Wednesday, September 30, 2009

Iστορικές αναλογίες

Ένα ερώτημα που συνηθίζουν να θέτουν οι μη-επαγγελματίες ιστορικοί και στο οποίο οι ίδιοι απαντούν, με διάφορες παραλλαγές, θετικά είναι για το άν επαναλαμβάνεται η Ιστορία. Ερώτημα, το οποίο δεν απασχολεί τον κατ’ επάγγελμα ιστορικό ο οποίος ωστόσο θα ασπασθεί πλήρως το αξίωμα που τεκμηριώνει ένας από τους κορυφαίους διδασκάλους της πολιτικής τέχνης, ο Ν. Μακιαβέλι.
Καταγράφοντας την ιστορία της γενέθλιας πόλης του («Istorie Florentine»,εκδ. 1532) και εξετάζοντας γενικότερα το φαινόμενο της αναγεννησιακής πόλης-κράτους της Ιταλίας θα ανατρέξει ο Μ. σε ένα ανάλογο φαινόμενο του παρελθόντος, στην πόλη-κράτος κατά την κλασική αρχαιοελληνική περίοδο, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι μέσα στη ροή του χρόνου, στην Ιστορία, οσάκις συντρέχουν ομοειδείς γενεσιουργοί παράγοντες, τότε έχουμε την γένεση ιστορικών φαινομένων, τα οποία παρουσιάζουν ουσιώδεις αναλογίες, τόσο στη δομή, όσο και στην εξωτερική τους εμφάνιση. Με άλλα λόγια: δεν επαναλαμβάνεται βέβαια αυτούσια η ιστορία, υπάρχουν ωστόσο χρονικές στιγμές που εμφανίζουν τέτοιες ομοιότητες που παρακινούν τον μελετητή του παρελθόντος να μιλήσει για το φαινόμενο της ιστορικής αναλογίας.
Μια ιστορική αναλογία εμφανίζεται και κατά την τρέχουσα (προεκλογική) πραγματικότητα, αν ανατρέξει κανείς στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν: 16 χρόνια πρίν, αρχές του φθινοπώρου του 1993 κατέρρεε η κυβέρνηση του κόμματος που και σήμερα βρίσκεται ακόμα στην εξουσία κατά κύριο λόγο βέβαια εξαιτίας ενδογενών αντιθέσεων αλλά και υπό το βάρος των σκανδάλων και μιας αποτυχημένης δημοσιονομικής πολιτικής. Δυο γενεσιουργοί παράγοντες (για να θυμηθούμε και τη διδασκαλία του Μακιαβέλι) που συντρέχουν ακόμα σε πιο έντονο βαθμό στις μέρες μας. Σήμερα κανείς δεν μιλά απλώς για σκάνδαλα, αλλά για κλασικά φαινόμενα πολιτικής διαφθοράς που χαρακτηρίζει καθεστώτα τριτοκοσμικών χωρών. Γεγονός που ανάγκασε τον αρχηγό της παράταξης να αποβάλει, εκών-άκων, από τα ψηφοδέλτια μερικούς από τους άλλοτε στενότερους συνεργάτες του. Σε ό,τι αφορά στο δεύτερο γενεσιουργό παράγοντα της ιστορικής αναλογίας την οποία όλοι μας σήμερα βιώνουμε, το πραγματικό μέγεθός του θα διαπιστωθεί, όταν η παρούσα κυβέρνηση θα παραδώσει την κάσα, τα δημόσια ταμεία. Δεδομένο αντικειμενικό ωστόσο παραμένει ότι η ιστορική αυτή αναλογία έχει κοινούς τους τρείς γενεσιουργούς παράγοντες: και τότε, όπως και τώρα, το έλλειμα είχε φθάσει σε ύψος δυσθεώρητο, η ανάπτυξη ήταν και τότε και σήμερα μηδενική ενώ, τέλος, οι διαστάσεις της κρίσης αντικατοπτρίζονταν σστη συμπεριφορά του κοινωνικού συνόλου.
Το 1993, το θυμόμαστε όλοι, το ΠΑ.ΣΟ.Κ με έναν ηγέτη ασθενή και ουσιαστικά ανήμπορο είχε κερδίσει μια διχασμένη εσωτερικά Νέα Δημοκρατία. Σήμερα, όπως όλα δείχναν η εκλογική νίκη θα επαναληφθεί και οι συνέπειές της θα καθορίσουν, όπως και το 1993, τις τύχες (ιδίως εκείνες της ηγεσίας) του ηττημένου.
Οι ιστορικές αναλογίες εξαντλούνται στο σημείο αυτό ( ή, ορθότερα, δεν είναι ακόμα ορατές). Θα αποδειχθεί άραγε η μελλοντική διακυβέρνηση εξίσου επιτυχής και ανάλογη με εκείνην της διακυβέρνησης Σημίτη; Ως αισιόδοξο από τη φύση μου άτομο, θα επισημάνω το ελπιδοφόρο μήνυμα που εκπέμπει η επιλογή από τον Πρόεδρο του Κινήματος των προσώπων που έχουν τοποθετηθεί στις εκλόγιμες θέσεις του ψηφοδελτίου επικρατείας.
Ως αισιόδοξο άτομο θα θυμίσω επίσης τη σοφία που αντικατοπτρίζεται από τη λαική μας ρήση , ότι δηλαδή «το αγώι ξυπνά τον αγωγιάτη», όπου το «αγώι» στην περίπτωσή μας είναι βέβαια οι καθημερινές απαιτήσεις του κυβερνητικού έργου που θα διδάξουν στον «αγωγιάτη» ότι θα πρέπει ίσως να υπερβεί κάποιες προσωπικές του ιδιαιτερότητες και να μην αποκλείει από την ενεργό δράση κάποιους ικανούς συνεργάτες του.

Wednesday, September 16, 2009

Ο δόλος της Λογικής στην Ιστορία

Στις θεμελιώδεις εμπειρίες από την (εδώ και μισόν σχεδόν αιώνα!) ενασχόληση μου με το ιστορικό παρελθόν θα ανατρέξω στο σημερινό σημείωμα, πασχίζοντας να βάλω σε κάποια σειρά τις εικόνες από το ζωντανό προεκλογικό μας γίγεσθαι που, κάθε μέρα όλο και περισσότερο, βομβαρδίζουν όλους εμάς, τους «κοινούς» ψηφοφόρους.
Είναι πρώτα-πρώτα ο άνεμος του θριαμβευτή (η «παράσταση νίκης», όπως την προσδιορίζουν οι ιεροφάντες του δημοσκοπικού ιερατείου) που δείχνει να έχει φουσκώσει τα πανιά και να οδηγεί πλησίστιο το καράβι της αξιωματικής αντιπολίτευσης στο ασφαλές λιμάνι της κοινοβουλευτικής αυτοδυναμίας. Μια εκ προοιμίου συλλογική αίσθηση αισιοδοξίας που είναι σήμερα διάχυτη στις τάξεις του κινήματος και ήδη υποδαυλίζει, εδώ κι εκεί, τη συμπεριφορά αλαζονείας του νικητή.
Το πολυπόθητο όμως λιμάνι μπορεί τελικά να αποδειχθεί ως ένας ανεκπλήρωτος και ευσεβής πόθος, μια fata morgana που εξαερώθηκε τόσο αναπάντεχα όσο όταν είχε εμφανιστεί. ΄Ετσι, δεν είναι μόνον το πολύ πρόσφατο παράδειγμα της αισιοδοξίας (και της αντίστοιχης αλαζονικής συμπεριφοράς) που είχαν εμπνεύσει στη συνασπισμένη Αριστερά των 11 ηγητόρων τα απατηλά διψήφια ποσοστά των δημοσκόπων και που αποδείχθηκαν τελικά σαπουνόφουσκες, που επιβεβαιώνει μια πανάρχαια ιστορική εμπειρία. Φαινόμενο, το οποίο παρομοίασε ο Andrej Sacharov πριν από τρείς δεκαετίες με το μόχθο του τυφλοπόντικα που σκάβει τα λαγούμια του αθέατος, για να εμφανιστεί εκεί που δεν τον περιμένει κανείς. Ιστορική διεργασία, την οποία ο πατέρας του σύγχρονου ιστορικού στοχασμού, ο Hegel, προσδιόρισε ως «δόλο της λογικής στην Ιστορία», μια αναπάντεχη στροφή στην εξέλιξη των πραγμάτων που αναδεικνύει πάντα το «δόλο της λογικής» στην Ιστορία ως υπέρτερο του σχεδιασμού των πολιτικών.
Μια υπεροχή που επιβεβαιώνεται από αυτήν την ίδια εξέλιξη των πραγμάτων σε τρία σημαδιακά έτη για την Ευρώπη.1789: η απόφαση του Λουδοβίκου 16ου να συγκαλέσει τη Συνέλευση των εκπροσώπων των τριών τάξεων (Etats Generaux) ήταν εκείνη ακριβώς που, αντί να αποτρέψει, επιτάχυνε τις επαναστατικές διεργασίες. 1848: το περίτεχνο πλέγμα ισορροπίας δυνάμεων - που είχαν εξυφάνει, το 1815, μονάρχες και αριστοκράτες διπλωμάτες της Iεράς Συμμαχίας - αποδείχθηκε αδύναμο να συγκρατήσει την ορμή του Eθνικισμού και του Φιλελευθερισμού. Tο 1989 μας δείχνει, τέλος, πόσο μάταιες ήταν οι εκατόμβες του Bιετνάμ ( ας θυμηθούμε τα υπερατλαντικά ” σενάρια του ντόμινο”!) και του Aφγανιστάν.
Πέρα όμως από τα απατηλά αισθήματα αισιοδοξίας που μπορούν να εμπνεόσουν τα ποσοστά των δημοσκόπων για «την παράσταση νίκης», είναι ικανά να οδηγήσουν τν ηγέτη ενός κόμματος σε σφαλερά μονοπάτια. Χωρίς να διεκδικώ εδώ το αλάνθαστο στις προβλέψεις που εκφέρω, θα ισχυριστώ , ανατρέχοντας και πάλι στην ιστορική εμπειρία, ότι μια πιθανή νίκη της σημερινής αξιωματικής αντιπολίτευσης στις προσεχείς εκλογές θα αποτελέσει ένα μάλλον φευγαλέο γεγονός, τις συνέπειες του οποίου θα ακυρώσει η μετέπειτα πολιτική πράξη, μιας και, σύμφωνα με τα διδάγματα του πατέρα της σύγχρονης ιστορικής θεώρησης, του Hegel, η ροή της ιστορικής εξέλιξης υπαγορεύεται από το δεδομένο ότι στο κάθε ιστορικό φαινόμενο ενυπάρχει ο πυρήνας της αναίρεσής του.
Για να έλθω και στο προκείμενο: μια πιθανή νίκη του ΠΑ.ΣΟ.Κ. στις προσεχείς εκλογές θα αποτελέσει, κατά τη γνώμη μου, ένα γεγονός πρόσκαιρο , που θα ξεπεραστεί σύντομα από την περαιτέρω εξέλιξη των πραγμάτών, μιας και η νίκη αυτή είναι ήδη εξ υπαρχής ναρκοθετημένη. Στοιχείο της αναίρεσης (κατά την Εγελιανή διαλεκτική) είναι ,στην προκειμένη περίπτωση, η προσωπικότητα του ηγέτη, που αποδεικνύεται (ιδιαίτερα με την μικρόψυχη εκδικητικότητα που επιδεικνύει απέναντι στους εσωκομματικούς του αντίπαλους) κατώτερος των περιστάσεων.

Wednesday, September 2, 2009

Ένας επικήδειος, διόλου πρόωρος

Είναι σχεδόν βέβαιο πώς , όταν δημοσιευτεί το σημερινό σημείωμα, θα έχει ήδη αποσυρθεί το παραπέτασμα που, τον τελευταίο καιρό , εμπόδιζε την κοινή θέα στα πρωθυπουργικά δώματα και ότι θα βιώνουμε όλοι εμείς, οι “κοινοι” υπήκοοι, το θέαμα ενός Καραμανλή, λουσμένου από τη χρυσόσκονη, το nimbus, των προβολέων της Δ.Ε.Θ. να εξαγγέλλει την ηρωική έξοδο της κυβερνήσεώς του πρός την λαϊκή ετυμηγορία, “για το καλό όλων μας”, όπως είναι αυτονόητο.
Πράγματι, δεν χρειάζεται να διαθέτει κανείς μεταφυσικές ιδιότητες, για να αντιληφθεί τις απώτερες επιδιώξεις των σημερινών μας αιρετών αρχόντων , μετά τις πρόσφατες ενέργειές τους: από τη δυνατότητα που παρέχεται στους επαγγελματίες να καθυστερήσουν (εν μέσω δεινής δημοσιονομικής κρίσης!) την καταβολή του ΦΠΑ μέχρι την (για πολλοστή φορά!) εξαγελία της δωρεάς ηλεκτρονικών υπολογιστών στους μαθητές, όλα δείχνουν ότι η κυβέρνηση μετέρχεται το πιο προσφιλές μέσο εκμαυλισμού της κοινής γνώμης , εκείνο του άκρατου λαϊκισμού.
Πνέοντας πλέον τα λοίσθια , η κυβέρνηση αυτή δεν θα διαψεύσει, με την “ηρωική” αυτήν έξοδό της, εκείνους που ισχυρίζονται ότι η ύψιστη αρχή που υπαγορεύει την πολιτεία των κομμάτων Εξουσίας στην Ελλάδα είναι ο λαϊκισμός, κοινωνικό χαρακτηριστικό που είναι διαχρονικό και για το οποίο αξίζει να θυμηθούμε τους λόγους του απόστολου της Iσπανικής επανάστασης:" H κοινωνία παραμένει πάντα μια ενότητα που την απαρτίζουν δυο δυναμικές συνιστώσες: οι ελίτ και οι μάζες" (José Ortega y Gasset, "H Eπανάσταση των μαζών", 1930). " H μάζα", συνεχίζει στο ίδιο έργο του ο ισπανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος, "πιστεύει ότι έχει κάθε δικαίωμα να επιβάλει και να επενδύει μαλιστα με την ισχύ του νόμου ψηφίσματα που έγιναν δια βοής δεκτά μέσα στην ατμόσφαιρα του καφενείου. Aμφιβάλλω αν υπήρξαν ποτέ άλλες περίοδοι στην Iστορία, όπου το πλήθος είχε φτάσει να κυβερνά τόσο άμεσα, οπως στις μέρες μας".
Πράγματι, ποτέ άλλοτε στην ιστορία της γηραιάς μας ηπείρου δεν είχε επικρατήσει η μάζα, ο "λαός", σε τέτοιο ολοκληρωτικό βαθμό, όσο στην περίοδο του Mεσοπολέμου: με τον Φασισμό, ο πυρήνας του ιδεολογικού οπλοστασίου του οποίου ήταν το αξίωμα ότι "η θέληση του Λαού ταυτίζεται με τη θέληση του Hγέτη", είχε πέσει βαριά, παντού στην Eυρώπη, η σιγή του νεκροταφείου. Ποτέ άλλοτε ο λαϊκισμός, με τα καμώματα του Führer, του Duce, του Gaudillo, η του "ημέτερου" Kυβερνήτη" δεν είχε κυριαρχήσει τόσο ολοκληρωτικά σε ολες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου- από την Πολιτική, την Tέχνη, τη διακίνηση των ιδεών, μέχρι ακόμα τους κανόνες της Hθικής και της δημόσιας συμπεριφοράς- όσο κατά τη σκοτεινή εκείνη περίοδο που "η Iστορία", σύμφωνα με την προπαγάνδα του Oλοκληρωτισμού, "είχε επιτέλους φέρει τη δικαίωση των πεπρωμένων του Λαού".
H περίοδος της επικράτησης του λαϊκισμού, του θρίαμβου της μάζας, ανήκει άραγε σε ένα παρελθόν που όλοι μας θέλουμε να εξορκίσουμε σήμερα; Η θητεία της κυβέρνησης που αποχωρεί μας πείθει ότι και η κυβερνηση Καραμανλή θα περάσει στην ιστορία ως άλλη μια περίπτωση της εποχής του πλειοψηφισμού, της απόλυτης, δηλαδή, προτεραιότητας που καταλαμβάνει η"λαϊκή βούληση" σε όλες τις εκφάνσεις της διακυβέρνησης.