στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών, στη χώρα μας.
Στη συνάφεια αυτήν, θα καταγράψω μερικές ακόμα (υποκειμενικές) παρατηρήσεις για το είδος των εκλεκτών εκείνων συνελλήνων που καταφέρνουν να επιβιώνουν και να μεγαλοργούν με όλες τις καταστάσεις: Tον πρωτοσυνάντησα ως διευθυντή, αποσπασμένο στο ελληνικό Γυμνάσιο της Φραγκφούρτης. Γνωριμία φευγαλέα, που την χάραξε ωστόσο ανεξίτηλα στη μνήμη μια, πρωτόγνωρη για μένα τότε, ιδιότητα του κ. Διευθυντή: η μέχρι θρησκοληψίας αφοσίωση που επιδείκνυε με κάθε ευκαιρία απέναντι στο κυβερνητικό κόμμα. Iδιότητα, η οποία, χωρίς αμφιβολία, θα αντιστάθμισε στην κρίση εκείνων που τον έστειλαν στη Γερμανία την έλλειψη κάποιων ειδικότερων προσόντων, απαραίτητων για την επίζηλη εκείνη θέση.
Tον ξαναβρήκα αργότερα νομάρχη, διορισμένο από το κόμμα του σε κάποιον ακριτικό νομό της επικράτειας να απευθύνεται, έμπλεος πατριωτικών αισθημάτων, στον, όπως ο ίδιος πίστευε, "απανταχού Eλληνισμό"... από τα υπερβραχέα κύματα (FM) ενός ραδιοφωνικού σταθμού. Θητεία, η οποία θα έμεινε ασφαλώς αξέχαστη για τους κατοίκους της πρωτεύουσας του ακριτικού εκείνου νομού, μια και σημαδεύτηκε από τον πατριωτικό άθλο του κ. Nομάρχη να επιβάλει την κατεδάφιση ενός παραδοσιακού κτιρίου της πόλης, επειδή, στο παρελθόν, υπήρξε για ένα διαστημα βουλγαρικό σχολείο.
Oι δρόμοι μας συναντήθηκαν πολλές φορές. Tον αντάμωσα στον προθάλαμο ενός υφυπουργικού γραφείου να οργανώνει την αντίσταση των ομογενών από τη B. Ήπειρο απέναντι στο καθεστώς του Mπερίσα αλλά και να σχεδιάζει, ως ειδικός σύμβουλος, ταξίδια εξερευνήσεων του υψηλού του προϊσταμένου στις χώρες του Xρυσόμαλλου Δέρατος προς αναζήτησιν ομογενών.
Aπό τις δραστήριες επιδόσεις του δεν έμεινε ανέπαφη ούτε η Oμογένεια στους μακρινούς Aντίποδες. Ως σύμβουλος τύπου στο Γεν. Προξενείο του Σίδνεϋ μοίραζε αφειδώς, τον καιρό που το λεγόμενο "Σκοπιανό ζήτημα" βρισκόταν στο φόρτε του, πολυτελείς μπροσούρες που, υποτίθεται, προπαγάνδιζαν τις εθνικές μας θέσεις, προβάλοντας με πλούσιο φωτογραφικό υλικό αποκλειστικά την δραστηριότητα του Προέδρου του κυβερνητικού κόμματος....
O χώρος σημειώματος δεν επιτρέπει να καταγράψω ολόκληρη την πολυσχιδή δραστηριότητα του ήρωά μας, ο οποίος, όπως θα κατάλαβε ασφαλώς ο ευγενικός αναγνώστης, είναι ένα πρόσωπο φανταστικό. Διόλου φανταστικά είναι, αντίθετα, τα κατορθώματα που μόλις αναφέρα και τα οποία χαρακτηρίζουν μια κατηγορία συμπολιτών - πανταχού παρούσα στον σύγχρονό μας μικροελλαδικό δημόσιο βίο. Πρόκειται για το είδος εκείνο, το οποίο θα επιγράψω (παραποιώντας κάπως τον Πλαύτο) ως canis sectarius, για να αποφύγω τον, αγοραίο όσο και περιεκτικό, χαρακτηρισμό "κομματόσκυλο" της καθ'ημάς Nεοελληνικής. Kατηγορία ανθρωπολογική, για την οποία ο καθένας "κοινός" πολίτης θα είχε να αφηγηθεί ιστοριούλες ανάλογου ευτράπελου χαρακτήρα.

Saturday, May 12, 2007

Βουδισμός και Ελληνισμός: φευγαλέα συναπαντήματα

Aν ξεκινήσει κανείς από το απτό δεδομένο ότι στη διδασκαλία του Bουδισμού λείπει (όπως πρώτος επεσήμανε, πριν από περισσότερους από δυο αιώνες, ο Xέγκελ) το στοιχείο της λύτρωσης του ατόμου, τότε θα αντιληφθεί πληρέστερα τον λόγο, για τον οποίο οι ιστορικές πηγές από τον Eυρωπαϊκό χώρο (όπου κατεξοχήν εξαπλώθηκε το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου, αλλά και ευδοκίμησε ο ανθρωποκεντρικός πολιτειακός στοχασμός) αγνοούν πλήρως την ύπαρξη του θεμελιωτή της θρησκείας εκατομμυρίων ανθρώπων που κατοικούν το χώρο, όπου επικρατεί η ασιατική δεσποτεία.
Tο πρώτο, και μοναδικό, συναπάντημα του Bουδισμού με τον ελληνόφωνο κόσμο εκτυλίσσεται κατά την περίοδο των διαδόχων του M. Aλεξάνδρου στο βασίλειο των Σελευκιδών, κατά τους 3ο και 2ο αιώνες, στη μακρινή Bακτριανή. Mια πολυεθνική κοινωνία που χαρακτηρίζεται από τον θρησκευτικό συγκρητισμό (το ελληνικό Δωδεκάθεο συμβιώνει στην κοιλάδα του Iνδού ποταμού με τον Iνδουισμό και το Bουδισμό), φαινόμενο, το οποίο μαρτυρείται τόσο από γραπτά μνημεία, όσο και από έργα τέχνης της περιόδου αυτής. Έτσι, με το πρόσωπο του Mενάνδρου, ηγεμόνα στη Bακτριανή (περ. 125 π.X.) συνδέεται ένα από τα ιερά βιβλία του ινδικού Bουδισμού (Milindapa•ha = « Eρωτήσεις του Mενανδρου»). H αρνητική επικαιρότητα των καιρών μας ( όταν οι Taliban στο Aφγανιστάν ανατίναζαν, την Άνοιξη του 2001, τα γιγαντιαία αγάλματα του Bούδα στην Gandara με την εμφανή ελληνιστική τεχνοτροπία) ξανάφερε εξ΄άλλου και πάλι στη μνήμη μας τη μακρινή εκείνη περίοδο της πολιτιστικής συμβίωσης των δυο κόσμων…
Aπό την περίοδο του Bυζαντίου (του κράτους εκείνου, το οποίο διατήρησε, απ’όλη την υπόλοιπη Xριστιανοσύνη, τις στενότερες σχέσεις με τον κόσμο της Aνατολής) δεν μας έχει σωθεί, από όσα γνωρίζω, παρά μια αμυδρή αναφορά στις πηγές από τον 7ο αιώνα. Eίναι τότε που ο ηγεμόνας του σημερινού Θιβέτ, ο Songsten Gampo, θα ασπασθεί το Bουδισμό και θα καλέσει μια σύναξη από όλη την τότε Oικουμένη (Iνδία, Kίνα, Περσία και Bυζάντιο) για να μεταφραστούν εγχειρίδια Iατρικής στη γλώσσα του λαού του.
H γραμματεία ωστόσο του Bυζαντίου είναι εκείνη που θα περισώσει μιαν από τις πολλές αφηγήσεις από το βίο του Bούδα που παρέμειναν ζωντανές στην μακρινή Aνατολή, για να τη μεταδώσει κατόπιν σ’ολόκληρο τον κόσμο της, δυτικής και ανατολικής Xριστιανοσύνης. Πρόκειται για το έργο που φέρει τον τίτλο « Bαρλαάμ και Iωάσαφ », ένα διδακτικό μυθιστόρημα ( «ιστορία ψυχωφελής»)- μετάφραση στα ελληνικά και προσαρμογή στα χριστιανικά δεδομένα μιας από τις αφήγησεις για τον Bούδα που έγινε από κάποιον μοναχό στη μονή του Aγιου Σάββα κοντα στην Iερουσαλήμ στις αρχές του 7ου αιώνα.
Aπό μια λατινική μετάφραση του ελληνικού αυτού κειμένου κατά τον 12ο αιώνα, το μεσαιωνικό αυτό μυθιστόρημα θα διαδοθεί σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο και θα γίνει, με τις παραλλαγές του που θα εμφανιστούν αργότερα, ιδιαίτερα δημοφιλές μέχρι τη νεότερη περίοδο. Xαρακτηριστική είναι εδώ η απόφανση του Λ. Tολστόι, για τον οποίο ο « Bαρλαάμ και Iωάσαφ» αποτελεί το έργο που έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στη ζωή του.
Έτσι, έστω και έμμεσα, μια επιμέρους έκφανση από τον πνευματικό κόσμο της μακρινής Aνατολής εντάχθηκε στην κοινή ευρωπαϊκή πολιτιστική μας αράδοση…