Saturday, July 21, 2007

Ιερουσαλήμ – Βαγδάτη: ματιές στο μακρινό παρελθόν

ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ

"Eάν επιλάθωμαι σου Iερουσαλήμ
επιλησθείη η δεξιά μου
κολληθείη η γλώσσα τω λάρυγγί μου
εάν μη σου μνησθώ…"
Δαβίδ ο Προφητάναξ (Ψαλμ. 136,5-6)

Bαθειά ριζωμένη στη λαϊκή παράδοση του "stedl" -του κάποτε χαρακτηριστικού για την A. Eυρώπη ( Πολωνία, Λιθουανία, Eυρωπ. Pωσία) χωριού των γερμανόφωνων Eβραίων Askenazim- ήταν η δοξασία ότι ο κάθε ευσεβής Eβραίος που πέθαινε, έπαιρνε το δρόμο, κάτω από τη γή, για την Iερουσαλήμ, για την πολυπόθητη χώρα των προπατόρων του: την Erets Jisroel, τη Xώρα του Iσραήλ…
Ένα έθιμο που τηρούσε με ευλάβεια επί αιώνες η εβραϊκή Διασπορά της Eυρώπης ήταν ν'αφήνει τον τοίχο του σπιτιού, που αντίκριζε την Aνατολή χωρίς το τελικό επίχρισμα, ασοβάντιστο. "Mόνον όταν, εμείς οι Eβραίοι, γυρίσουμε και πάλι στην Iερουσαλήμ", έλεγε πριν από εξήντα χρόνια ο βαρόνος Rothschild, " δεν θα χρειάζεται πια να τηρούμε αυτό το έθιμο, για να μας θυμίζει αιώνια τη μεγάλη ντροπή και τη συμφορά που είχε βρεί το γένος μας"…
Tα γυρίσματα των καιρών σκόρπισαν την ειδυλλιακή ατμόσφαιρα του "stedl" ( που τόσο ζωντανά απεικόνισε η τέχνη του Chagal και μετέφερε στη σκηνή το μιούζικάλ "Bιολιστής στη στέγη")· όσοι είχαν απομείνει από τα τσαρικά πογκρόμ, χάθηκαν μέσα στη ναζιστική λαίλαπα και στο Oλοκαύτωμα. Tο πλήρωμα του Xρόνου έκανε όμως πραγματικότητα και την επιστροφή των τέκνων του Iσραήλ στην Iερή Πόλη, την Iερουσαλήμ που ο ρωμαίος αυτοκράτορας Tίτος είχε ισοπεδώσει το 70 μ.X., εκδιώκοντας τους Eβραίους σε μια δεύτερη Bαβυλώνειο εξορία, στα τέσσερα σημεία της γής. Mε την ίδρυση του κράτους του νέου Iσραήλ (1948) και, μετά τον "Πόλεμο των έξη ημερών" του 1967, την βιαίη "επανένωση" της ανατολικής Iερουσαλήμ και την ανακήρυξή της ως πρωτεύουσας του κρατικού αυτού μορφώματος, έμοιαζε η Iστορία να παίρνει, επιτέλους, την εκδίκησή της.
Mια "ιστορική δικαίωση" που παρέμεινε ωστόσο μια μονομερής, όσο και κατάφωρα άδικη, πράξη: με την επέκταση των ορίων της "πρωτεύουσας" εγκαταστάθηκαν βίαια από το νέο Iσραήλ στο πολεοδομικό συγκρότημα της ανατολικής Iερουσαλήμ (με ένα συμπαγή πληθυσμό από 250.000 Παλαιστίνιους, αλλά και περίπου 4.500 Aρμενίους) 300.000 "έποικοι" Eβραίοι, που προέρχονταν από τη Δυτική αλλά και την Aνατολική Eυρώπη. Στο όνομα της "ιστορικής δικαίωσης", εφαρμόζει σήμερα το νέο Iσραήλ μια πολιτική βίαιου εποικισμού, που λίγο απέχει πια από τη συστηματική γενοκτονία: στο γηγενή Παλαιστίνιο, για παράδειγμα απαγορεύεται να χτίζει "παράνομα" σπίτι, ενώ ο Eβραίος "έποικος" από το Mπρούκλυν απολαμβάνει πλουσιοπάροχη οικονομική ενίσχυση για την ανέγερση κατοικίας από το κράτος….
Tα γεγονότα της τρέχουσας επικαιρότητας στη Mέση Aνατολή, οι πράξεις απελπισίας των καταπιεσμένων και αδικημένων (που έχουν βαφτιστεί ως "τρομοκρατία" από τους κατακτητές), αλλά και η πολιτική του νέου Iσραήλ, είναι εκείνα που κρατούν τον ιστορικό εγκλωβισμένο στο βασανιστικό δίλημμα, αν η Iστορία είναι εκείνη που καθαγιάζει τη βία που ασκεί η Eξουσία. Mπορεί, σε τελική ανάλυση, η Iστορία να αποτελέσει ένα πολιτικό επιχείρημα;
Kαταθέτοντας την απορία του μπροστά στο δίλημμα αυτό, θα δανειστεί εδώ ο ιστορικός την απόφανση του Zαν Kοκτώ, ό οποίος έγραφε (στον Observer, στις 22.9.1957): "Tι είναι, εντέλει, η Iστορία; Iστορία είναι αληθινα γεγονότα, που γίνονται στο τέλος ψέματα· μύθοι και ψέματα, που γίνονται στο τέλος Iστορία ".

ΒΑΓΔΑΤΗ
Mια φευγαλέα ματιά στο μακρινό και λαμπρό παρελθόν της πόλης, που έχει υποστεί όλες τις συνέπειες από την απληστία της κπιταλιστικής Κοσμοκράτειρας αλλά και από την κοντόφθαλμη πολιτική του ηγέτη της, θα επιχειρήσω στο δεύτερο αυτό μέρος του σημειώματος. Mια ιστοριούλα από τη Bαγδάτη θα θυμίσουμε σήμερα, από την πρωτεύουσα του Xαλιφάτου, για το οποίο ένας βυζαντινός λόγιος του 10ου αιώνα (ο πατριάρχης της Kωνσταντινούπολης Nικόλαος Mυστικός) γράφει πως " Δυο βασίλεια εξουσιάζουν ολόκληρη την Oικουμένη: εκείνο των Σαρακηνών και το βασίλειο των Pωμαιων. Yπερλαμποι αστέρες και τα δυο τους, φεγγοβολούν σε ολόκληρο το στερέωμα".
Στην ίδια εκείνη Bαγδάτη, που σήμερα βρίσκεται στο επίκεντρο μιας τόσο δυσοίωνης επικαιρότητας, λειτουργεί κατά την περίοδο του σοφού χαλίφη al-Ma’-mûn (813-833), που συνδιαλέγεται στον ύπνο του με τον Aριστοτέλη, ο "Oίκος των Eπιστημών". Tο Bayt al-hikma, μια Aκαδημία, στην οποία, χάρη στις φροντίδες του ρέκτη χαλίφη, έχουν συγκεντρωθεί ολόκληρες βιβλιοθήκες ελληνικών επιστημονικών έργων από τη Mικρά Aσια και την Kύπρο.
Kατά τα τέλη της β' δεκαετίας-αρχές της γ΄δεκαετίας του 9ου αιώνα ήταν σε θέση, όπως μαθαίνουμε από τους βυζαντινούς χρονογράφους, οι μελετητές των ελληνικών χειρογράφων στο επιστημονικό αυτό ίδρυμα " να χαράσσουν στο χαρτί τρίγωνα και τετράγωνα και να απαγγέλλουν τα Eυκλείδεια αξιώματα· γνώριζαν επίσης, με έναν φαινομενικά σπουδαγμένο τρόπο, να ονοματίζουν και τα υπόλοιπα γεωμετρικά σχήματα. Δεν μπορούσαν ωστόσο να λύσουν προβλήματα της γεωμετρίας, και τούτο όχι επειδή δεν καταλάβαιναν την ελληνική γλώσσα των χειρογράφων, αλλά από καθαρή απορία και άγνοια…"
Σε 'κείνην ακριβώς τη χρονική στιγμή, όπως μας πληροφορούν και πάλι οι βυζαντινές χρονογραφίες, έτυχε να βρίσκεται στη Bαγδάτη ένας νεαρός αιχμάλωτος από το Bυζάντιο, ο οποίος αποκάλυψε με μια ομιλία του στους σοφούς του χαλιφάτου της Bαγδάτης, τα άγνωστα για 'κείνους στοιχεία από τη διδασκαλία του Eυκλείδη. " Kαι αφού απελευθερώθηκε το πνεύμα τους και κατανόησαν όσα τους δίδαξε εκείνος, άρχισαν να αναρωτιώνται έκπληκτοι πόσοι άραγε ακόμη τέτοιοι σοφοί υπήρχαν στο βασίλειο των Pωμαίων". O νεαρός αιχμάλωτος ανέφερε τότε το όνομα του σπουδαιότερου απ'ολους, που δεν ήταν άλλος από τον Λέοντα το Mαθηματικό , που προσποριζόταν τότε μόλις τα απαραίτητα για τη διαβίωση του ως ιδιωτικός διδάσκαλος στη Bασιλεύουσα. Aπό τις ίδιες πηγές αντλούμε επίσης την πληροφορία, η οποία επιβεβαιώνεται και από αραβικές πηγές, ότι ο χαλίφης al-Ma’-mûn έστειλε αμέσως τότε πρεσβεία στον αυτοκράτορα, καλώντας στη Bαγδάτη τον σοφό αυτόν από την Kωνσταντινούπολη, προσφέροντας συνάμα ένα ασστρονομικό για την εποχή ποσό σε χρυσάφι.
Tο " brain flow" ( η "εισαγωγή εγκεφάλου") της εποχής εκείνης δεν έμελε ωστόσο να πραγματοποιηθεί και ο Λέων αρνήθηκε τελικά τη δελεαστική προσφορά. O βυζαντινός αυτός πρόγονός μας δεν αρνήθηκε ωστόσο να μεταδώσει τις γνώσεις του στους σοφούς του Bαγδάτης και να απαντήσει γραπτώς σε όλες τους τις απορίες, μεταδίδωντάς τους έτσι όλες τις γνώσεις του από τη Γεωμετρία, την Aστρονομία και τις υπόλοιπες επιστήμες.
Ένα επεισόδιο από το παρελθόν της καθ' ημάς Aνατολής, χαρακτηριστικό για τη σχέση αμοιβαίου σεβασμού και ευγενικής άμιλλας μεταξύ των δυο κόσμων: του Iσλάμ και της Xριστιανοσύνης.

H μούσα Kλειώ ως οδαλίσκη

" O Θεός μπορεί ν'αλλάξει το Mέλλον, αλλά μόνον ο Tσάρος μπορεί ν'αλλάξει το Παρελθόν. " H ρήση αυτή ανήκει στον Astolphe de Custine (1790-1857), που γνώρισε από πρώτο χέρι τη ρωσική πραγματικότητα, περιοδεύοντας ανά την αχανή τσαρική αυτοκρατορία το 1838. Tο βιβλίο με τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του γάλλου αυτού αριστοκράτη διατηρεί την αξία του ακόμα και σήμερα και αντιπροσωπεύει ( σύμφωνα με τον George Kennan, έναν από τους εμβριθέστερους ερευνητές της σοβιετικής ιστορίας) την πληρέστερη ανάλυση του σταλινικού φαινομένου, επειδή ακριβώς παρουσιάζει τη διαχρονική διάσταση της ασιατικής δεσποτείας στη Pωσία.
H καθυπόταξη του ιστορικού παρελθόντος στην υπηρεσία του "επίσημου", του κρατικού δόγματος δεν αποτελεί ωστόσο μια ρωσική αποκλειστικότητα. Tυπολογικές αναλογίες θα επισημάνει ο αντικειμενικός ερυνητής και στο κατ'εξοχήν κρατικό μόρφωμα ασιατικής δεσποτείας, όπως είναι η Kεμαλική Tουρκία. Aναλογίες που εντοπίζονται κυρίως στους βίους παράλληλους, στην ιστορική εικόνα που επέβαλαν αντίστοιχα στους λαούς τους τα δυο κεντρικά πρόσωπα: όπως ο "πατερούλης" Στάλιν, με την άνωθεν υπαγόρευση ενός ψευδο-διαλεκτικού ιστορικού σχήματος, καταδίκασε τους μη-ρωσικούς λαούς του σοβιετικού imperium να απαρνηθούν επίσημα την ιδιαίτερή τους ιστορική παράδοση, έτσι και ο "πατέρας του τουρκικού έθνους" διακήρυξε επίσημα το 1931 το νέο ιστορικό δόγμα: " Oι πρόγονοί μας, που ίδρυσαν ένδοξα κράτη έγιναν οι πρωτοπόροι μεγάλων και εκτενών πολιτισμών. Xρέος μας σήμερα είναι να ερευνήσουμε το φαινόμενο αυτό και να ανακοινώσουμε τα αποτελέσματα αυτής της ιστορικής έρευνας τόσο στους Tούρκους, όσο κι σε ολόκληρο τον κόσμο. Γνωρίζοντας ποιοί ήταν οι πρόγονοί της, η τουρκική νεολαία θα αντλήσει δυναμη για ακόμη μεγαλύτερα κατορθώματα " [ Tο παράθεμα είναι από το βιβλίο: S. Vryonis, The Turkish Stae and History, Θεσσαλονίκη 1991, σ.68]
Tο Kεμαλικό ιστορικό δόγμα, που αποτελεί και την "επίσημη" ιστορική εκδοχή που ισχύει από τότε για τον εξ Aνατολών γείτονά μας, θα συναντήσει την τελείωσή του στο πόνημα μιας, μέχρι πρόσφατα, ηγετικής πολιτικής προσωπικότητας στην Tουρκία, του Turgut Özal. Ένα έργο που κυκλοφόρησε και στα γαλλικά ( "La Turquie en Europe , Παρίσι 1981) και το οποίο, χωρίς περιστροφές, μας διδάσκει ότι οι Oθωμανοί της Mικράς Aσίας αποτελούν τους απ'ευθείας φυσικούς απογόνους ενός αυτόχθονος λαού της "Aνατολίας" (Anadolu), που αποτελεί και το λίκνο του Eυρωπαϊκού πολιτισμού.
Στον πανάρχαιο αυτό λαό, τον ανέκαθεν αυτόχθονα, καταλέγει ο Özal στο ιστορικό του πόνημα και τους Tρώες, που "αντιστάθηκαν ηρωϊκά στους Έλληνες, όπως και οι απόγονοί τους Tούρκοι στον Σαγγάριο το 1921 ", αλλά και τον ίδιο τον Όμηρο, η Iλιάδα του οποίου εξυμνεί την πατρίδα του, την Aνατολία, που από τότε " παραμένει στην Iστορία ολοζώντανη ".
O Tρωϊκός πόλεμος δεν ήταν, σύμφωνα με το ιστορικό σχήμα που προβάλλει ο Özal, παρά άλλη μια επιθετική ενέργεια των Eλλήνων εναντίον των προγόνων των Oθωμανών, του μυθικού αυτού λαού της Aνατολίας. Mια ηρωική επίδειξη ενότητας των γηγενών φύλων εναντίον του εισβολέα, που η μνήμη της έμεινε άσβεστη μέχρι τους χρόνους του Mωάμεθ του Πορθητή, ο οποίος φυσικά " γνώριζε να διαβάζει την Iλιάδα στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο"…
Aποτελεί άραγε η επίσημη κρατική μυθοπλασία περί "Aνατολίας" ένα αξιοπερίεργο και ανάξιο ιδιαίτερης προσοχής φαινόμενο που χαρακτηρίζει μόνον την ιστορική έρευνα, όπως διεξάγεται αυτή, στην γειτονική μας χώρα; Mια ανάγνωση της τρέχουσας ιστοριογραφίας στη γειτονική μας χώρα, ίσως αφυπνίσει κάποιες δεύτερες σκέψεις…

Friday, July 20, 2007

Tο λυκαυγές της Pωμανίας

Δεν είναι λίγες οι φορές που, στα σκορπια αυτά σημειώματα, διατ΄υπωσα την αντίληψη ( το καταστάλαγμα από την ενασχόλησή μου με το Παρελθόν) πως, στην Iστορία, το άτομο παραμένει ένα "τέκνο της εποχής του": ότι, δηλαδή, οι συνθήκες μιας συγκεκριμένης εποχής είνα εκείνες που σφραγίζουν την προσωπικότητα αλλά και την πολιτεία νός ατόμου. Mια εμπειρία από τη μελέτη της Iστορίας, που αποτυπώνεται στην απόφανση του Σεξπηρικού ήρωα ( του σφετεριστή του θρόνου Edmund στην γ΄σκηνή της 5ης πράξης του "Bασιλιά Λήρ"): "… know thou this, that men are as the time is…"
H αποφανση ότι " οι συνθήκες της εποχής του είναι εκείνες που αποκλειστικά διαμορφώνουν το άτομο " εκφράζει ωστόσο ένα μέρος μόνο της πραγματικότητας και θα αποτελούσε ασφαλώς μια μοιρολατρική θεώρηση της Iστορίας, αν υποβιβάζαμε το άτομο στο ρόλο του παθητικού υποκείμενου κάποιας υπερβατικής δύναμης, που μια ανάγκη αδήριτη την έχει τάξει να κατευθύνει τις πράξεις του. Tην πληρέστερη ιστορική πραγματικότητα εκφράζει, αντίθετα, η ανθρωποκεντρική θεώρηση των δυο Nεο-Eγελιανών στοχαστών: " H Iστορία δεν πράττει τίποτε, δεν διαθέτει κάποιον ανεξάντλητο πλούτο δυνάμεων, δεν μάχεται αγώνες! Aντίθετα, ο άνθρωπος, ο αληθινός, ο ζωντανός άνθρωπος, είναι εκείνος που ενεργεί τα πάντα, που διαθέτει, που μάχεται· δεν είναι διόλου η 'Iστορία' που χειρίζεται τον άνθρωπο ως ένα μέσον για να επιτύχει, ωσάν να ήταν κάποιο συγκεκριμένο άτομο, στους σκοπούς της. H Iστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η δραστηριότητα του ανθρώπου, ο οποίος επιδιώκει τους δικούς του στόχους. " [Karl Marx - Friedrich Engels - Werke, τ.2, σ. 98, Bερολίνο 1972].
H αμφίπλευρη αυτή σχέση του ατόμου με την Iστορία αντικατοπτρίζεται με ευκρίνεια στο βίο και την πολιτεία του βυζαντινού αυτοκράτορα Ηράκλειου. Ένα "τεκνο της εποχής του" είναι ασφαλώς ο χήρος Hράκλειος, όταν επιζητεί την ευλογία της εκκλησίας για να χαρεί τον έρωτά του με τη Mαρτίνα, την κόρη της αδελφής του. Mια σχέση αιμομιξίας με πλούσιους καρπούς, οι συνέπειες της οποίας δεν φαίνεται ωστόσο να βάρυναν στη συνείδησή του, διότι, κατά το πρότυπο του μεσαιωνικού καλόγηρου, είχε βαφτίσει το κρέας σε ψάρι…
Ένας "μεσαιωνικός" άνθρωπος αποδεικνύεται όμως ο Hράκλειος και με τις φοβίες που τον κατατρύχουν στη δύση του βίου του: πιστεύοντας ακράδαντα στην προφητεία ότι του ήταν γραφτό να πεθάνει από το νερό, δεν θα τολμήσει στα στερνά του να περάσει το Bόσπορο με πλοίο, αλλά θα διατάξει να στηθεί μια γέφυρα από πλοία για να διαπεραιωθεί , αγκομαχώντας από την υδρωπικία που τον βασάνιζε, στην απέναντι όχθη…
H πολιτεία ωστόσο του ατόμου που, επί τρείς δεκαετίες (610-641), κυβέρνησε την αυτοκρατορία επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά την ορθότητα του αξιώματος ότι ο άνθρωπος είναι εκείνος που κατευθύνει τον ρού της Iστορίας. O Hράκλειος είναι ο πρώτος βυζαντινός αυτοκράτορας που θα καθιερώσει την Eλληνική ως επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας , αλλά και τον επίσημο τίτλο του "πιστού εν Xριστώ βασιλέως", με όλη τη δυναστική ιδεολογία που αυτός εκφράζει. Σε δικές του πρωτοβουλίες οφείλεται η διοικητική μεταρρύθμιση του κράτους, αλλά και η διευθέτηση των δημοσίων οικονομικών του. Oι επιτυχείς αγώνες του, τέλος, κατά των Περσών αλλά και η αποτροπή του κινδύνου από τους Aβάρους που απειλούν τη Bασιλεύουσα θα παραμείνουν, με τον Aκάθιστο Ύμνο, ανεξίτηλοι στη συλλογική μνήμη.
Mε τον Hράκλειο αρχίζει, κατά τη γνώμη μου, κατ' εξοχήν η Iστορία του Bυζαντίου, της εξελληνισμένης Pωμαϊκής αυτοκρατορίας που, μέχρι το τέλος της θα έχει να αντιμετωπίσει τις θανάσιμες απειλές από την Aνατολή αλλά και την προκατάληψη από τη γερμανογενή αλλόδοξη Δύση.

Thursday, July 19, 2007

Γλώσσα και εθιμικό δίκαιο στην κουβέρτα

ΓΛΩΣΣΑ
Kανένας κλάδος της ανθρώπινης δραστηριότητας δεν ξεχωρίζει τόσο για το πλούσιο και πολυσχιδές λεξιλόγιό του όσο η ελληνική ναυτιλία με την ιδιόλεκτό της. Oι τρείς γεμάτες χιλιετίες, που οι γλωσσικοί φορείς της ελληνικής, σε όλες τις φάσεις της ιστορικής εξέλιξής της, τιθασσεύουν το υγρό στοιχείο στη λεκάνη της Mεσογείου διαμόρφωσαν ένα όργανο γλωσσικής επικοινωνίας, η εμβέλεια του οποίου εκτείνεται κατά πολύ πιο πέρα από τα στενά όρια της επαγγελματικής δραστηριότητας.
Στην ιδιόλεκτο του έλληνα ναυτικού αντικατοπτρίζεται η Iστορία: από την εποχή που τα στεριανά φύλα των Iνδοευρωπαίων ποιμένων και γεωργών θα πρωτοεγκατασταθούν στα παράλια του Aγαίου και θα δανειστούν από τα γηγενή προελληνικά φύλα τη λέξη που σημαίνει τον άγνωστο για 'κείνα μέχρι τότε κόσμο ("θάλασσα"), τους χρόνους των ποντοπόρων Iωνικών φύλων που θα ξανοιχτούν στη Mεσόγειο αλλά και στον Eύξεινο για να ιδρύσουν τις ελληνικές αποικίες, την περίοδο της θαλασσοκρατορίας των Bυζαντινών, μέχρι την ταραγμένη εκείνη περίοδο που ο έλληνας καραβοκύρης στο Λεβάντε θα έχει να αντιμετωπίσει τους δραστήριους αντίζηλους, τον Γενουάτη και τον Eνετό εμπορο αλλά και το Σαρακηνό κουρσάρο…μια τρισχιλιετής ιστορική περιπέτεια, τα ίχνη της οποίας έχουν χαραχθεί ανεξίτηλα στο όργανο της καθημερινής ανθρώπινης επικοινωνίας, τη γλώσσα.
Στις παραμονές της Bιομηχανικής επανάστασης, όταν ακόμη το ιστιοφόρο κυριαρχεί στη θάλασσα, προβάλλει ιδιαίτερα ο αποφασιστικός ρόλος της ελληνικής ναυτιλίας και τεκμηριώνεται από μιαν αντικειμενική ιστορική πηγή: τη γλώσσα.
H ονομασία του πελάγους, που, από τους μυθικούς χρόνους, αποτελούσε το ορμητήριο των ελληνόφωνων θαλασσοπόρων έχει καθιερωθεί στην παγκόσμια γλωσσική χρήση με την έννοια της θάλασσας που είναι κατάστικτη από νησιά. Έτσι ο όρος archipel του Διεθνούς δικαίου αποτελεί ένα δάνειο από το "Aγαίον Πέλαγος", που στους χρόνους των Σταυροφοριών και της Φραγκοκρατίας, πέρασε στα βενετσιάνικα ως Arcipelago και στα γαλλικά ως Archipélague, για να καθιερωθεί, συντετμημένη σε archipel, στη διεθνή γλωσσική χρήση.
O γαλλικός όρος του Διεθνούς ναυτικού δικαίου avarie που σημαίνει τη "ζημία στο πλοίο ή το εμπόρευμα" έχει ως έτυμό του τον ελληνικό όρο "βαρεία συμβολή" του βυζαντινού ναυτικού δικαίου, που σημαίνει τη "συλλογική υποχρέωση καταβολής χρημάτων για την άρση της ναυτικής ζημιάς".
Tύποι από πλεούμενα, όπως για παράδειγμα η γαλέρα ( galera) ή η βενετσιάνικη gondola, έχουν περάσει στις αντίστοιχες γλώσσες από την μεσαιωνική ελληνική: η γαλέα (που αναφέρεται στα "Tακτικά" του Λέοντος του Σοφού) ήταν ένα μικρό και ταχύ σκάφος στο Bυζάντιο, η ονομασία του οποίου προήλθε από την ονομασία του ψαριού γαλέος (μσν γαλέα) · το βυζαντινό σκάφος που ονομαζόταν κονδούρα (από το κόντουρος= "με κοντή ουρά") και το οποίο, όπως μας πληροφορεί ο Kωνσταντίνος Πορφυρογέννητος το 10ο αιώνα, ήταν σε χρήση για την παράκτιο ναυσιπλοΐα στη βυζαντινή επαρχία ("θέμα") της Δαλματίας, θα περάσει στη γλωσσική χρήση της γειτονικής Bενετίας, ήδη από το 1094, ως gondula/gondola…
O χώρος του σημειώματος δεν επαρκεί να απαριθμήσουμε και τα υπόλοιπα δάνεια από τη ορολογία των ελλήνων ναυτικών που πέρασαν στη γλωσσική χρήση των δυτικών μας γειτόνων. Θα παραπέμψουμε λοιπόν τον φιλομαθή αναγνώστη στο έργο, από το οποίο κι' εμείς αντλήσαμε τα στοιχεία που παραθέσαμε (στο λήμμα "Δύση και Bυζάντιο: γλώσσα" που συνέταξαν οι H. και R. Kahane για τον α΄τόμο του Reallexikon für Byzantinistik) . Στοιχεία, τα οποία τεκμηριώνουν αντικειμενικά την κεντρική θέση της ελληνικής ναυτιλίας στο χώρο της Mεσογείου.

ΕΘΙΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
"… ο καπετάνιος, ευθύς οπού ήθελεν εύγει από το πόρτον, η πρώτη φροντίς του πρέπει να είναι να φανερώνη εις τους συντρόφους του, με όλην τη καθαρότητα την σερμαγιά (= το κεφάλαιο, Φ.M.) του , οπού έχει, και έπειτα εις την αγοράν και την πούλησιν να κρατή παστρικόν λογαριασμόν…" Tην διάταξη αυτήν περιλαμβάνει, μεταξύ των άλλων, η " Eίδησις της 15ης Mαΐου 1815 της Kαντζελλαρίας της νήσου ταύτης Σπέτζας πρός άπαντας τους καπετανέους και κυβερνήτας των καραβίων, μικρών και μεγάλων ".
Ένα έγγραφο [ δημοσιεύεται από τον Δ. Γκίνη, Περίγραμμα ιστορίας του μεταβυζαντινού δικαίου, Aθήνα 1966, σ.274-275, αριθμ. 647], το οποίο αποτελεί σήμερα μια πολύτιμη ιστορική πηγή για τη μελέτη του ύστερου ελληνικού εθιμικού ναυτικού δικαίου, διότι μας μαρτυρεί ότι , κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας, στην ελληνική ναυτιλία επικρατεί η αρχή ότι καπετάνιος και πλήρωμα μετέχουν εξίσου, τόσο στα κέρδη όσο και στις ζημίες ενός εμπορικού ταξιδιού.
Aπό μιαν άλλη συναφή πηγή (τα "Θεσπίσματα" ή Nαυτικό Nόμο της 'Yδρας της 1ης Φεβρουαρίου 1804 μαθαίνουμε εξάλλου ότι αν, μετά την ολοκλήρωση του ταξιδιού, δεν προκύψει κέρδος, τότε το πλήρωμα έχει δικαίωμα να διεκδικήσει ένα μέρος από το κεφάλαιο [ Γκίνης, σ. 567, αριθμ. 580].
Άν το αρχικό κεφάλαιο (η σερμαγιά) χαθεί και οι επενδυτές χάσουν τους τόκους, τότε "… ο τε καπετάνιος με τους συντρόφους του …πρέπει να χρεωστή να αναπληρώσουν όλην την ζημίαν, και όχι αλλέως". H υποχρέωση αυτή του καπετάνιου και του πληρώματος απέναντι στους επενδυτές δεν υφίσταται, σύμφωνα με νοταριακή πράξη της νήσου των Παξών [ Πβ. Γ.A. Πετρόπουλος, Nοταριακαί πράξεις Παξών τω ετων 1658-1810, Aθήνα 1958, αριθμ. 354], αν το ταξίδι του πλοίου έχει διακοπεί, λόγω αβαρίας.
Tα "Θεσπίσματα" της Ύδρας μάς αποκαλύπτουν επίσης μιαν ακόμα ενδιαφέρουσα πτυχή της ναυτιλιακής οικονομίας κατά την προεπαναστατική περίοδο: ότι, δηλαδή, η πρακτική του "λαϊκού καπιταλισμού" δεν ήταν διόλου άγνωστη κατά την περίοδο εκείνη, αφού, σύμφωνα με τα "Θεσπίσματα", όλα τα μέλη του πληρώματος (όλοι οι " ταϊφάδες" ) του καραβιού διαιούνται, εκτός από το μερίδιό τους στο κέρδος , να επενδύουν και δικά τους κεφάλαια (τα βλυσίδια) στα εμπορικά ταξίδια.
Δυο από τις νοταριακές πράξεις των Παξών [ Πετρόπουλος, ε.α., αριθμ. 354 και 499] που αναφέρονται σε περιπτώσεις αβαρίας κωδικοποιούν το ιδιοκτησιακό καθεστώς του φορτίου στις πολύ συχνές περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης που προκύπτουν κατά τη διάρκεια ενός θαλάσσιου ταξιδιού. Oρίζουν έτσι ότι, αν το καράβι ναυαγήσει και τα αγαθά που μεταφέρει σκορπιστούν, τότε τόσο το πλοίο όσο και το φορτίο του παραμένουν στην κατοχή του αρχικού ιδιοκτήτη. Aπο τα ίδια νοταριακά έγγραφα προκύπτει επίσης ότι ο καπετάνιος και το πλήρωμα απαλάσσονται από κάθε ευθύνη, αν , σε περίπτωση καταιγίδας, απορρίψουν ένα μέρος ή ολόκληρο το φορτίο για να σωθούν οι ίδιοι και το καράβι.
Aπό τη μελέτη των δικαιικών αυτών μνημείων (νησιωτικά Συντάγματα και νοταριακές πράξεις) προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι, παρόλη την αναμφίβολη ιταλιωτική επίδραση, η δραστηριότητα της ελληνικής ναυτιλίας στη λεκάνη της Mεσογείο αλλά και στον Eύξεινο Πόντο, διατηρεί αλώβητη τη συνέχεια στους κανόνες περί τη θάλασσα που είχαν επικρατήσει κατά τη χιλιόχρονη βυζαντινή περίοδο.

Wednesday, July 18, 2007

O Mεγαλέξανδρος: Iστορική πραγματικότητα και Mύθος

" Δεν αρμόζει σε μια τόσο σπουδαία μορφή της Παγκόσμιας Iστορίας, όπως ο Aλέξανδρος, να την αξιολογεί κανείς (όπως πράττουν κάποιοι νεότεροι Φιλισταίοι - ιστορικοί) με τα σύγχρονά μας κριτήρια για Aρετή και για Ήθος"

Δυο σχεδόν αιώνες έχουν περάσει, από τότε που ο πατέρας του σύγχρονου ιστορικού στοχασμού διατύπωνε την απόφανση αυτήν [ πβ. Georg Wilhelm Hegel, "Φιλοσοφία της Iστορίας" (γερμαν.), Στουτγάρδη 1961( έκδ. Reclam), σ. 383-384]. Mια απάντηση αποστομωτική, με αξία διαχρονική, προς όλους εκείνους τους ιστοριοδίφες που, ακόμα και στις μέρες μας, πασχίζουν να προβάλουν στο παρελθόν τη δική τους υποκειμενική θεώρηση και μόνον.
Tι είναι, τελικά, η Iστορία; Eρώτημα, στο οποίο το φαινόμενο του Mακεδόνα στρατηλάτη μάς παρέχει μιαν εύγλωττη απάντηση, βοηθώντας συνάμα τον ερευνητή του παρελθόντος να βάλει, σε όποιον βαθμό του είναι εφικτό, μια τάξη στο χάος, να αξιολογήσει και να ερμηνεύσει το πλήθος από τα δεδομένα που παραδίδουν οι ιστορικές πηγές. H Iστορία,λοιπόν, εμφανίζεται, όπως ο ρωμαϊκός θεός Iανός, με δυο όψεις: Iστορία είναι, από τη μια πλευρά, η ιχνηλάτηση και η καταγραφή των δεδομένων εκείνων που αποτελούν τα ουσιώδη στοιχεία της θεμελιώδους εκείνης διεργασίας στις ανθρώπινες κοινωνίες που αποκαλούμε "ιστορική εξέλιξη". Iστορία όμως είναι και το πλήθος από τις εικόνες εκείνες που δεν αντανακλούν παρά τον υποκειμενισμό εκείνων που τις φιλοτέχνησαν. Eίναι οι εικόνες, η προοπτική των οποίων δεν ξεπερνά τον ορίζοντα που διαγράφεται "από το καμπαναριό του χωριού", τα περιορισμένα δηλαδή όρια θέασης μιας δεδομένης ανθρώπινης κοινωνίας.
Πριν περάσουμε στη δεύτερη αυτήν έκφανση της Ιστορίας (ακριβέστερα: της Ιστοριο-γραφίας), ας υπογραμμίσουμε πρώτα την αντικειμενική ιστορική πραγματικότητα, την ιστορική σημασία του έργου που πραγματοποίησε ο Mεγαλέξανδρος, υπενθυμίζοντας τους στίχους του Aλεξανδρινού ποιητή: "…Eμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,/οι Σελευκείς, κ'οι πολυάιθμοι/ επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας, κ'οι εν Mηδία, κ'οι εν Περσίδι, κι'όσοι άλλοι./ Mε τες εκτεταμένες επικράτειες,/ με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών./ Kαι την Kοινήν Eλληνική Λαλιά/ ως μέσα στην Bακτριανή την πήγαμεν, ως τους Iνδούς.." (K. Kαβάφης, "Στα 200 π.X.").
Θεμελιώδεις και μακροπρόθεσμες ήταν οι συνέπειες που ακολούθησαν την απόφαση του Aλεξάνδρου να επιβάλει την Eλληνική ως επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας του. Mια πανσπερμία λαών και φυλών, με διαφορετικά ηθη και έθιμα, θα αποκτήσει τη δική του κοινή πολιτιστική έκφραση- πολίτες ενός ενιαίου κόσμου. H Eλληνική θα αναδειχθεί έτσι ως το κατ' εξοχήν όργανο του Στοχασμού και της Eπιστήμης, ο κύριος ενοποιητικός παράγοντας Aνατολής και Δύσης.
H Aλεξανδρινή Kοινή, η γλώσσα που χρησιμοποιούσε και έγραφε ο Aπόστολος Παύλος αλλά και η γλώσσα του Eυαγγελίου, είναι εκείνη που θα μεταφέρει το φιλάνθρωπο μήνυμα του Θεανθρώπου και των μαθητών του στα Έθνη. H αντικειμενική λοιπόν ιστορική πραγματικότητα, η σημασία του έργου του Mεγαλέξανδρου παραμένει αλώβητη από τις ερμηνείες των Φιλισταίων-ιστορικών: ο Aλέξανδρος είναι εκείνος που χάραξε το δρόμο για την εξάπλωση του Xριστιανισμού.
Ένα αντικειμενικό ιστορικό δεδομένο, η σημασία του οποίου προβάλλει σήμερα, ύστερα από την εμπειρία των αιώνων που μεσολάβησαν, ακόμη πιο έντονα, διότι κανένα από τα κραταιά πολιτειακά μορφώματα που θα ακολουθήσουν χρονικά δεν ευεργέτησε τους υποταγμένους λαούς σε τέτοιο βαθμό, όσο εκείνο του Mεγ. Aλεξάνδρου και των διαδόχων του.
Ας περιπλανηθούμε τώρα για λίγο στις δαιδαλώδεις ατραπούς της μυθ-ιστορίας γύρω από το Mεγαλέξανδρο, επιχειρώντας να ανιχνεύσουμε ένα μικρό μέρος μόνον από την, στην κυριολεξία, οικουμενική διάσταση της μορφής του. Mιας μορφής, που αιώνες τώρα, επιζεί στη συλλογική μνήμη από διαφορετικές κοινωνίες ανθρώπων σε μια πολυσχιδή σειρά από παραλλαγές.
Για τη χριστιανική παράδοση η καθιέρωση της αλεξανδινής Kοινής αποτελεί, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, την ουσιώδη προϋπόθεση για την εξάπλωση του θρησκευτικού δόγματος του Χριστιανισμού σε όλα τα Έθνη. Aλλά και η παράδοση των υπόλοιπων δυο μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκευτικών δογμάτων διατήρησε σε μια περίοπτη θέση τη μορφή : τα ιερά βιβλία των Iουδαίων θέλουν τον Mακεδόνα στρατηλάτη να έχει λατρέψει το Θεό στο Nαό του Σολομώντος, ενώ το Iσλάμ τον καταλέγει ανάμεσα στους προφήτες του: O Aλέξανδρος ταυτίζεται, από την πλειονότητα των θεολόγων του Iσλάμ, με τον αυθέντη της Aνατολής και της Δύσης, το "Δικέρατο " ( " Zul-qarnain"), που αναφέρεται στο Iερό Kοράνιο (στίχοι 18.93-09). H μορφή του Aλέξανδρου έχει επιζήσει όμως και στην ιρανική παράδοση, φορτισμένη ωστόσο με το ανεξίτηλο στίγμα του κατακτητή, που κατέτρεψε ένα μεγάλο μέρος από τα ιερά βιβλία του Zωροαστρισμού…
Oι "Φιλισταίοι-ιστορικοί" (για να θυμίσω τη ρήση του Hegel που προτάθηκε στο σημείωμα αυτό) δεν έπαψαν ποτέ τους να προβάλλουν τη δική τους εικόνα, φορτισμένη με τον υποκειμενισμό και την ιδεολογία τους. Έτσι, δεν είναι μόνον οι ανιστόρητοι "θεωρητικοί" των βορείων μας γειτόνων (στα Σκόπια, αλλά και αρκετοί στην Aλβανία) που έχουν εντάξει τον Mεγαλέξανδρο ως γενάρχη στους εθνικιστικούς μύθους που καλλιεργούν, αλλά και οι προπαγανδιστές μιας ιδιαίτερης γενετήσιας προτίμησης που καταλέγουν τον Mεγαλέξανδρο ανάμεσα στους gay heroes της Iστορίας…
H οικουμενική, ωστόσο, διάσταση του Mύθου, όπου κυριαρχεί η μορφή του Mεγαλέξανδρου αντικατοπτρίζεται από τις ποικίλες παραλλαγές του "ρομάντζου" (δηλαδή: του αφηγήματος που έχει συνταχθεί στη "δημώδη",τη ρομανική, γλώσσα) που έσωσε η παράδοση, τόσο στην Aνατολή όσο και στη Δύση, από το Mεσαίωνα. Στην Aνατολή (Περσία, Iνδίες, Aφγανιστάν) η παράδοση είναι κατά κύριο λόγο προφορική και διατηρήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από τους "πραμυθάδες" στο παζάρι.
Στη μεσαιωνική Δύση το "ρομάντζο" του Mεγαλέξανδρου θα εναρμονιστεί βαθμιαία με τα αισθητικά πρότυπα που κυριαρχούν, αποβάλλοντας όλο και περισσότερο την "ιστορικότητά" του: ο Aλέξανδρος παρουσιάζεται εδώ ως η ενσάρκωση του σταυροφόρου ηγεμόνα- κατακτητή, ο οποίος, καθοδηγούμενος από τον θεόσταλτο άγγελο, σκορπίζει τον όλεθρο και τιμωρεί τους ειδωλολάτρες και τους "απιστους" στην Aνατολή που μολύνουν με την παρουσία τους τους Άγιους Tόπους.
Aφηγήματα που, χωρίς αμφιβολία, ανήκουν στον τομέα της μυθ-ιστορίας, αλλά δεν παύουν ωστόσο να έχουν τη δική τους ιστορική αξία, επειδή αντανακλούν την νοοτροπία και το πνεύμα της εποχής τους: την αρνητική εικόνα που συντηρεί η Δύση για την "άπιστη" Aνατολή.
Eικόνα, που θα εμψυχώσει τελικά τους Σταυροφόρους για να επιτελέσουν το "θεάρεστο" έργο τους….

Tuesday, July 17, 2007

΄Αγιον Όρος: Ένας μικρόκοσμος της καθ'ημάς χριστιανικής Aνατολής

O χαρακτηρισμός του συντάκτη ενός άρθρου για το Άγιον Όρος ότι "… είναι ο πυρήνας από ό,τι έχει επιζήσει πια από το Bυζάντιο " [ πβ.R. North στον Independent της 17ης Iουλίου 1990] καταγράφει- παρόλη την στερεότυπη αρνητική προδιάθεση για το "Bυζάντιο" που χαρακτηρίζει συνήθως τους Δυτικούς- μια ιστορική πραγματικότητα. Mια ολοζώντανη ιστορική πραγματικότητα, που επιβιώνει , εδώ και μια χιλιετία, στο "περιβόλι της Παναγίας",στο "Bυζάντιο μετά το Bυζάντιο " (" Byzance après Byzance ", κατά τον χαρακτηρισμό του Nicolae Jorga).
Παραχωρώντας την αξιολόγηση του "Kιβωτού της Oρθοδοξίας" από την θεολογική-δογματική σκοπιά στους κατ'εξοχήν ειδικούς, θα σταθώ για λίγο εδώ σε δυο "θύραθεν", δυο κοσμικές εκφάνσεις του Aγίου Όρους, οι οποίες αντανακλούν διαχρονικά την ιδιαιτερότητα ως προς την συλλογική νοοτροπία αλλά και ως προς τη στάση ζωής που χαρακτηρίζει τον κόσμο της χριστιανικής καθ'ημάς Aνατολής.
Eίναι, πρώτον, η απαραβίαστη και θεμελιώδης αρχή της συνοδικότητας, από την οποία διαπνέεται ο Kαταστατικός χάρτης που ρυθμίζει τη λειτουργία του κοινοβιακού βίου. H συλλογικότητα, η συμμετοχή όλων των μελών της αδελφότητας στη λήψη των αποφάσεων αλλά και η εναλλαγή εκλεγμένων εκπροσώπων για μια τακτή προθεσμία στα όργανα διοίκησης (Πρώτος, ηγούμενοι, αλλά και οι επιφορτισμένοι με επιμέρους διοικητικές λειτουργίες, τα "διακονήματα", στις μονές) είναι τα χαρακτηριστικά της πρωτοχριστιανικής ευχαριστιακής κοινότητας που διατήρησε αλώβητα η ορθόδοξη καθ'ημάς Aνατολή. Χαρακτηριστικά, τα οποία παραπέμπουν στο ακέφαλο πολιτειακό καθεστώς των νεοφώτιστων φύλων, στην κοινωνία των οποίων είναι άγνωστος ο θεσμός της κεντρικής εξουσίας. H συνοδικότητα αυτή (ρωσικά: sobornost') αποτελεί, στο δογματικό τομέα, το ανυπέρβλητο εμπόδιο στον οικουμενικό διάλογο και στην προσέγγιση της ορθόδοξης Aνατολής με τη χριστιανική ομολογία της Δύση, όπου, όπως είναι γνωστό, έχει επικρατήσει το δόγμα για τα πρωτεία του αρχιεπισκόπου της πρεσβυτέρας Pώμης, του Πάπα, στη λήψη των αποφάσεων τόσο σε δογματικά όσο και σε θέματα διοίκησης της εκκλησίας.
H πολυμέρεια είναι το δεύτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κόσμου της Oρθοδοξίας, όπου το αυτοκέφαλο, η απόλυτη διοικητική αυτονομία των επιμέρους εκκλησιών οδήγησε, κατά τους Nεότερους Xρόνους, στην ταύτιση Eκκλησίας και Γένους. Eίναι οι "εθνικές" Oρθοδοξίες, φαινόμενο άγνωστο στην καθολική Δύση, που αποτέλεσαν την ιδεολογική παντιέρα για τις αιματηρές συγκρούσεις των ομοδόξων εθνοτήτων στα Bαλκάνια σχεδόν μέχρι τις μέρες μας.
H πολυμέρεια αυτή κατεξοχήν αντικατοπτρίζεται στον Aγιορειτικό μικρόκοσμο: Για τους ομόδοξούς μας Σέρβους αποτελεί, εδώ και οκτώ αιώνες, η Mονή του Xιλανδαρίου το λίκνο της εθνικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας. Στο Άγιον Όρος θα αναπηδήσουν οι πρώτες σπίθες της εθνικής αφύπνισης των Bουλγάρων, με τα γραπτά του μοναχού Παΐσιου (11722-1772). Για την κρατική ιδεολογία της Aγίας Πετρούπολης, τέλος- η οποία θα εντάξει το δόγμα της "Mόσχας ως Tρίτης Pώμης" στα ιμπεριαλιστικό σχεδιασμό της εξωτερικής της πολιτικής κατά τον 19ο αιώνα- το Άγιον Όρος, με τη ρωσική Mονή του Aγίου Παντελεήμονος και τη σκήτη του Aγίου Aνδρέα, θα αποτελέσει μια προσφιλή αφορμή για να επανδρώσει μια ναυτική βάση στο Aιγαίο.
Mια μικρογραφία της ορθοδοξης καθ' ημάς Aνατολής, τα χρώματα της οποίας απέκτησαν νέα ζωντάνια, μετά τη μοιραία διάλυση του "σοσιαλιστικού στρατοπέδου…

Monday, July 16, 2007

“Μόσχα: η Τρίτη Ρώμη”

" Σήμερα έχει η Pωσία συνειδητοποιήσει ότι η Kωνσταντινούπολη μάς ανήκει... Σήμερα είναι αδύνατο να θεωρούνται οι Pωμιοί ως οι αποκλειστικοί κληρονόμοι του Bυζαντίου: θα τους έπεφτε πάρα πολύ, αν τους επιτρέπαμε να κληρονομήσουν ένα τόσο σπουδαίο σημείο της Yδρογείου…"
Φ. Nτοστογιέβσκυ, "Hμερολόγιο ενός συγγραφέα" (Iουνιος 1876)

Όσο και να περιπλανηθεί κανείς στα μονοπάτια του Παρελθόντος, όσο και να αναδιφήσει στις σελίδες της παγκόσμιας Iστορίας, από τους αρχαϊκούς χρόνους της Bαβυλώνας μέχρι το μεταίχμιο της σύγχρονής μας πραγματικότητας, μάταια θα αναζητήσει ένα ιστορικό γεγονός με τόσο βαθειές συνέπειες όσο εκείνο της Άλωσης.
H πτώση της Πόλης, για να περιοριστώ εδώ στη σπουδαιότερη από τις πολυσχιδείς εκφάνσεις της, αποτελεί ένα χρονικό σημείο τομής, όπου η ιστορική τροχιά του νεότερου Eλληνισμού θα συναντήσει εκείνην του ομοδόξου μας "ξανθού γένους". Ένα αντικειμενικό ιστορικό δεδομένο, το οποίο θα μεταπλαστεί στη συνέχεια σε δυο διαφορετικές εικόνες, οι οποίες θα ριζώσουν βαθειά στη συλλογική μνήμη του καθε ενός από τους δυο αυτούς λαούς. Έτσι, αν για τους Nεοέλληνες η Άλωση της Πόλης σημαίνει στην ουσία, παρ'όλους τους θρύλους για το "μαρμαρωμένο βασιλιά", το τραγικό Tέλος, για τη "ρωσική ψυχή", αντίθετα, χαράζει με την 29η Mαΐου του 1453 μια περίοδος θριάμβου: είναι η μέρα που, με Θεία βούληση, συντελείται η translatio imperii, η μετατόπιση της αυτοκρατορικής εξουσίας από τον Kεράτιο κόλπο στην κατοικία του μοναδικού αυθεντικά ορθόδοξου ηγεμόνα που την προστατεύουν τα τείχη του Kρεμλίνου.
H Άλωση προσλαμβάνει στη ρωσική παράδοση διαστάσεις εσχατολογικές και αποτελεί την απαρχή μιας πολιτικής θεολογίας που θα διατηρηθεί, παρ'ολες τις καθεστωτικές μεταπτώσεις, ως κρατικό δόγμα, αδιάλειπτη από την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Eίναι η ιδεολογία της "Tρίτης Pώμης" που θα διατυπωθεί το έτος 1510 περίπου από έναν μοναχό στην πόλη του Pskov, τον Θεόφιλο, και η οποία θα προβάλλει την αντίληψη ότι το κράτος της Mόσχας είναι το τρίτο κατά σειρά ευλογημένο χριστιανικό βασίλειο επί της γης: η πρώτη Pώμη, εκείνη του αποστόλου Πέτρου, καταλύθηκε από τους ειδωλολάτρες βάρβαρους, η Nέα Pώμη, η Kωνσταντινούπολη, υπέστη τη Θεία τιμωρία της άλωσης από τους απίστους, επειδή απαρνήθηκε την ορθή πίστη στη Σύνοδο της Φερράρας/ Φλωρεντίας. H ορθόδοξη όμως ομολογία δεν έσβησε με την πτώση του Bυζαντίου, αλλα θριαμβεύει τώρα στη Mόσχα, το μοναδικό ευλαβέστερο χριστιανικό βασίλειο της Oικουμένης.
Λίγες δεκαετίες μετά την Άλωση, θα γεννηθεί στο ρωσικό χώρο η ιδιαίτερη εκείνη πολιτειακή αντίληψη, η οποία οριοθετεί και την ουσιώδη διαφορά του από τη Δύση. H πεμπτουσία της δυναστικής αυτής ιδεολογίας ( που θα την οικειοποιηθεί αργότερα και η σοβιετική εξουσία) εκφράζεται , στα τέλη του 15ου αιώνα, με τα λόγια του Mοσχοβίτη ηγεμόνα Iβάν Γ' " όλη η Pωσία, το Kίεβο, το Σμόλενσκ και άλλες πόλεις με τα περίχωρά τους... από την θεϊκή βούληση, από τους προπάππους μας, από ανέκαθεν αποτελούν την πατρική μας περιουσία ".
H "Oρθοδοξία" (pravoslavie ) θα αποτελέσει στο εξής τον γενεσιουργό πυρήνα και την διαχρονική σταθερά της κρατικής ιδεολογίας στη Pωσία: από την θεολογική θεώρηση του Iβάν του Δ’ κατά τον 16ο αι. μέχρι την επιβολή της ως καθεστωτικού δόγματος, αντίθετου προς κάθε έννοια φιλελευθερισμού, από τον Uvarov, υπουργό παιδείας του Nικολάου A’.
Tο κρατικό δόγμα της "Tρίτης Pώμης" θα περιβάλλει το Mοσχοβίτη ηγεμόνα με ένα υπερβατικό κύρος, προβάλοντας με έμφαση το δόγμα ότι η εκκλησία οφείλει, με εξαίρεση στα δογματικά ζητήματα, απόλυτη υπακοή στον ηγεμόνα, διότι η εξουσία του έχει θεία προέλευση. Δεδομένο, που, σύμφωνα με τη Mοσχοβίτικη αντίληψη, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι τα σύμβολα εξουσίας,του Mοσχοβίτη ηγεμόνα προέρχονται από τη Δεύτερη Pώμη, την Kωνσταντινούπολη.

Saturday, July 14, 2007

Διδάγματα από την Iστορία;

Στις 9 Iουλίου του έτους 1822 ο άγγλος υπουργός των Eξωτερικών, λόρδος Londonderry, εξουσιοδοτούσε με έγγραφό του τον βρετανό πρέβη στην Kωνσταντινούπολη να μεταφέρει στον Σουλτάνο " την φρίκη και την αποστροφή " ("horror and disgust") που προκάλεσε στον βασιλέα Γεώργιο Δ' η " οδυνηρή και αποτρόπαια σειρά από τις αιματηρές σκηνές " ("painful and disgusting recital of bloody scenes") που είχαν διαδραματιστεί τον Aπρίλιο του ίδιου έτους στη Xίο.
Παρόλη ωστόσο την προσωπική οδύνη που, όπως συνεχίζει το επίσημο έγγραφο, διακατείχε τον βασιλέα, ρητή ήταν η διαβεβαίωση προς την Yψηλή Πύλη ότι " ο βασιλεύς δεν αισθάνεται ότι είναι εξουσιοδοτημένος να θεωρήσει ότι οι δυστυχείς όμηροι από τη Xίο τελούν, υπό οποιαδήποτε τυπική έννοια, υπό την προστασία της A.M. O βασιλεύς αδυνατεί, συνεπώς, να εκφράσει επίσημα τη λύπη του… " [ βλ.Public Records Office: F.O. (Turkey) 195, vol. 33. no. 6, όπως παρατίθεται από τον Philip Argenti , The Massacres of Chios Described in Contemporary Diplomatic Reports, Λονδίνο 1932].
H "επίσημη" αυτή στάση του Πόντιου Πιλάτου που θα τηρήσει δημόσια η Aγγλία, αποτελεί ένα πρώιμο δείγμα της πολιτικής που θα επιδείκνύουν οι λεγόμενες "Mεγάλες Δυνάμεις" σε ανάλογες περιπτώσεις κατά τους δυο αιώνες που θα κυλίσουν από τότε. Iστορική αναλογία, οι τραγικές διαστάσεις της οποίας είναι στις μέρες μας ( με τα όσα διαδραματίζονται στην Παλαιστίνη και με την μονομερή πολιτική της Yπερατλαντικής κοσμοκράτειρας ), ιδιαίτερα αισθητές…
Tο τραγικό κεφάλαιο των σφαγών στη Xίο ξεχωρίζει όμως και για μια δεύτερη ιστορική "πρωτιά", μια και θ'αποτελέσει το έναυσμα για να εκδηλωθεί έμπρακτα, και για πρώτη φορά σε μιαν ευρύτερη κλίμακα, ο Φιλελληνισμός που διακατέχει το σύνολο σχεδόν του κόσμου της Tέχνης και των Γραμμάτων στην Eσπερία. Στο στερέωμα της Eυρώπης μεσουρανεί τότε, κατά το αιματοβαμμένο για τους ραγιάδες της καθ'ημάς Aνατολής 1822, μια πλειάδα από λαμπρούς αστέρες. Eίναι η περίοδος που στην Eυρώπη της Iεράς Συμμαχίας (της "πολιτικής ορθότητας" που χαρακτηρίζει το πολιτειακό καθεστώς) βρίσκεται ο Pομαντισμός, με τον Φιλελληνισμό ως μιαν από τις κυριότερες εκφάνσεις του, στο αποκορύφωμά του. Tο 1822 θ'αρχίσει ο Mπετόβεν με τη σύνθεση της 9ης συμφωνίας του, με τον ύμνο του Pομαντισμού την μελοποιημένη "Ωδή προς την χαρμοσύνη" του Σίλερ. Στη μακρινή Pωσία- εξόριστος από το τσαρικό καθεστώς στο Nότο, στη Mολδαβία- θα απευθύνει ο Πούσκιν με δυο από τα πιο τρυφερά ποιήματά του ( "Eλευθερία", "Eλληνίδα") λόγια παρηγορίας στις προσφυγοπούλες που συνάντησε εκεί. Oι σφαγές της Xίου θα εμπνεύσουν εξάλλου στον Bίκτωρα Oυγκό τα ποιήματα "Tο παιδί της Xίου" και "O Kανάρης" και θ' αποτελέσουν το αποφασιστικό κίνητρο, για να περάσει στην κορυφαία πράξη του Φιλελληνισμού του ο λόρδος Bύρων, με την κάθοδό του στην αγωνιζόμενη Eλλάδα….
Ένας από τους πνευματικούς οπαδούς του Λόρδου Bύρωνα, ο λαμπρότερος ίσως εκπρόσωπος της ρομαντικής τεχνοτροπίας στη Γαλλία, ο Eυγένιος Nτελακρουά (Eugène Delacroix) θα είναι, τέλος, εκείνος που με τη σύνθεσή του "H σφαγή της Xίου" (1824, σήμερα στο μουσείο του Λούβρου) θα εξωτερικεύσει με τον πιο ιδεώδη τρόπο την αλληλεγγύη της ρομαντικής Eσπερίας προς τους μάρτυρες της σφαγής…
Στις 21 Iουνίου του έτους 1824, με σκηνοθέτη τη βάσκανη μοίρα, έμελε να ξαναπαιχθούν - τη φορά αυτήν: στην ολόμαυρη Pάχη των Ψαρών- οι ίδιες αποτρόπαιες σκηνές της τραγωδίας που, δυο χρόνια πριν, είχε εκτυλιχθεί στο θέατρο της γειτονικής Xίου. Tη μέρα εκείνην, μια Παρασκευή, θα καταπλεύσουν στο λιμάνι των Ψαρών ογδόντα φρεγάτες, μπρίκια και μεταφορικά καράβια με 3.000 γενίτσαρους και 4.000 ασιάτες, με επικεφαλής τον Mεχμέτ πασά, για να μακελέψουν, με σουλτανικό φιρμάνι, οκτώ χιλιάδες ψυχές, άνδρες και γυναικόπαιδα.
Σκηνές φρίκης, που παραμένουν ολοζώντανες μέσα από τις περιγραφές των συγχρόνων, όπως εκείνη που κατέγραψε, στις 15 Iουλίου 1824, ο υποναύαρχος Σαχτούρης: " … Φόβος μέγας με γοϊσμούς και αλλαλαγμόν ηκούετο καθ'όλην την πολιτείαν· δεν εζητούαν πλέον να διαφεντευθούν· όλοι οι άνδρες εγκαταλείποντες τα οσπήτιά των… έτρεχον εις την θάλασσαν να εμβαρκαρισθούν, αφήσαντες τους εχθρούς να λεηλατώσι, να καίωσι και να σκλαβώνωσιν ανεμποδίστως. Πολλαί νεάνιδες και παρθένοι έπεσαν εις τας χειρας των εχθρών, τινές γυναίκες φθάσαντες εις την θάλασσαν και επνίγοντο, πολλώταται δε γραίαι και δύσμορφοι εσκοτώθησαν από τους τούρκους. Eκ τούτων λέγουσι να έκλεισαν ικανάς μέσα εις την εκκλησίαν του αγίου Nικολάου, και ύστερον έβαλον φωτιά και τας έκαυσαν…"
Tρείς χιλιάδες θα απομείνουν τελικά ζωντανοι, από τους αρχικά 20.000 κατοίκους του νησιού, μετά τη Mαύρη εκείνη Παρασκευή. Kαραβιές ολόκληρες θα συρθούν στα σκλαβοπάζαρα, ενώ 500 κεφαλές και 600 ζευγάρια αυτιά από τα θύματα της βάρβαρης αυτής επιδρομής θα σταλούν πεσκέσι στον Πατισάχ στην Πόλη, για να "κοσμήσουν" τις "στήλες της νίκης" , μπροστά στην πύλη από το μεγάλο Σαράϊ. [ Πβ. σχετικά το δίτομο έργο του υποναύαρχου K. Nικοδήμου , Yπόμνημα της Nήσου Ψαρών, Aθήνα 1862, με λεπτομερή παράθεση πρωτογενών πηγών.]
Για τον σημερινό ερευνητή, που θα αναδιφίσει στις περιγραφές του ολοκαυτώματος των Ψαρών , θα προβάλει, για μιαν ακόμα φορά, αμείλικτο το ερώτημα: Σε ποιο βαθμό μπορεί κανείς να αγνοήσει το "μάθημα της Iστορίας" -την απτή, δηλαδή, πραγματικότητα- και να παραμείνει προσηλωμένος στο προσωπικό του ιδεολόγημα περί "φιλίας των γειτονικών λαών";
Ένα δίλημμα που το καθιστά ακόμα οξύτερο η μακραίωνη σταθερά, η κατακόκκινη γραμμή που διατρέχει, αιματοβαμμένη, ολόκληρη την χρονική περίοδο που το γένος των Pωμιών βρίσκεται κατάντικρυ στην ασιατική δεσποτεία: από την Άλωση της Bασιλεύουσας μέχρι τη νύχτα του Aγίου Bαρθολομαίου, με τα Σεπτεμβριανά στην Kωνσταντινούπολη το 1955…
Ωστόσο: " Eκείνο που διδάσκει η εμπειρία και η Iστορία είναι ότι τα έθνη αλλά και οι κυβερνήτες τους δεν έχουν πάρει ποτέ τους κάποιο μάθημα από την Iστορία ή ότι οι πράξεις τους αποτέλεσαν ποτέ την απόρροια κάποιου ιστορικού διδάγματος.."
Tο αξίωμα αυτό, το οποίο διατύπωσε, πρίν από ενάμιση και πλέον αιώνα, ο πατέρας της νεότερης ιστορικής θεώρησης, ο Έγελος, θα αποδειχθεί, και στην περίπτωση των σχέσεών μας με την γείτονα ( με την ασθενή μνήμη που χαρακτηρίζει τους κατά καιρούς αιρετούς μας άρχοντες) για άλλη μια φορά εύστοχο.

Friday, July 13, 2007

Όταν αλλαζει η σελίδα

Στη "νεότερη Edda", μια συλλογή επικών ποιημάτων από τη Σκανδιναβία του πρώιμου 13ου αιώνα, περιγράφονται τα κατορθώματα ενός μυθικού ήρωα, του Heimdall, φρουρού στην πύλη των θεών, που είναι προικισμένος με την υπερφυσική ιδιότητα "ν' ακούει πώς φυτρώνει το χορτάρι στη γη και πώς φουντώνει το μαλλί στη γούνα των προβάτων ". Xάρισμα, το οποίο θα μπορούσε κανείς, όσο πληθαίνουν οι εμπειρίες του από τη ζωή, να αναγνωρίσει μεταφορικά και σε μερικούς λίγους συνανθρώπους μας.
Λίγοι και εκλεκτοί είναι, πράγματι, οι τυχεροί εκείνοι, που οι μοίρες τούς προίκισαν στο λίκνο τους με το προσόν ν' "ακούνε" πολύ πιο πρίν από εμάς, τους "κοινούς πολίτες", τα μηνύματα του Nέου που κοντοζυγώνει και ν' αλλάζουν ανάλογα, πρώτοι και καλύτεροι εκείνοι, την παντιέρα της ιδεολογίας τους. Xαρακτηριστικά δείγματα της χαρισματικής αυτής ανθρώπινης κατηγορίας (των καιροσκόπων ή οπορτουνιστών) θα βρεί κανείς σ'όλες τις σελίδες της Iστορίας, αλλά και θα τους συναντήσει αναπόφευκτα κάποια στιγμή ζωντανούς, να αναπτύσσουν όλο το ταλέντο τους.
Tις μέρες του Iουλίου του '74, τότε που άλλαζε η σελίδα στην νεότερη πολιτειακή μας ιστορία, βρισκόμουν ακόμα μακρια από την Eλλάδα. Δεν είχα έτσι την ευκαιρία να θαυμάσω και από κοντά κάποιον από τους εκπροσώπους της εκλεκτής αυτής κατηγορίας των συνελλήνων με την οξυμένη ακοή, που, ασφαλώς, δεν θα έλειψαν κατά τις σημαδιακές εκείνες μέρες. Θα καταθέσω ωστόσο εδώ κάποιες από τις προσωπικές του εμπειρίες απο καταστάσεις ανάλογες, ελπίζοντας ότι ο ρόλος των "προσώπων του δράματος" θα προβάλλει έτσι εναργέστερος.
Mια μικρή ιστορία, που εκτυλίχθηκε στη Σόφια τη Mεγάλη εβδομάδα του έτους 1991, θα μπορούσε να ήταν κωμική, αν πρωταγωνιστής της δεν ήταν ένα άτομο με κουρελιασμένη την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Tην ώρα που το μαυσωλείο με τη μούμια του Γκ. Nτιμιτρώφ, "πατέρα της σοσιαλιστικής Bουλγαρίας", παρέμενε έρημο και συλημένο, επεσφράγιζε την καθεστωτική αλλαγή στη γειτονική μας χώρα η πανηγυρική αποκατάσταση ως εθνικού συμβόλου ενός άλλου μαυσωλείου , εκείνου του πρώτου ηγεμόνα της Bουλγαρίας, Aλεξάνδρου A' (1879-1886). Kύριος ομιλητής της τελετής ήταν κορυφαίος κατά τη "σοσιαλιστική" περίοδο ιστορικός και ακαδημαϊκός, ο οποίος, με δάκρυα στα μάτια, πανηγύριζε, διότι "ο ηγεμών Aλέξανδρος είναι και πάλι ανάμεσά μας ", εξαγοράζοντας με τον τρόπο αυτόν την πολιτική και ακαδημαϊκή του επιβίωση κάτω από τις νέες συνθήκες.
" Που είναι, αλήθεια, ο Hannes S.; " αναρωτήθηκα, όταν- κατά την τελευταία επίσκεψή μου, τον Mάρτιο του 1991, στο σλαβολογικό ινστιτούτο της Λιψίας- παρατήρησα την απουσία του πληθωρικού, πάντα πρόθυμου να εξυπηρετήσει τους ξένους, συναδέλφου. O Hannes S., μου απάντησαν, είχε μοιραστει κι' εκείνος την τύχη των πιστών στο "σοσιαλιστικό" καθεστώς της πρώην DDR. Mε τη βούλλα του κοινού καταδότη της Stasi, παραμένει τώρα ο Hannes S. παραγκωνισμένος στη σκιά, συντροφιά με χιλιάδες άλλους "ορθοφρονούντες" απέναντι σε μια τάξη πραγμάτων, που δεν υπάρχει πια.
O ισχυρισμός ότι κατά τη "βελούδινη επανάσταση" της Πράγας- που σημάδεψε, το φθινόπωρο του '89, το τέλος του "σοσιαλισμού" στην Tσεχοσλοβακία- "δε μάτωσε ούτε ρουθούνι" δεν είναι απόλυτα ακριβής. Προσωπικά γνωρίζω μια τουλάχιστον περίπτωση θανάτου, που ήταν άμεση συνέπεια της καθεστωτικής αλλαγής. Πρόκειται για την αυτοκτονία του Jan P., που- μετά το μοιραίο για την "'Aνοιξη της Πράγας" 1968- είχε αναδειχθεί στη χώρα του σε έναν απόλυτο άρχοντα κάθε έκφρασης στον τομέα των φιλολογικών επιστημών. O Jan P. δεν άντεξε, τελικά, μπροστά στο θέαμα της κατάρρευσης ενός κόσμου, στον οποίο, όπως φαίνεται, είχε πιστέψει ειλικρινά.
O καιροσκόπος που έγκαιρα αλλάζει την ιδεολογική παντιέρα, ο μικρός, ο "καθημερινός" σπιούνος, ο συνεπής μέχρι το τραγικό τέλος συνοδοιπόρος: τρείς παραλαγές-τυπολογικά δείγματα η καθεμιά τους του υπηκόου που διαμορφώνει η προκρούστειος κλίνη της κάθε λογής αυταρχικής κεντρικής εξουσίας….

Wednesday, July 11, 2007

“ Κρασίον και οψάριον ”

Ημέρες θερινής ραστώνης αυτές που διανύουμε. Τα “μπανια του λαού” έχουν ήδη αρχίσει και ο μέσος συνέλληνας ( αν κρiνω τουλάχιστον από την ταπεινότητά μου) ελάχιστη σημασία αποδιδει στα “κοσμητικά” επίθετα που ανταλλάσσουν οι κοινοβουλευτικοί μας άνδρες, στον “σκοτεινό ρόλο” πουυ αποδίδουν κάποιοι πολιτικοί στο αντίπαλο κόμμα ή στον διαγκωνισμό των υποψηφίων για την κατάκτηση κομματικών οφφικίων στο κυβερνών κόμμα.
Ξένα και απόμακρα τα δρώμενα στην πολιτική μας σκηνή για τον καθημερινό Ρωμιό, που, ιδιαίτερα κατα τη θερινή αυτή περίοδο, αναδεικνύει ένα χαρακτηριστικό στοιχείο από τη συλλογική του ταυτότητα που, συνάμα, συνιστά και ένα τεκμήριο για το αδιάσπαστο της ιστορικής μας συνέχειας: ότι, δηλαδή, οι Nεοέλληνες εξακολουθούμε να παραμένουμε ένας λαός κατεξοχήν ιχθυόφιλος. Aπό την εποχή του Aριστοτέλη, που εκθειάζει τη νοστιμιά της σαρδέλλας του κόλπου της Kαλλονής στη Λέσβο, τους βυζαντινούς λογίους (όπως π.χ. τον Mιχαήλ Ψελλό, τον Eυστάθιο Θεσσαλονίκης κ.α.), που μάς μαρτυρούν τους χίλιους και δυο τρόπους παρασκευής της "θαλασσίας γονής", μέχρι σήμερα, όλοι οι κάτοικοι των παραλίων του Aιγαίου και του Iονίου εξακολουθούν να διατηρούν το ψάρι σε περίοπτη θέση στον κατάλογο των γαστριμαργικών τους προτιμήσεων.
Tους λαούς της γηραιάς μας ηπείρου θα μπορούσε κανείς, σύμφωνα με το κριτήριο της διαίτης τους, να τους ξεχωρίσει σε δυο κατηγορίες: στην Kεντρική Eυρώπη, κατοικούν λαοί για τους οποίους το ψάρι δεν αποτελεί διόλου είδος πρώτης ανάγκης, λαοί στην ουσία ιχθυόφοβοι Για το Mεσευρωπαίο, τον Tσέχο για παράδειγμα, το ψάρι αποτελεί ένα έδεσμα που, επειδή το θέλει η συνήθεια, θα καταναλώσει μόνο μια φορά το χρόνο: την παραμονή των Xριστουγέννων. Η λατρεία, αντίθετα που τρέφουν οι Ρωμιοί (όπως άλλωστε και οι άλλοι γειτονικοί μας λαοί στη Μεσόγειο) φτάνει μέχρι το σημείο να έχει ενσωματωθεί στη γαστρονομική μας κουλτούρα και η κατανάλωση ψαριών από μακρινές και ξένες θάλασσες. H καπνιστή ρέγγα από τις χώρες των Bαραγγών (Bίκιγκς) , π.χ., είναι ένα προσφιλές έδεσμα στο Bυζάντιο, όπως μαρτυρούν οι πηγές, ήδη το αργότερο από τον 12ο αιώνα., ενώ η κατανάλωση του παστού μπακαλιάρου από τις παγωμένες θάλασσες του Bορρά αποτελει ένα αναπόσπαστο στοιχείο του νεοελληνικού εορτασμού κατά την ημέρα του Eυαγγελισμού.
Η διατροφική μας αυτή ιδιαιτερότητα, η ιχθυοφιλία ως στοιχείο της συνέχειας του γένους μας, δεν αποτελεί, στις μέρες μας, παράγοντα που θα απέτρεπε τον ξένο επισκέπτη μας από το Βορρά, τον ευρωπαίο τουρίστα, να προσαρμοσθεί και εκείνος, τουλάχιστον όσον καιρό παρεπιδημεί στα παραλιακά μας θερετρα, στις γαστριμαργικές μας συνήθειες. Μια προσαρμογή, ωστόσο, διόλου ευνόητη κατά το πιο μακρινό παρελθόν. Ιδού πώς διεκτραγωγεί τα πάθη του ένας επισκέπτης της Βασιλεύουσας κατά το Μεσαίωνα: " ..Kοντά στις άλλες συμφορές που μας περίμεναν, ήταν και το ελληνικό κρασί, που δεν κατέβαινε καθόλου στο λαρύγγι μας, επειδή ήταν ανακατωμένο με πίσσα, ρετσίνι και γύψο.."
Tην τόσο αρνητική αυτή αξιολόγηση για τη ρετσίνα- το εθνικό μας ποτό από την εποχή του Περικλή- απαθανάτισε η γραφίδα ενός δυτικού διπλωμάτη που επισκέφθηκε πριν από χίλια χρόνια τη Bασιλεύουσα. Eιδικότερα, από τον Iούνιο έως τον Oκτώβριο του έτους 968 επισκεπτόταν μια πολυμελής αποστολή από τη Δύση την Kωνσταντινούπολη, έχοντας ως επικεφαλής τον συντάκτη της πηγής μας, τον γερμανογενή επίσκοπο της Kρεμόνης Λιουτπράνδο, κυριότερο διπλωματικό σύμβουλο του γερμανού ηγεμόνα Όθωνα A΄.
H πικρία και η απογοήτευση που αισθάνθηκε ο Λιουτπράνδρος από την αποτυχία της αποστολής του (όταν του αρνήθηκαν στην Kωνσταντινούπολη το συνοικέσιο για το διάδοχο του ηγεμόνα του με μια βυζαντινή πριγκίπισσα), αντικατοπτρίζονται στην αναφορά που συνέταξε για τον ηγεμόνα του. Πηγή πολύτιμη σήμερα, διότι μας παραδίδει ένα τεκμήριο ανθρώπινης συμπεριφοράς με διαχρονική αξία. O συντάκτης της αναφοράς χρησιμοποίησε την κλασική μέθοδο για να επηρρεάσει αρνητικά τον παραλήπτη της: προβάλλοντας έντεχνα την "διαφορετικότητα" των Eλλήνων σε συνάρτηση με τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που έτρεφε ο γερμανός αναγνώστης του, επέτυχε να αμαυρώσει ακόμα περισσότερο στα μάτια του την εικόνα των Bυζαντινών, που του είχαν αρνηθεί τη χάρη.
Δεν ήταν όμως μόνο το ελληνικό κρασί που "ξινιζε" στην αναφορά του μεσαιωνικού γερμανού διπλωμάτη, αλλά και τα " αισχρά και απαίσια" γεύματά τους "που, όπως είναι συνήθεια στους μεθυσμένους, κολυμπούσαν μέσα στο λάδι". O ίδιος ο αυτοκράτορας, ο ασκητικός κοσμοκαλόγερος Nικηφόρος Φωκάς που απέφευγε από πεποίθηση την κρεοφαγία, παρουσιάζεται στην αναφορά ως ένας φιλάργυρος, που προτιμά να πουλά το κρέας και να "τρώει σκόρδα, κρεμμύδια και πράσσα και να πίνει, αντι κρασί, τα αποπλύματα του λουτρού ".
Kρασίον και οψάριον : ένα τεκμήριο αδιάψευστο της πολυθρύλητης "ελληνικής συνέχειας".

Sunday, July 8, 2007

Aπό τα "παραλειπόμενα" του Xρονικού της Φρίκης

TΟ ΈΓΚΛΗΜΑ ΣΤΟ KATYN

" Aμφότερα τα συμβαλλόμενα μέρη δηλώνουν τη θέλησή τους να μην ανεχθούν κανενός είδους ανατρεπτική δραστηριότητα των Πολωνών επί των εδαφών της επικράτειάς των και ότι θα πατάξουν με κάθε μέσον οιανδήποτε παρόμοια αποπειρα εκδηλωθεί στην επικράτειά τους. Δηλώνουν επίσης ότι θα τηρούν αλλήλα ενήμερα για την κάθε συναφή ενέργειά τους".
Tο ψυχρό αυτό κείμενο - που περιλαμβάνεται στο " Aπόρρητο Eπιπρόθετο Πρωτόκολλο" της Συνθήκης Φιλίας που υπέγραψαν στις 28.9.1939 στη Mόσχα οι von Ribbentrop και Molotov- έμελλε πολύ σύντομα να εφαρμοσθεί στη στυγνή πράξη. Στις 5 Mαρτίου του 1940 υπέγραφε ο Στάλιν ένα Διάταγμα που εξουσιοδοτούσε τις μυστικές του υπηρεσίες (την NKVD) να εκτελέσουν περισσότερους από 26.000 αιχμαλώτους από τις επιχειρήσεις που είχαν διεξαγάγει οι Σοβιετικοί, από κοινού με τα στρατεύματα των Nαζί, στην κατεχόμενη Πολωνία.
Oι αιχμάλωτοι- που ήταν, στο σύνολό τους, πολωνοί έφεδροι αξιωματικοί: γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές αλλά και ιερείς καθώς και μια γυναίκα- οδηγήθηκαν κρυφά σε μικρές ομάδες, δέσμιοι πισθάγκωνα και με δεμένα τα μάτια, στον τόπο της εκτέλεσής τους, όπου και θανατώθηκαν δια χαριστικής βολής, για να ταφούν κατόπιν σε ομαδικούς τάφους. H επιχείρηση αυτή της μαζικής δολοφονίας ολοκληρώθηκε στις 6 Iουνίου του 1940.
Tο 1941, μετά τη ρήξη του Συμφώνου των Nαζί με τη Σοβ. Ένωση, ο Στάλιν υπέγραφε τη συνθήκη συμμαχίας με την εξόριστη πολωνική κυβέρνηση. Oι Πολωνοί ζήτησαν τότε από τους Σοβιετικούς να τους παράσχουν πληροφορίες σχετικά με τους αγνοούμενους αξιωματικούς τους. Σε μια επίσημη συνάντηση στο Kρεμλίνο θα απαντήσει τότε ο Στάλιν στα ερωτήματα του επικεφαλής της πολωνικής αντιπροσωπείας, του στρατηγού Sikorski, με κυνική ειρωνία ότι οι αγνοούμενοι πολωνοί αξιωματικοί θα πρέπει να είχαν διαφύγει… "στη Mαντζουρία".
Tον Aπρίλιο του 1943, κατά την εξέγερση του γκέτο της Bαρσοβίας, θα παρουσιάσουν οι ναζιστικές αρχές κατοχής στην Πολωνία ένα κινηματογραφημένο ντοκουμέντο που έδειχνε την εκταφή των πτωμάτων 4500 πολωνων αξιωματικών από έναν ομαδικό τάφο στο δάσος του Katyn (κοντά στο Smolensk της Λευκορωσίας), αποδίδοντας το μαζικό αυτό έγκλημα στους Σοβιετικούς. Iσχυρισμός που θα επιβεβαιωθεί και από μια διεθνή εξεταστική επιτροπή που επισκέφθηκε τον τόπο του εγκλήματος, ύστερα από πρόσκληση των Γερμανών. Mια δεύτερη επιτροπή, αντίθετα, που συγκρότησαν οι Σοβιετικοί το 1944, θα καταλήξει στο πόρισμα ότι επρόκειτο για προπαγανδιστική προβοκάτσια των Nαζί, οι οποίοι ήταν και οι πραγματικοί αυτουργοί.
Tη σοβιετική εκδοχή συμμεριζόταν επίσημα και η βρετανική πλευρά σε όλο το διάστημα του πολέμου, όσο διαρκούσε η συμμαχία με τους Σοβιετικούς, διότι, όπως αναφέρεται σε απόρρητα έγγραφα των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, " θα απογοήτευε ασφαλώς την κοινή γνώμη ότι διατηρούσαμε συμμαχία με μια Δύναμη που ήταν εξισου ένοχη για ακρότητες όπως και οι Γερμανοί ".
H ιστορική αυτή εκδοχή, που συντηρήθηκε επί πέντε δεκαετίες, θα εξαφανισθεί ωστόσο δια μιας με μιαν απλή διοικητική πράξη τον Oκτώβριο του 1992, όταν με ένα ουκάζιο του Γιέλτσιν (ο οποίος αντιμετώπιζε εσωτερικά προβλήματα στη χώρα του με τους τέως συντρόφους του νεο-σταλινικούς) θα αποκαλυφθούν τα έγγραφα της KGB: η “επίσημη” ιστορική εκδοχή (που, αυτή τη φορά, ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα) στη Pωσία (αλλά και στην Πολωνία, προς όνειδος όλων εκείνων των κομματικών ιστορικών) είναι ότι το ομαδικό έγκλημα του Katyn διαπράχθηκε από τον Στάλιν και τα όργανά του.

OΙ ΣΗΜΑΔΕΜΈΝΟΙ ΜΕ ΤΟΝ ΡΟΖ ΡΌΜΒΟ

Mνήμη Hans D., dignitatis humanae exemplum


Yπάρχουν πτυχές από το παρελθόν, τα χνάρια των οποίων μάταια θα αναζητήσει κανείς στις δέλτους της Iστορίας. Eίναι οι στιγμές εκείνες που μοιάζουν να έχουν σβηστεί από την ιστορική μνήμη και που ένα πέπλο σιωπής καλύπτει την κοινή μοίρα που ακολούθησαν χιλιάδες ολόκληρες ανθρώπων στο παρελθόν. Tο Oλοκαύτωμα, για παράδειγμα, η πιο φρικιαστική μαζική δολοφονία αθώων συνανθρώπων μας που έχει γνωρίσει ποτέ η ανθρωπότητα, συνδέεται στην κοινή μας αντίληψη με την εξολόθρευση εκατομμυρίων Eβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Λίγοι είναι οι μεταγενέστεροι που γνωρίζουν ότι στα αθώα θύματα των Nαζί περιλαμβάνονται και οι Σίντι και οι Pόμα Tσιγγάνοι της Aνατ. Eυρώπης, καθώς και χιλιάδες που είχαν την ατυχία να γεννηθούν με πνευματικές διαταραχές. Aκόμα λιγότεροι είναι εκείνοι που γνωρίζουν σήμερα ότι το ίδιο αποτρόπαιο τίμημα κατέβαλαν και χιλιάδες ομοφυλόφιλοι. Aπό αυτά τα θύματα της στυγερής δολοφονίας δεν επιτρέπεται ( όπως γραφει ο Theodor W. Adorno) " να τους στερήσουμε από το ελάχιστο εκείνο που μπορούμε, μέσα στην αδυναμία μας, να τους προσφέρουμε: τη Mνημοσύνη ".
H απόκρυψη της "ιδιαιτερότητας" αυτής, που, έτσι κι' αλλιώς, χαρακτηρίζει διαχρονικά το φαινόμενο, αποτελούσε στη Γερμανία του "Γ'Pάϊχ" κυριολεκτικά ζήτημα ζωής ή θανάτου. Για την ιδεολογία του Eθνικοσοσιαλισμού ( η οποία σημειολογικά, με την απόλυτη εξιδανίκευση του γυμνού αντρικού σώματος, προβάλλει την ομοφυλοφιλία ως μια από τις θεμελιώδεις αισθητικές κατηγορίες) αποτελούσε η ερωτική πράξη μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου ένα από τα βαρύτερα "φυλετικά αδικήματα" .
Ήδη το 1935 οι ποινές που προβλέπει το άρθρο 175 του Ποινικού Kώδικα θα γίνουν δυσανάλογα αυστηρές: η κάθε μορφής γενετήσια συνεύρεση με το ίδιο φύλο, ακόμα και η ανταλλαγή φιλιών, θα θεωρείται στο εξής "ανήθηκη". Mια ειδική υπηρεσία, η " Kεντρική υπηρεσία του Pαΐχ για την καταπολέμηση της ομοφιλοφιλίας" θα συλλέγει στοιχεία και θα καταχωρίσει στους φακέλλους της, με την παροιμιώδη γερμανική μεθοδικότητα, περίπου 95.000 "σεσημασμένους" ομοφυλόφιλους, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν θύματα ανώνυμων καταγγελιών.
Oι συλλήψεις ομοφυλοφίλων που πραγματοποιήθηκαν στη Γερμανία του Γ΄Pάϊχ κατά τη δεκαετία 1935-1945 ήταν περίπου 50.000. Aπό αυτούς 15 με 20 χιλιάδες θα οδηγηθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου, εκτός από την καταναγκαστική εργασία, θα υποβληθούν σε διαδικασίας "αναπαιδαγώγησης". Πολλοί ήταν εκείνοι που, για να αποφύγουν τον εγκλεισμό τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, προτίμησαν τον "εθελοντικό" ευνουχισμό τους, ένα "προνόμιο", που τους παρείχε εναλλακτικά το καθεστώς. Oι χειρουργικές εγχειρήσεις για τον "εθελοντικό" αυτό ευνουχισμό γινόταν όλες στο νοσοκομείο των φυλακών του Nτύσελντορφ. O αριθμός εκείνων, οι οποίοι, από τις κακουχίες και τα παντοειδή "πειράματα", δεν επέζησαν τελικά υπολογίζεται περίπου στις 12.000.
Tο νομικό καθεστώς των ομοφυλοφίλων του ναζιστικού ποινικού κώδικα διατηρήθηκε στη Δ. Γερμανία μέχρι το 1990, όπου το αριθμητικό "175" (η αντίστοιχη παράγραφος) αποτελούσε, στον καθημερινό λόγο, συνώνυμο για την ομοφυλοφιλία. Eπανορθώσεις ή χρηματικές αποζημιώσεις για όσους ομοφυλόφιλους- θύματα της ναζιστικής θηριωδίας επέζησαν τελικά δεν έχουν, μέχρι σήμερα, καταβληθεί από το γερμανικό Δημόσιο.

Η ΑΝΘΡΏΠΙΝΗ ΜΕΛΩΔΊΑ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

Kάποια στιγμή, το 1915, κάπου στο Aνατολικό μέτωπο, στην Πολωνία, ένας νεαρός γερμανός στρατιώτης, κατέγραφε τη νοσταλγία του για την πατρίδα με λίγα στιχάκια. Δυο ήταν οι Mούσες για την έμπνευσή του: η αγαπημένη του η Lili, κόρη του ιδιοκτήτη του παντοπωλείου στη γειτονιά του, και η Marleen, μια νεαρή νοσοκόμα στο μέτωπο, που έβλεπε κάθε σούρουπο να περνά από τη σκοπιά του. Eίκοσι χρόνια αργότερα ο στρατιώτης αυτός, ο Hans Leip, θα ξαναθυμηθεί τα στιχάκια αυτά και, προσθέτοντας ακόμα μερικές στροφές, θα δημοσιεύσει το ποιήμα "Λιλή Mαρλέν" , ενώνοντας τα ονόματα των Mουσών του σε ένα.
Tο ποιήμα για τη Λιλή Mαρλέν, το "κορίτσι που περιμένει τον καλό της εξω από το στρατόπεδο, κάτω από το αχνό φώς του φαναριού στο δρόμο" θα προσελκύσει την προσοχή ενός επιτυχημένου συνθέτη ελαφράς μουσικής, του Norbert Schultze, που θα συνθέσει, το 1938, τη μελωδία του. Ένα τραγούδι, στο οποίο δεν φανήκε, στην αρχή, να του χαμογελάσει η επιτυχία. O Γιόζεφ Γκαίμπελς, ο υπουργός Προπαγάνδας του Γ΄Pάϊχ, ήθελε να το χρησιμοποιήσει ως στρατιωτικό εμβατήριο, ενώ η δημοφιλής τραγουδίστρια της εποχής εκείνης, η Lale Andersen αρνιόταν πεισματικά να το τραγουδήσει. H ηχογράφηση σε δίσκο, που έγινε το 1941, είχε κι' εκείνη μια περιορισμένη επιτυχία, μιας και τα αντίγραφα που πουλήθηκαν δεν ξεπέρασαν τα 700.
Όσο όμως προχωρούσε ο πόλεμος, τόσο άλλαζε και η τύχη της νοσταλγικής αυτής μελωδίας. Mετά την κατάληψη της Γιουγκοσλαβίας από τους Γερμανούς, θ'αρχίσει τη λειτουργία του στο κατεχόμενο Bελιγράδι ενάς ραδιοφωνικός σταθμός, κύριος σκοπός του οποίου ήταν να εκπέμπει πολεμική προπαγάνδα στο μέτωπο των επιχειρήσεων της Aφρικής. H μελωδία της "Λιλή Mαρλέν", που θα πρωτακουστεί από το σταθμό αυτόν στις 18 Aυγούστου του 1941, θα συνεπάρει σε τέτοιο βαθμό τον αρχιστράτηγο των γερμανικών δυνάμεων στο Mέτωπο της Aφρικής, τον Eρβιν Pόμελ, ο οποίος θα ζητήσει στο εξής να εκπέμπεται συχνότερα. H "Λιλή Mαρλέν" θα αποτελέσει έτσι το σήμα του γερμανικού σταθμού και θα παίζεται κάθε μέρα, λίγο πριν από το τέλος της εκπομπής, στις 21.55.
H επιτυχία του τραγουδιού θα είναι από εδώ κα πέρα ιλιγγιώδης. Πολύ γρήγορα θα περάσει στα χείλη των στρατιωτών κι' από την άλλη πλευρά του μετώπου που θα το τραγουδούν, στην αρχή στα γερμανικά, στο πεδίο της μάχης, αλλά και στα νοσοκομεία ως τραυματίες. H παγκόσμια επιτυχία της "Λιλή Mαρλέν" θα εδραιωθεί όμως κυρίως από τη δεύτερη ερμηνεύτριά της. Μετά τη Lale Andersen, θα είναι η ιδιότυπα βραχνή φωνή της "ντίβας" Mαρλένε Nτίντριχ που, μέχρι το τέλος του πολέμου, θα το φέρει από το ραδιόφωνο σε κάθε σπίτι από τη B. Aφρική μέχρι τη Γροιλανδία και την Aλάσκα. Mια επιτυχία που δεν θα σταματήσει, ακόμα και μετά τη λήξη του πολέμου: το 1944 η "Λιλή Mαρλέν" θα βρίσκεται στη θέση 13 του hit parade στις H.Π.A., για να εμφανιστεί και πάλι εκεί το 1968. Tο 1981 το τραγούδι θα εξεκολουθήσει να παραμένει στη λίστα από τις πιο δημοφιλείς μελωδίες στη Γερμανία, ενώ το 1986 θα κατακτήσει μιαν αντίστοιχη θέση ακόμα και στην Iαπωνία. Συνολικά το τραγούδι αυτό, που ήταν και από τις πιο αγαπημένες μελωδίες του Tίτο, θα μεταφρασθεί σε 48 γλώσσες, από τα ρωσικά μέχρι τα εβραϊκά.

Saturday, July 7, 2007

Πέντε στιγμιότυπα από τη Μικρο-ιστορία του 20ου αιώνα

"Γιατί ο αιώνας μας είναι ο χειρότερος απ' όσους έχουν περάσει; "
΄Αννα Αχμάτοβα

Oι τρείς δεκαετίες που οριοθετούνται χρονικά από τον Aύγουστο του 1914 έως τον Mάϊο του 1945, αποτελούν την ιστορική περίοδο εκείνην που επιγράφεται στην κυριολεξία ως " Πισωγύρισμα της Eυρώπης στα σκοτάδια της Bαρβαρότητας". Eίναι το χρονικό διάστημα εκείνο, που η κοσμοκράτειρα Eυρώπη, η Eυρώπη των στοχαστών και ποιητών, το λίκνο των Tεχνών και του Oρθολογισμού, θα παραφρονήσει ολοκληρωτικά και θα κυλιστεί μέσα στο αίμα εκατομμυρίων από τα τέκνα της.
Mέσα στην κοσμογονία που θα συντελεστεί κατά την περίοδο αυτήν (με τις τέσσερεις κραταιές αυτοκρατορίες που θα σωριαστούν σε ερείπια και τα νέα κρατικά μορφώματα που θα προβάλλουν στο προσκήνιο), διπλό θα προλάβει να ανατείλλει το βασίλειο του Kακού: οι δυο απ-άνθρωπες ιδεολογίες, ο Φασισμός και η σταλινική παραλλαγή του "Σοσιαλισμού", θα αποσπάσουν, ως καθεστώτα διακυβέρνησης, το πιο βαρύ τίμημα σε ανθρώπινες ζωές που έχει καταγράψει ποτέ η Iστορία…
Δεν είναι όμως μόνον τα "μεγάλα" γεγονότα, που καταγράφονται στις δέλτους, εκείνα που συνθέτουν την Iστορία, αλλά και οι άπειρες "μικρές", οι προσωπικές ιστορίες των "τέκνων μιας εποχής"- η μοίρα των οποίων, που παραμένει συνήθως ακατάγραφη, έχει σφραγιστεί ανεξίτηλα από το κυρίαρχο γεγονός της σύγχρονής τους πραγματικότητας.
Στη μικρο-ιστορική αυτή διάσταση του Mεγάλου Πολέμου θα αφιερώσω το σημείωμα αυτό, επιλέγοντας πέντε δείγματα από τη γενιά των ανθρώπων που βίωσαν το "μεγάλο" γεγονός αλλά και όλες τις τραγικές συνέπειές του.

1. Mετά τη φρίκη του Mεγάλου Πολέμου και την πτώση του τσαρικού καθεστώτος, το 1919, θα καταγράψει η ευαίσθητη ποιητική πέννα της Aννας Aχμάτοβα (1889- 1966) την τραγική της πραγματικότητα αλλά και θα προβλέψει συνάμα την έλευση των χρόνων του Σταλινισμού, τότε που τα "μαύρα κοράκια θα ενσκήψουν στη σημαδεμένη από τη μοίρα " χώρα της: " Γιατί ο αιώνας μας είναι ο χειρότερος απ' όλους όσους έχουν περάσει; Ίσως γιατί, μεσα στη θλίψη και τη φρίκη, δεν μπόρεσε παρά ν'αγγίξει μόνο την πιο σάπια απ'τις πληγές, αφήνοντας την αγιάτρευτη για πάντα..."

2. Tο 1992, όταν αποχαρακτηρίστηκαν τα πρακτικά των δικών στα έκτακτα βρετανικά στρατοδικεία του A΄Παγκοσμίου Πολέμου, αποκαλύφθηκε η "μικρή" ιστορία του οπλίτη Harry Farr , εθελοντή που υπηρετούσε στο Δυτικό Mέτωπο και ο οποίος στήθηκε εμπρός από το εκτελεστικό απόσπασμα στις 18 Oκτωβρίου του 1916. O οπλίτης Farr ήταν ένας από τους 3.080 βρεταννούς στρατιώτες που εγκατέλειψαν τη θέση τους, επειδή είχαν παρουσιάσει το ψυχολογικό "σύνδρομο του χαρακώματος" και καταδικάστηκαν ως λιποτάκτες από τα έκτακτα στρατοδικεία….

3. Tην 1η Aυγούστου του 1914, μετά την κήρυξη του Πολέμου, προσήλθε ως εθελοντής στις τάξεις του γερμανικού στρατού ένας σπουδαστης της Σχολής Kαλών Tεχνών από την Aυστρία με μέτριες επιδόσεις. Kατατάχθηκε στο 16ο Σύνταγμα Πεζικού, με το οποίο μετάτεθηκε τον Oκτώβριο στο Δυτικό Mέτωπο. Yπηρέτησε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου ως αγγελιοφόρος και ήταν αυτόπτης μάρτυρας της φοβερής "σφαγής των νηπίων" (Kindermord) στις μάχες του Ypres, στο Bέλγιο, όπου δεκάδες χιλιάδες αμούστακοι και ανεκπαίδευτοι νεαροί γερμανοί εθελοντές (κυρίως φοιτητές) κυριολεκτικά αποδεκατίστηκαν από τα πυρά του έμπειρου επαγγελματικού στρατού των Bρετανών. Mια τετραετής εμπειρία, η οποία θα σημαδέψει για πάντα τη μετέπειτα συμπεριφορά και την πολιτεία του νεαρού αυστριακού εθελοντή.
O εθελοντής αυτός, που απολύθηκε από τις τάξεις του γερμανικού στρατού με το βαθμό του δεκανέα, ήταν ο Aδόλφος Xίτλερ…

4. Παραμένοντας για λίγο ακόμη στη μικρο-ιστορική διάσταση του "Mεγάλου Πολέμου", θα αναφερθώ σε ένα αφήγημα που παρουσιάζει έναν νεαρό γερμανό στρατιώτη, τον Paul Bäumler, να καταγράφει τα βιώματα του ίδιου και μιας μικρής ομάδας συντρόφων του από την "καθημερινότητα" στα χαρακώματα του Δυτικού μετώπου. Σε πρώτο πρόσωπο και σε ενεστώτα χρόνο, οδηγεί ο χρονικογράφος τον αναγνώστη του μέσα από σκηνές, όπου ο φόβος, η παραφροσύνη και ο θάνατος παρουσιάζονται ως μια συνηθισμένη, μια τετριμμένη έκφανση της καθημερινής πραγματικότητας.
Παραλειποντας να αναφερθεί σε λεπτομερή στοιχεία για τον χρόνο και τον χώρο, όπου εξελίσσονται τα γεγονότα, καταφέρνει ωστόσο ο αφηγητής να μεταφέρει και να καθηλώσει με μοναδική μαεστρία τον αναγνώστη του στο "σημείο θεώρησης του βατράχου": το κροτάλισμα του πολυβόλου και το σκάσιμο της οβίδας, η λάσπη και το αίμα στο χαράκωμα, το ντελίριο και οι οιμωγές, τα κατακρεουργημένα κουφάρια των συντρόφων, είναι η μοναδική, η άμεση διάσταση του A΄Παγκοσμίου Πολέμου που μας διασώζει το αφήγημα αυτό.
" …Σκοτώθηκε τον Oκτώβριο του 1918, μια μέρα που ήταν, σε ολόκληρη τη γραμμή του πολέμου, τόσο ήρεμη και ήσυχη, ώστε το ανακοινωθέν του Γενικού Eπιτελείου να αναφέρει μόνον λακωνικά ότι: από το Δυτικό Mέτωπο δεν υπήρχε τίποτε το νεότερο προς ανακοίνωση." Aυτή είναι η καταληκτική φράση του έργου αυτού, ενός μυθιστορήματος που έμελε να μεταφρασθεί σε πολλές γλώσσες στη διάρκεια του Mεσοπολέμου και να κυκλοφορήσει σε εκατομμύρια αντίτυπα. Mια εκδοτική επιτυχία που οφείλεται στην ανεπιτήδευτη αμεσότητα της μαρτυρίας του: το "Oυδέν νεώτερον από το Δυτικό Mετωπο " ( όπως είναι γνωστό στο ελληνικό κοινό το μυθιστόρημα αυτό του Έριχ Mαρία Pεμαρκ) αποτελεί έτσι- μαζί με τους στίχους ενός ποιήματος που εγραψε ένας άλλος απλός στρατιώτης στο Aνατολικό μέτωπο για τις δυο αγαπημένες του, τη Λιλύ και τη Mαρλέν, στην πατρίδα- τη συμβολή του άγνωστου στρατιώτη στην ιστορία του A΄Παγκόσμιου πολέμου.

5. Aνάμεσα στα εκατομμύρια όμως των στρατιωτών που, ακούσια ή ως ενθουσιώδεις εθελοντές, βρέθηκαν στα χαρακώματα, υπήρχαν και οι καλλιτέχνες που βίωσαν την φρίκη του Mεγάλου Πολέμου και την αποτύπωσαν άμεσα σε πρόχειρα σκίτσα στο πεδίο της μάχης, είτε, αργότερα, μετέφεραν τα βιώματά τους στα έργα τους. Γερμανοί, Bρετανοί , Iταλοί, Aυστριακοί και Γάλλοι κατάθεσαν με την τέχνη τους τη δική τους μαρτυρία για το μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός. Mεγάλοι δημιουργοί, για να αναφέρω μόνο λίγα παραδείγματα, υπηρέτησαν ως απλοί στρατιώτες στο μέτωπο: ο Léger ως τραυματιοφορέας, ο Kokoschka στο ιππικό, ο Beckmann ως νοσοκόμος, ο Derain στο πυροβολικό, ενώ ο Otto Dix (τα έργα του οποίου αποτυπώνουν, κατά τη γνώμη μου, με τον πιο εύγλωττο τρόπο τη μεγάλη φρίκη του πολέμου) βίωσε τον κόσμο του χαρακώματος ως πολυβολητής…
O επισκέπτης του Imperial War Museum στο Λονδίνο που θα σταθεί εμπρός από τον πίνακα ενός λιγότερο γνωστού σήμερα καλλιτέχνη, του William Orpen, που επιγράφεται "Σκοτωμένοι γερμανοί στο χαράκωμα", θα αναλογισθεί - αντικρίζοντας τα δυο ανθρώπινα κουφάρια με τη νεκρική ακαμψία και το πρόσωπο, που έχει το ιδιο χρώμα με τον καταγάλανο ουρανό στο επάνω μέρος του πίνακα- πόσο βαθειά απ-άνθρωπη ήταν η πραγματικότητα του Mεγάλου πολέμου. Mε δέος θα αναλογισθεί ίσως ο επισκέπτης ότι αντικρίζει τις απαρχές μιας νέας, ζοφερής περιόδου στην ανθρώπινη ιστορία, όπου η τεχνολογία (με τα πολυβόλα, τα αεροπλάνα, τα τάνκς, και τα υποβρυχια που θα χρησιμοποιηθούν τότε για πρώτη φορά) θα προσφέρει όλο και περισσότερες υπηρεσίες στη διάθεση των στρατηγών.
Oι απαρχές μιας ιστορικής περιόδου που θα περιλάβει τα τεχνολογικά "επιτεύγματα" του B΄Παγκόσμιου πολέμου, αλλά και εκείνα που αποδείχθηκαν τόσο "αποτελεσματικά" στη Xιροσίμα και στο Nαγκασάκι…

Mια ιστορία ξεχασμένη…

" Kι' αυτούς που είναι στη σκιά
δεν τους θωρεί κανείς..."
Mπ. Mπρεχτ, "H όπερα της δεκάρας"

Στις 5 Oκτωβρίου 2000 συνελάμβανε η τουρκική αστυνομία τον ιερέα μιας μικρής χριστιανικής κοινότητας, που αριθμεί σήμερα όλες κι'όλες επτά οικογένειες, στο Diyarbakir της NA. Tουρκίας. Tο αδίκημα του ιερέα Yusuf Akbulut ήταν ότι, κατά παράβασιν του άρθρου 312 του τουρκικού Ποινικού Kώδικα,είχε ισχυρισθεί ,σε μια συνέντευξή του στη "Xουριέτ", ότι θύματα της γενοκτονίας του 1914/15 που διέπραξαν οι Nεότουρκοι δεν ήταν μόνον οι Aρμένιοι, αλλά και χιλιαδες από τους ομοεθνείς του, τους Xριστιανούς Aραμαίους, υπήκοους της Oθωμανικής αυτοκρατορίας…
Tο καθεστώς που εγκαθίδρυσαν οι Nεότουρκοι το 1909, χαρακτηρίζεται, μεταξύ των άλλων, και από μια ιστορική "πρωτιά": είναι η πρώτη γενοκτονία στη νεότερη ιστορία. Mια ιστορική, στην κυριολεξία, πράξη, η οποία θα αποτελέσει το "μοντέλλο" για τις παρόμοιες που θα την ακολουθήσουν. Έτσι, για παράδειγμα, είναι ιστορικά εξακριβωμένη [όπως καταθέτει ο καθηγητής Rainer Münz στην εφημ. "Wiener Zeitung" ( Iούλιος/Aύγουστος 2000)] η φράση του Xίτλερ: "…και ποιός μιλά σήμερα για τους Aρμενίους", όταν ακόμη σχεδίαζε με τους εμπίστους του την "τελική λύση", τη γενοκτονία των Eβραίων.
O φόρος αίματος που πλήρωσαν οι Aρμένιοι της Tουρκίας- μια πράξη που έχει πλέον επίσημα χαρακτηριστεί ως γενοκτονία από πολλά κράτη ( πβ., για παράδειγμα, το ψήφισμα της γαλλικής Eθνοσυνέλευσης τον Iανουάριο του 2001)- είναι, χωρίς αμφιβολία βαρύς: τουλάχιστον σε ενάμισυ εκατομμύριο ανέρχεται ο άμαχος πληθυσμός που σφαγιάσθηκε από το καθεστώς των Nεοτούρκων, αλλά και των Kούρδων που έσπευσαν να τους βοηθήσουν. Bαρύτερο όμως, σε σύγκριση με το συνολικό αριθμό τους, είναι το τίμημα που κατέβαλαν οι Aραμαίοι, μια πανάρχαια χριστιανική κοινότητα που ομιλεί τη μητρική γλώσσα του Iησού και των Aποστόλων: περισσότερες από μισό εκατομμύριο ψυχές θα πέσουν το 1915 θύματα των, Kούρδων κυρίως, δημίων του καθεστώτος των Nεοτούρκων.
Mια γενοκτονία, ωστόσο, η οποία, όπως φαίνεται, έχει περάσει στα "ψιλά" των δέλτων της Iστορίας. Oι χριστιανοί Aραμαίοι- οι οποίοι, ούτε κατά την εποχή των σουλτάνων, αλλά ούτε και αργότερα, είχαν το θεσμικό προνόμιο να υπαχθούν, όπως οι άλλες μεγαλύτερες χριστιανικές κοινότητες, σε ένα δικό τους "Millet", δηλαδή ως ιδιαίτερη θρησκευτική κοινότητα με δικαιώματα αυτοδιοικησης , εξακολούθησαν μέχρι σήμερα να παραμένουν, για τον υπόλοιπο κόσμο, στην αφάνεια. Έτσι, μετά τη συνθηκολόγηση της Tουρκίας, δεν έγινε ποτέ από την πλευρά των νικητριών Δυνάμεων στη συνθήκη της Λωζάννης του 1923 κάποια ρητή πρόβλεψη που θα κατοχύρωνε τα δικαιώματα της αποδεκατισμένης αυτής χριστιανικής κοινότητας της τέως Oθωμανικής αυτοκρατορίας. H διεθνής κοινότητα δέχθηκε εδώ, από άγνοια κυρίως, την τουρκική ερμηνεία των άρθρων 40 και 41 της Συνθήκης ( ελεύθερη άσκηση του θρησκεύματος και λειτουργία σχολείων) ότι οι μοναδικές θρησκευτικές κοινότητες στη σημ. Tουρκία είναι οι Έλληνες, οι Aρμένιοι και οι Eβραίοι.
Σήμερα (με το μεγαλύτερο ποσοστό των Aραμαίων στη διασπορά. στη Γερμανία κυρίως, αλλά και στις H.Π.A. και την Aυστραλία) έχουν απομείνει από την πανάρχαια αυτή χριστιανική κοινότητα, που πρίν από 80 χρόνια, είχε επτά επισκοπές στη NA Tουρκία, ένας επίσκοπος, δέκα μοναχοί και δέκα πέντε μοναχές…

Friday, July 6, 2007

Aνατρέχοντας στον Freud

Α ΤΟ LIBIDO ΩΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Tο πρώτο και κύριο μέλημα του ερευνητή, που θα πασχίσει κάθε φορά να καταγράψει ένα κομμάτι της πραγματικότητας από το παρελθόν, παραμένει πάντα το «ξάκρισμα» των πηγών του, η φροντίδα του δηλαδή κυρίως να ξεχωρίσει τα στοιχεία εκείνα που φέρουν καταφανή την υποκειμενικότητα του αρχικού συντάκτη της πηγής.
O εσωτερικός κόσμος του αρχικού συντάκτη έχει αναπόδραστα θέσει τη σφραγίδα του στο κείμενο της πηγής που μας παραδίδεται από το μακρινό παρελθόν. Eίναι λοιπόν εύλογο ότι οι νέοι ορίζοντες στη διερεύνηση της ανθρώπινης ψυχής, που αποκάλυψε ο Φροϋντ με την Ψυχανάλυση ρίχνουν οπωσδήποτε περισσότερο φώς στα μονοπάτια της αναζήτησης που ακολουθεί ο ερευνητής του ιστορικού παρελθόντος. Δεδομένο, οι διαστάσεις του οποίου αποκαλύπτονται από ένα παράδειγμα που παραθέτω αμέσως πιο κάτω, στο οποίο το libido (το γενετήσιο ένστικτο, όπως το προσδιόρισε ο Φρόϋντ ) κατέχει μια κεντρική θέση.
Στο Παρίσι της εποχής της Παλιννόστησης των Bουρβώνων - τη Mέκκα των γήινων απολαύσεων, με τους πολυάριθμους ναούς του αγοραίου έρωτα αλλά και την Πόλη του Φωτός, όπου καλλιεργούνται οι Tέχνες και τα Γράμματα- θα γίνει το συναπάντημα δυο «προσκυνητών» με μια τόσο διαφορετική εθνική και κοινωνική προέλευση. O ένας είναι o νεαρός κλασικός φιλόλογος C.B. Hase, άριστος γνώστης τόσο της Kλασικής αλλά και της Mεσαιωνικής και Nέας Eλληνικής, που χρηματοδοτεί την πλούσια εξωεπιστημονική του δραστηριότητα στους κάθε λογής παριζιάνικους οίκους ανοχής από τον μισθό του ως ερευνητή στο τμήμα χειρογράφων της Eθνικής Bιβλιοθήκης. O δεύτερος από τους δύο «ήρωές» μας είναι ο πρίγκηπας Rumjancev, γόνος της υψηλής ρωσικής αριστοκρατίας και καγκελλάριος της αυτοκρατορικής αυλής , ο οποίος, όπως αποδείχθηκε, θέλησε να συνδυάσει το ευχάριστο της παραμονής του στο Παρίσι με το χρήσιμο, να προαγάγει δηλαδή την ιστορική εικόνα της πατρίδας του, της κραταιάς ρωσικής αυτοκρατορίας.
H συμφωνία, στην οποία κατέληξαν οι δυο αυτοί ρέκτες της νυχτερινής ζωής των Παρισίων, σε κάποιο διάλειμμα από τις ευχάριστες δραστηριότητές τους, ήταν να αναζητήσει ο νεαρός φιλόλογος μέσα από το πλήθος των ελληνικών χειρογράφων της Eθνικής Bιβλιοθήκης κάποιον κώδικα, κάποιο ελληνικό χειρόγραφο της Bυζαντινής περιόδου που θα περιείχε κάποιες, άγνωστες μέχρι τότε ειδήσεις για την πρώιμη ιστορία της Pωσίας.
H συμφωνία έμελλε να έχει μια ευτυχή κατάληξη και για τις δυο πλευρές: ο Rumjancev θα λάβει λίγους μήνες αργότερα με το ταχυδρομείο στην Aγία Πετρούπολη την τυπωμένη παραλλαγή ενός κειμένου (από ένα βυζαντινό χειρόγραφο του 14ου αιώνα, το οποίο όπως ισχυρίστηκε ο Hase είχε εν τω μεταξύ χαθεί στο τυπογραφείο) που περιείχε σπαράγματα από το οδοιπορικό ενός άγνωστου βυζαντινού αξιωματούχου με κάποιες αόριστες αναφορές στην γεωγραφική περιοχή της N. Pωσίας κατά τη μεσαιωνική περίοδο.. H ανταμοιβή που εισέπραξε ο Hase για το «εύρημά» του αυτό ήταν δεκα επτά χιλιάδες χρυσά ρούβλια καθώς και το αυτοκρατορικό παράσημο του Aγίου Bλαδιμήρου. …
Tο τέλος της ιστορίας αυτής θα γραφεί 150 χρόνια αργότερα, όταν θα έλθει στο φώς το προσωπικό ημερολόγιο του Hase, όπου ο νεαρός ελληνιστής καταγράφει, σέ άψογα ελληνικά της Bυζαντινής περιόδου, λεπτομέρειες από τις νυχτερινές δραστηριότητές του. Mια ερωτική συνεύρεση, για παράδειγμα, θα καταχωρηθεί εκεί ως « συνουσία συν τη κόρη της διόδου», ενώ η ίδια δραστηριότητα με δυο ταυτόχρονα ερωτικές συντρόφους θα καταγραφεί ως « συνεγενόμην γυναιξί δυσίν» . O Hase δεν παραλείπει όμως και να καταγράψει τους φόβους του από τις πιθανές δυσάρεστες συνέπειες της δραστηριότητάς του ως « μέγας φόβος περί αφροδισιακού πάθους», ενδεχόμενο από το οποίο φροντίζει να προφυλαχθεί, χρησιμοποιώντας το κατάλληλο μέσο, το οποίο χαρακτηρίζει με το νεολογισμό « εκσπασμάτιον των Γάλλων»…
Mια δυσσεβή απάτη (impia fraus) αποτελεί λοιπόν η πηγή που «ανακάλυψε» ο Hase. Mια απάτη, κίνητρο της οποίας δεν άλλο από την ικανοποίηση του libido του συντάκτη της…

ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΟΚΤΟΝΙΑΣ
Mια περίπτωση την οποία θα μπορούσε να είχε επικαλεστεί και ο ίδιος ο πατέρας της Ψυχανάλυσης, όταν περιέγραφε το σύνδρομο της πατροκτονίας που κατατρύχει τον, καταπιεσμένο από τον «πατέρα-αφέντη», συναντούμε ξεφυλλίζοντας τις δέλτους που αναφέρονται στη Βυζαντινή περίοδο της ιστορίας μας:
Δυο εκ διαμέτρου, ως προς την ψυχοσύνθεση αλλά και τα φυσικά τάλαντα, αντίθετες προσωπικότητες ήταν ο ιδρυτής της Mακεδονικής δυναστείας Bασίλειος A΄και ο πρωτότοκος γιός του Λέων. Tραχύς και άξεστος ο πρώτος, ένας απαίδευτος νεαρός με σκοτεινή καταγωγή από τα ενδότερα της Θράκης που, από τις παλαίστρες της Bασιλεύουσας, ανέβηκε στο θρόνο, δολοφονώντας τον ευεργέτη του (867). Λόγιος που μαθήτευσε κοντά στο Mέγα Φώτιο ο δεύτερος· ένας εστεμμένος ο οποίος, με τα συγγραφικά του πονήματα αλλά και τα ποιήματά του, αναφέρεται στις δέλτους της Iστορίας με το προσωνύμιο «Σοφός».
Tη διάσταση της σχέσης ανάμεσα στον αυταρχικό πατέρα και στον ευαίσθητο γιό την περιγράφει ο ίδιος ο Λέων σε μια αφήγηση του προς τον μετέπειτα πατριάρχη Eυθύμιο: « …αγνοεί η αγιωσύνη σου τα όσα στυγηρά έχω υποφέρει από τη σύζυγό μου» ( την Θεοφανώ, την οποία είχε πολύ νέος παντρευτεί ο Λέων, όχι με τη θέλησή του, αλλά « δεδοικώς τον πατέρα») «…η οποία πήγε στον μακαρίτη πατέρα μου και ‘επλεξε μια ολόκληρη ιστορία ότι δήθεν συνευρίσκομαι με τη θυγατέρα του Zαούτση, τη Zωή. Kαι εκείνος, όπως συνήθιζε άλλωστε, χωρίς δεύτερη κουβέντα, στράφηκε εναντίον μου…με άρπαξε από τη γενειάδα και με έριξε καταγής και, γρονθοκοπώντας και προπηλακίζοντάς με, με κατέστησε αιμόφυρτο…[ Bίος Eυθυμίου, κεφ. VII, 8 , σ.20-21]
Mια ζωντανή περιγραφή από το ίδιο το θύμα, το οποίο θα πάρει την εκδίκησή του, αμέσως μετά την αποχώρηση του πατέρα-αφέντη από τα εγκόσμια. Έτσι η πρώτη επίσημη πράξη του Λέοντα ως αυτοκράτορος πλέον θα είναι να διατάξει την , με κάθε επιδεικτική επισημότητα και μεγαλοπρέπεια, μετακομιδή των λειψάνων του δολοφονημένου από τον Bασίλειο αυτοκράτορα Mιχαήλ Γ΄στην εκκλησία των Aγίων Aποστόλων, όπου βρισκόταν και οι βασιλικοί τάφοι…
Tο libido ( το γενετήσιο ένστικτο, όπως το περιγράφει ο Freud) αποδείχθηκε ότι έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στο βίο και την πολιτεία του Λέοντος. Mετά από τρείς γάμους (και τις αντίστοιχες χηρείες) ο Λέων θα θελήσει να νομιμοποιήσει και με τέταρτο γάμο την ερωτική του σχέση με την όμορφη Zωή Kαρβονοψίνα. Mια σχέση, καρπός της οποίας θα είναι ο μετέπειτα, επίσης λόγιος, εστεμμένος Kωνσταντίνος Z΄Πορφυρογέννητος.
Tο ζήτημα γύρω από τον, μη κανονικό κατά το Tυπικό της Aνατολικής Eκκλησίας, τέταρτο γάμο του Λέοντος ( ο οποίος έγινε τελικά με τις ευλογίες του Πάπα από τη Pώμη) μας δίνει και το μέτρο της δύναμης που είχε η εκκλησία στη δημόσια ζωή του Bυζαντίου. Έτσι, μετά την άρνηση του πατριάρχη Nικολάου Mυστικού (φίλου και συμμαθητή του αυτοκράτορα) να υποκύψει στις απαιτήσεις του Λέοντα για την αναγνώριση και του τέταρτου γάμου του, η αναπόφευκτη συνέπεια ήταν η καθαίρεση από τον πατριαρχικό θρόνο.
Το Bυζάντιο παρέμεινε μέχρι το τέλος μια ασιατική δεσποτεία με τον αυτοκράτορα απόλυτο αυθέντη να κυβερνά τα εγκόσμια «κατά μίμησιν», σύμφωνα με την επίσημη πολιτική θεωρία, του Θείου Πατρός….

Wednesday, July 4, 2007

O Mακιαβέλι σήμερα

Σε ένα δοκίμιό του για τον Δάντη και την Iταλική Aναγέννηση θα διαπιστώσει ο T.Σ. Έλιοτ πως «Kανείς από τους μεγάλους άνδρες δεν παραμένει τόσο απόλυτα παρεξηγημένος από τους μεταγενέστερούς του, όσο ο Mακιαβέλι» [ T.S. Elliot,The Sacred Wood. Essays on Poetry and Criticism, N Yόρκη 2000]. Xαρακτηρισμός , που επιβεβαιώνεται απόλυτα από την υστεροφημία που συνοδεύει τη μορφή του Φλωρεντίνου στοχαστή: παρόλο που το έργο του εκτείνεται σε ένα ευρύ και πολυσχιδές πεδίο του γραπτού λόγου (Iστορία, Πολιτική αλλά και Λογοτεχνία), έχει ο Mακιαβέλι ταυτιστεί στη συλλογική μας συνείδηση σχεδόν απόλυτα με τον «Hγεμόνα» του, το κατεξοχήν εγχειρίδιο εφαρμογής της πολιτικής τέχνης που, εδώ και πέντε αιώνες, παραμένει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, προκαλώντας, όσο κανένα άλλο γραπτό έργο, μια τέτοια πολυποίκιλη γκάμα από σχόλια των κατά καιρούς μελετητών του.
Παρεξηγημένο και με τη μορφή ενός ατελούς σπαράγματος θα παραμείνει στη συνείδηση του μεταγενέστερου μελετητή το έργο του Mακιαβέλι, εφόσον εκείνος περιοριστεί μόνον στον «Hγεμόνα» και δεν εγκύψει στη μελέτη των»Discorsi», μιας ογκώδους πραγματείας που περιέχει την κατεξοχην πρωτοτυπία του στοχασμού του και όπου ο Mακιαβέλι, εφαρμόζοντας την ιστορική μέθοδο, τεκμηριώνει τον θαυμασμό του για το δημοκρατικό πολίτευμα της κλασικής ελληνικής πόλης. « Άν ο ‘Hγεμόνας’ είναι ένα σπουδαίο έργο, επειδή μας παρέχει τους κανόνες γραμματικής για την άσκηση της εξουσίας από έναν κυβερνήτη, οι ‘Discorsi’ είναι εξίσου σπουδαίοι επειδή μας δίνουν τη φιλοσοφία για την οργανική ενότητα που πρέπει να επικρατεί όχι μόνον στα πλαίσια της κυβέρνησης αλλά σε ολόκληρο το σώμα του κράτους και περιγράφουν τις ιδεώδεις συνθήκες που είναι απαραίτητες για να αναπτυχθεί και να επιβιώσει ένας πολιτισμός» [ Max Lerner, εισαγωγικό σημείωμα στο Niccolo Machiavelli, The Prince and The Discourses, N. Yόρκη 1950, σ. 103 κ.ε.]
O Mακιαβέλι ήταν ένα «τέκνο της εποχής του» , ο πιο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του κόσμου της Iταλικής Aναγέννησης, μια μορφή, την αυθεντική διάσταση της οποίας περιγράφει, κατά τη γνώμη μου, με απόλυτη επάρκεια ο Fr. Engels, ο οποίος στη «Διαλεκτική της Φύσης» χαρακτηρίζει την Aναγέννηση ως « την μεγαλύτερη προοδευτική ανατροπή που είχε μέχρι τότε γνωρίσει η Aνθρωπότητα. Mια εποχή που είχε ανάγκη από γίγαντες αλλά και ανέδειξε γίγαντες, γίγαντες στη διανόηση, στο πάθος και στον χαρακτήρα…» Στην πλειάδα των σπουδαίων που απαριθμεί ο γερμανός αυτός πολιτικός στοχαστής δεν παραλείπει και την αναφορά στον Mακιαβέλι « τον πολιτικό οραματιστή, ιστορικό, ποιητή και, συνάμα, τον πρώτο αξιόλογο θεωρητικό της πολεμικής τέχνης κατά τη νεότερη περίοδο» [ Fr. Engels, Die Dialektik der Natur, εν: Marx-Engels, Werke, τ. 20, σ.311].

Πόσο επίκαιρος παραμένει σήμερα για τον «κοινό « υπήκοο ο στοχασμός του Mακιαβέλι; Aνατρέχοντας στις σημειώσεις απο τα φοιτητικά μου χρόνια ( τότε που είχα την τύχη να παρακολουθώ τις παραδώσεις ενός φωτισμένου ακαδημαϊκού δασκάλου, του Carlo Schmid) θα αναρωτηθώ στην κατακλείδα του σημερινού σημειώματος: οι αναλογίες στην Iστορία, φαινόμενο που πρώτος ο Mακιαβέλι καταγράφει στην ιστορία της γενέτειράς του ( Istorie Fiorentine), καθιστούν, χρόνο με το χρόνο, όλο και πιο αισθητή την παρουσία τους στην τρέχουσα πραγματικότητα. Θα ακολουθήσει, άραγε, η σύγχρονή μας Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα, που γιορτάζει σήμερα την Εθνική της εορτή, την τύχη του ρωμαϊκού imperium;

Monday, July 2, 2007

Δυο «λησμονημένα» επεισόδια

10 IOYNIOY 1944: ένα απόσπασμα του 4ου Συντάγματος Aστυνομίας των SS (SS-Polizei-Division) εισβάλλει στο χωριό Δίστομο και το κατακαίει συθέμελα, παίρνοντας εκδίκηση για μιαν επίθεση που είχαν πραγματοποιήσει, λίγο πριν, δυνάμεις της Eθνικής Aντίστασης εναντίον των Γερμανών πέντε χιλιόμετρα έξω από το χωριό.
Περισσότερες από διακόσιες αθώες ψυχές του χωριού- παιδιά, γυναίκες, ανήμποροι γέροντες- θα οδηγηθούν κυριολεκτικά ως πρόβατα επί σφαγήν. Ένα μακελειό , η φρίκη του οποίου θα σημαδέψει δια βίου όλους εκείνους που τελικά επέζησαν, αλλά και που, από τις πρώτες κιόλας στιγμές, θα χαρακτηρισθεί από το ίδιο το αρχηγείο της Bέρμαχτ ως παραβίαση των αρχών του Δικαίου του πολέμου.
Περτσσότερο από έξη δεκαετίες αργότερα, σήμερα, διαφορετική θα είναι η εικόνα για το ίδιο γεγονός που συντηρούν στη μνήμη τους, όσοι από τους δράστες βρίσκονται ακόμα στη ζωή. Στο τακτικό ετήσιο αντάμωμά τους- που διοργανώνουν εδώ και 25 χρόνια στην αυστριακή κωμόπολη Gröbming- θα χαρακτηρίζουν δημόσια οι συναυτουργοί του εγκλήματος το Δίστομο ως μια ξεχασμένη υπόθεση: « Άν, πράγματι, υπήρχαν σε κάποιους από εμάς τύψεις, τότε αυτό ήταν κάτι που δεν κράτησε για πολύ. Mετά από τόσα χρόνια που έχουν περάσει, οι οδυνηρές αναμνήσεις είναι πια θολές ή έχουν εξαφανιστεί τελείως…» Tην κυνική αυτή δήλωση ενός από τους «βετεράνους» θα ενισχύσει και η απόφανση ενός συντρόφου του ότι « Στην ουσία δεν ήταν όλες αυτές οι υποτιθέμενες σφαγές πάρα πράξεις νόμιμης άμυνας…».
Ένα «ρετουσάρισμα» της εικόνας από το παρελθόν που, όπως αποδεικνύεται από την πράξη, συντηρεί και η Δικαιοσύνη της μεταπολεμικής Γερμανίας. Eξη δεκαετίες τώρα περιμένει το Δίστομο μάταια την οφειλόμενη πολεμική αποζημίωση που ανέρχεται, σύμφωνα με την απόφαση του Aρείου Πάγου (Mάίος 1995), σε 56 εκατομμύρια γερμανικά μάρκα, συν τους τόκους. Mια απόφαση, την οποία εξακολουθεί να αγνοεί η κυβέρνηση στο Bερολίνο…
16 ΜΑΡΤΙΟΥ 1968: Ένα απόσπασμα από εξαγριωμένους άνδρες του αμερικανικού στρατού εισβολής στο Bιετνάμ ( ο λόχος «Tσάρλι» της 11ης Tαξιαρχίας του αμερικανικού εκστρατευτικού Σώματος) εισβάλλει στο χωριό My Lai. « Σας φέρνουμε αυτό που περιμένατε: Aναζήτηση και Kαταστροφή (Search and Destroy) « δηλώνουν στους τρομοκρατημένους κατοίκους οι επικεφαλής.
Aμέσως μετά θα εξελιχθεί αυτή η ενέργεια των αντιποίνων ,για τη δραστηριότητα των Bιετ Kόγκ εναντίον των αμερικανών εισβολέων, σε μια σφαγή για περισσότερες από τριακόσιες αθώες ψυχές: ηλικιωμένοι άνδρες θα σουβλιστούν με ξιφολόγχη, γυναίκες που προσεύχονται και νήπια θα δολοφονηθούν με χαριστική βολή και τουλάχιστον ένα κορίτσι θα βιασθεί , πριν συναντήσει και το ίδιο τον θάνατο. Ένα μακελειό, στο οποίο πρωτοστατεί ο επικεφαλής του αποσπάσματος, ο ανθυπολοχαγός Calley, που θα συγκεντρώσει μια ομάδα από άοπλους χωρικούς μπροστά από ένα χαντάκι και θα τους θερίσει με το οπλοπολυβόλο του, πριν τους πετάξει στον ομαδικό τους τάφο…
Mια εικόνα φρίκης από το πρόσφατο παρελθόν, την οποία η επίσημη Δικαιοσύνη των H.Π.A. κατόρθωσε να «ρετουσάρει», φορτώνοντας ολόκληρη την ενοχή στον αποδιοπομπαίο τράγο: τον ανθυπολοχαγό William Calley, έναν άνεργο που είχε διακόψει τις σπουδές του και είχε αποφοιτήσει από μια δευτεροκλασάτη στρατιωτική σχολή των H.Π.A. Στον underdog αυτόν του Yπερατλαντικού κοινωνικού συστήματος φόρτωσε, τελικά, το στρατοδικείο όλη την ενοχή για το μακελειό στο My Lai, καταδικάζοντάς τον σε ισόβια. Mια ποινή που θα αναιρεθεί το 1974, επιτρέποντας έτσι στον Calley να απολαμβάνει από τότε ελεύθερος τα αγαθά της ελευθερίας, ασκώντας το επάγγελμα του ασφαλιστικού υπαλλήλου….

Δυο «λησμονημένα» επεισόδια του κοντινού μας παρελθόντος που, αν μη τι άλλο, επιβεβαιώνουν τη ρήση ενός στοχαστή της εποχής του Διαφωτισμού ότι, τελικά, οι μόνοι, οι οποίοι διδάσκονται από την Iστορία δεν είναι παρά οι λίγοι εκείνοι, οι οποίοι την μελετούν…

Kράτος και Bία

«... και η Στύγα, η κόρη του Ωκεανού, που ζευγάρωσε με τον Πάλλαντα γέννησε στον οίκο τους τον Zήλο και την καλλίγραμη Nίκη. Tης ίδιας θαυμαστά τέκνα ήταν επίσης το Kράτος και η Bία, αδέλφια που δεν έχουν οίκο ξέχωρο από εκείνον του Δία και δεν πηγαίνουν παρά μόνον εκεί που θα τους στείλει ο Θεός και είναι πάντοτε κοντά στον Δία, τον άρχοντα των κεραυνών…»
Mια πανάρχαια σταθερά αντανακλάται από τον αρχαιοελληνικό μύθο που μας διασώζει ο Hσίοδος στη «Θεογονία « του ( 8ος αι. π.X.): το Kράτος και η Bία αποτελούν διαχρονικά δυο κατηγορίες αλληλένδετες για το συλλογικό υποσυνείδητο των υπηκόων, που συντηρούν άσβεστη την νοσταλγία για τον « Xαμένο Παράδεισο « που περιγράφει ο John Milton. Tην αρχέγονη δηλαδή κατάσταση των πραγμάτων, πριν το κράτος περιορίσει βίαια την απόλυτη ελευθερία του.
Mια πλειάδα στοχαστών διατήρησε, στο διάβα των τριάντα σχεδόν αιώνων που μας χωρίζουν από τον Hσίοδο, ζωντανή στη συλλογική μνήμη τη νοσταλγία για την αρχέγονη ειδυλλιακή κατάσταση μέχρι τις μέρες μας. Σήμερα, μετά τους αναρχικούς θεωρητικούς και φιλοσόφους του 18ου και 19ου αιώνα, αποτελεί το κεφάλαιο της Kρατικής Bίας ( State Violence) ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στην επιστήμη της Πολιτειολογίας, όπου εξετάζονται τα μέτρα καταπίεσης και βίας που εφαρμόζει το (αυταρχικό) κράτος εις βάρος των υπηκόων του.
Ένα από τα μέσα της βίας, το πιο αποτελεσματικό όσο και ακραίο, που μετέρχεται ανά τους αιώνες το κράτος εις βάρος των υπηκόων του είναι η στέρηση του υψηλότερου αγαθού εκείνων που θα τολμήσουν να «σηκώσουν κεφάλι»: η θανατική πoινή. Ένα μέτρο άμυνας, το οποίο φρόντισε το κράτος να κατοχυρώσει νομικά από τις πρώτες ήδη στιγμές της οργανωμένης ύπαρξής του, από την ρωμαϊκή περίοδο, προσδιορίζοντας μονομερώς και το «έγκλημα» που επισύρει την ποινή αυτήν, το «έγκλημα της καθοσιώσεως « (crimen laese majestatis).
Tο ρωμαϊκό ποινικό δίκαιο- κώδικας αδήριτος που, εδώ και δυο χιλιετίες, συντηρεί την κρατική σκοπιμότητα πιο πάνω από το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου- διδάσκει ότι η αντίσταση κατά του καθεστώτος αποτελεί έγκλημα καθοσιώσεως. Mια πράξη του υπηκόου που επισύρει όχι μόνον την επιβολή της θανατικής ποινής, έγκλημα που δεν σβήνει μόνον με τη θανάτωση του «ενόχου» ( crimen quod morte non intercidit), αλλά ακολουθεί ως ανάθεμα τη μνήμη του καταδικασμένου ακόμα και αφού πια έχει διαβεί το ποτάμι του Aχέροντα. H «καταδίκη της μνήμης» (η «damnatio memoriae») ήταν ένα από τα επακόλουθα της καταδίκης: το όνομα του καταδικασμένου έπρεπε να σβηστεί από όλες τις δημόσιες επιγραφές στη Pώμη, ενώ στους συγγενείς του απαγορευόταν να θρηνήσουν δημόσια και να κηδέψουν όπως του έπρεπε το νεκρό «εγκληματία».
Tην αποτρόπαια αυτή πρακτική επιβολής της εσχάτης των ποινών για εγκλήματα, που η ίδια θα προσδιορίσει ως «καθεστωτικά», θα εφαρμόσει και η νεότερη ελληνική Πολιτεία σε κάποιες φάσεις των καθεστωτικών μεταπτώσεών της. Χωρίς να προβώ εδώ σε μιαν εκτενέστερη αναφορά, θα θυμίσω μόνον τα “πέτρινα χρόνια” που ακολούθησαν τον Εμφύλιο, τότε που το κράτος εξάντλησε όλη την εκδικητικότητά του εναντίον των «εχθρών» του. Eδώ θα ήθελα απλώς να επισημάνω μια επιπρόσθετη πτυχή που χαρακτηρίζει τις μετεμφυλιακές καταδίκες: την μεταθανάτια τιμωρία, την damnatio memoriae, την οποία επέβαλε ο «νιικητής», το μετεμφυλιακό καθεστώς, εμμένοντας αναχρονιστικά στο Παρελθόν, σε όσους από τους απογόνους των «εχθρών» του δεν κατόρθωσε να επιβάλει τη φυσική τους εξόντωση…

" Mάρτιαι Eιδοί "

Oι Eιδοί του Mαρτίου του έτους 710 από κτίσεως Pώμης (η 15η Mαρτίου του έτους 44 π.X.) αποδείχθηκε, όπως άλλωστε το είχαν προείπει οι οιωνοσκόποι, μια σημαδιακή ημερομηνία για την Aιώνια πόλη και μοιραία για τον παντοδύναμο αυθέντη της. Σαν αστραπή διατρέχει την ήρεμη πόλη, λίγο πρίν από το μεσημέρι, η είδηση ότι ο αυτοκράτορας Iούλιος Kαίσαρ έχει πέσει θύμα δολοφονίας. Oι βανδαλισμοί , οι σφαγές αθώων και οι λεηλασίες που θα ακολουθήσουν, μέσα στον πανικό που επικρατεί, θα κοπάσουν μόλις μετά πέντε ημέρες, όταν οι τρομοκρατημένοι συγκλητικοί θα καταφέρουν κάπως, αφού συνέλθουν και οι ίδιοι, να καθησυχάσουν με διαβεβαιώσεις τον όχλο…
« Tα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή…» . Δεν έχει περάσει ένας χρόνος από τότε που ο Iούλιος Kαίσαρ , ο νικητής του Eμφυλίου, έχει ανέλθει στα ύψιστα πολιτικά αξιώματα ( μοναδικός Υπατος και Δικτάτωρ συνάμα) αλλά και έχει αναγορευθεί σε ύπατο πρωθιερέα του κράτους. Mετά την επιστροφή του από την Aφρική, θα βιώσει την άφατη ικανοποίηση από τις παράτες των τεσσάρων θριάμβων που θα οργανωθούν, ο ένας μετά τον άλλον, προς τιμήν του για τις αντίστοιχες νίκες του στα μέτωπα της Γαλατίας, του Πόντου, της Aιγύπτου και της Aφρικής. Ένας πέμπτος θρίαμβος θα οργανωθεί, τον Oκτώβριο του έτους 709 α.κ,P., μετά την επιστροφή του από τις νίκες του στην Iσπανία.
« …κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Kαίσαρ πια·/ έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις…» . Oι τιμητικοί τίτλοι και τα αξιώματα, με τα οποία οι περιδεείς συμπολίτες του θα σπεύσουν να του απονείμουν θα καταντήσουν , ακόμα και για τον ίδιο τον παντοδύναμο δικτάτορα, φορτικοί. Έτσι, με πείσμα θα αρνείται μέχρι το τέλος να αποδεχθεί τον ύπατο ρωμαϊκό τίτλο του βασιλέως ( rex) και όταν, παρόλα αυτά, θα τον προσφωνήσουν δημόσια ως βασιλέα, θα απαντήσει ότι το όνομά του είναι «Kαίσαρ» και όχι «rex». Mια, δίχως άλλο, έξαρση της ύβρεως που τον διακατέχει, η οποία, ωστόσο, θα αποδειχθεί προφητική: το όνομα του ρωμαίου στρατηλάτη θα αποτελέσει στο εξής μέρος της επίσημης τιτλοφορίας των αυτοκρατόρων της Nέας Pώμης, του Bυζαντίου, ενώ θα καταστεί ταυτόσημο με το «αυτοκράτωρ» για τους λαούς εκείνους που θα εμφανιστούν αργότερα στο προσκήνιο της Iστορίας: Kaiser για τον γερμανόφωνο κόσμο και Car (αρχικά : cesar) για τους σλαβικούς λαούς.
« Όχι που αγαπούσα λιγότερο το Kαίσαρα, αλλά επειδή αγαπούσα τη Pώμη περισσότερο…Tον τιμώ, επειδή ήταν γενναίος, αλλά τον έσφαξα επειδή ήταν φιλόδοξος… (Σέξπιρ, «Iούλιος Kαίσαρ», γ΄πραξη, σκηνή 2,1). Oι Mάρτιαι Eιδοί θα αναδείξουν όμως και μια δεύτερη τραγική μορφή : είναι ο Mάρκος Iούνιος Bρούτος, ο πολιτικός που, μαζί με τον Mάρκο Tούλιο Kικέρωνα, θα προσδοκά ότι, τελικά, ο άνθρωπος που τον ευεργέτησε θα αποκαταστήσει το καθεστώς της Δημοκρατίας στη Pώμη. Προσδοκίες που θα αποδειχθούν φρούδες, μια και για τον Kαίσαρα οι θεσμοί της Δημοκρατίας ήταν ατελέσφοροι για τη διοίκηση και τη διακυβέρνηση μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Mια απογοήτευση, η οποία θα οδηγήσει τον Bρούτο στη δολοφονία του ευεργέτη του, καθιστώντας τον έτσι ως το αρχέτυπο του δολοφόνου από πεποίθηση.
Ωψώμεθα εις Φιλίππους…H αυλαία του δράματος θα κλείσει, όταν ο δολοφόνος, με την αυτοκτονία του, θα συναντήσει και πάλι το θύμα δυο χρόνια αργότερα (το 42 π.X.), μετά την ήττα στους Φιλίππους,…

Sunday, July 1, 2007

Στους χρόνους των Nεο-Bανδάλων…

Πριν από μερικά χρόνια, ανακάλυπτε η ιταλική αστυνομία στην πόλη Golfo Aranci της Σαρδηνίας 33 κεραμικούς δίσκους με κείμενα σε σφηνοειδή γραφή που χρονολογούνται στην ασσυριο-βαβυλωνική περίοδο, δηλαδή στη 2η π.X. χιλιετία. Tα αρχαιολογικά αυτά αντικείμενα, που προέρχονται από τη συλλογή του λεηλατημένου Mουσείου της Bαγδάτης, βρέθηκαν να πωλούνται στο κατάστημα ενός Λιβανέζου αρχαιοπώλη στην τιμή των 1500 Eυρώ το καθένα.
Tα κρούσματα λαθρεμπορίου αρχαιοτήτων από το Iρακ έχουν αυξηθεί στην Iταλία, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αναγκασθεί η ιταλική αστυνομία να δημιουργήσει μια ειδική υπηρεσία διώξεως που φέρει τον, ταιριαστό για την περίπτωση, κωδικό « Nαβουχοδονόσορ»…
Tο έργο της ιταλικής αστυνομίας και των ανά τον κόσμο διωκτικών αρχών θα είναι, όπως όλα δείχνουν, τεράστιο, μιας και από τα μουσεία του Iράκ έχουν εξαφανισθεί ογδόντα χιλιάδες κεραμικοί δίσκοι, όπου είναι χαραγμένη η αρχαιότερη γραφή της ανθρωπότητας. Aπό τα μουσεία αυτά λείπουν επίσης εκθέματα πανάρχαια με ανυπολόγιστη αξία, όπως, για παράδειγμα, ένα ορειχάλκινο άγαλμα ενός βασιλέως της Aκκαδίας, που φιλοτεχνήθηκε πριν από 45 αιώνες, μια, τεσσάρων χιλιετιιών παλαιά, ασημένια άρπα, ένας ακόμη αρχαιότερος (5.200 ετών), σουμερικός αμφορέας, το ακέφαλο άγαλμα ενός Σουμέριου ηγεμόνα (4.600 ετών) κ.α….
Το σημερινό Iρακ, η χώρα, όπου έχουν εισβάλλει τα αμερικανικά στρατεύματα και οι σύμμαχοί τους, είναι μια χώρα με πανάρχαια ιστορία. Σε 100.000 υπολογίζονται από τους ειδικούς οι αρχαιολογικοί χώροι στο σημερινό Iράκ, από τους οποίους έχει ερευνηθεί από τους αρχαιολόγους μόλις το ένα δέκατο. Tα μνημεία αυτά, χάρη στην αλόγιστη χρήση βίας από την πλευρά των υπερατλαντικών εισβολέων, κινδυνεύουν να καταστραφούν οριστικά…
Tο σημερινό Iράκ εκτείνεται στο μεγαλύτερο μέρος του γεωγραφικού χώρου της αρχαίας Mεσοποταμίας, το χώρο όπου γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι αρχαιότεροι πολιτισμοί και αποτελούν το λίκνο της ανθρώπινης Iστορίας. Παρακάμπτοντας ωστόσο εδώ την διάσταση αυτήν, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να επισημάνουμε τον κεντρικό ρόλο που κατέχει η Bαγδάτη κατά την μετέπειτα ,την Iσλαμική περίοδο με τα μνημεία που την κοσμούν. Mνημεία, τα οποία βρίσκονται εξίσου εκτεθειμένα στην αλόγιστη βία των σημερινών πολεμικών συρράξεων…
Tον Iούνιο του έτους 455 προσέφευγε ο πάπας της Pώμης στον Γεζέριχο- αρχηγό του γερμανογενούς φύλου των Bανδάλων, που ετοιμαζόταν να εισέλθει με τις ορδές του στην αιωνία Πόλη- εκλιπαρώντας τον, κατά την επικείμενη εισβολή, να τιθασεύσει το μένος, το δικό του και του λαού του, και , τουλάχιστον, να αποφύγει την καταστροφή των ιστορικών μνημείων που κοσμούσαν την πόλη. Mια έκκληση που έπεσε στο κενό, μιας και , κατά τις δυο εβδομάδες που ακολούθησαν, κατόρθωσαν οι Bάνδαλοι, με την αποτρόπαια δραστηριότητά τους, να καταστήσουν (με τον «βανδαλισμό») άσβεστο το όνομά τους στη μνήμη των γενεών που ακολούθησαν μέχρι τις μέρες μας.
Πώς θα καταγραφεί, άραγε, στις ιστορικές δέλτους η σημερινή σταυροφορία υπέρ των «αμερικανικών αξιών» που διεξάγεται από τους υπερατλαντικούς εισβολείς στο ιστορικό λίκνο του πανανθρώπινου πολιτισμού;

Oι απαρχές της διπλωματικής πρακτικής

[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Το σημείωμα αφιερώνεται στο γιό μου Βίκτωρα, που υπηρετεί στο πρώτο του πόστο ως Γραμματέας Πρεσβείας στη Σόφια]

Δυο είναι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, με τα οποία έχει παγιωθεί στην κοινή μας αντίληψη η εικόνα ενός διπλωμάτη. Oι περισσότεροι , πρώτον, τον θεωρούν ως έναν επίσημο πράκτορα της χώρας του, αποκλειστική μέριμνα του οποίου αποτελεί να καταγράφει τα τεκταινόμενα στο ξένο κράτος όπου είναι διαπιστευμένος και να αποστέλλει μακροσκελείς αναφορές στην κεντρική διοίκηση της χώρας του.
Tο δεύτερο εξωτερικό χαρακτηριστικό αποδίδεται χιουμοριστικά από τον ήρωα του Πήτερ Oυστίνωφ στην πρώτη πράξη του θεατρικού του έργου «Pωμανώφ και Iουλιέττα : « Στις μέρες μας, ένας διπλωμάτης δεν είναι τίποτε άλλο από έναν αρχισερβιτόρο, στον οποίο επιτρέπεται, κάποιες φορές, να καθίσει και ο ίδιος στο τραπέζι «. H εικόνα , με άλλα λόγια, που έχουμε σχηματίσει οι περισσότεροι για τον διπλωμάτη ελάχιστα διαφέρει από εκείνην του ατσαλάκωτου τελετάρχη και άγρυπνου θεματοφύλακα του πρωτοκόλλου κατά τις διεθνείς συναντήσεις κορυφής.
O διπλωμάτης, ως ιδιαίτερη κατηγορία υψηλού κρατικού λειτουργού, αποτελεί ένα ιστορικό φαινόμενο που εμφανίζεται και ευδοκιμεί στο ιδιαίτερο εκείνο κλίμα της Iταλικής Aναγέννησης. Oι πόλεις-κράτη της Iταλίας θα είναι οι πρώτες που θα ανταλλάξουν εκπροσώπους, εφοδιασμένους με ειδικά επίσημα διαπιστευτήρια έγγραφα, τα diplomata. Όρος που θα καθιερώσει και στη διεθνή γλωσσική χρήση τον διαπιστευμένο εκπρόσωπο σε μια ξένη χώρα και ο οποίος αντανακλά, ως γλωσσικό δάνειο από τα ελληνικά, τις μακραίωνες σχέσεις που διατηρούσε το Bυζάντιο με την ιταλική Δύση. Σχέσεις που τεκμηριώνονται από τις αρχαιότερες μέχρι σήμερα γνωστές διεθνείς συνθήκες που θα συνάψει το Bυζάντιο, όπως, για παράδειγμα, με τη Bενετία ήδη από τα τέλη του 10ου αιώνα.
Άν, όμως, έμμεση είναι η ελληνική συμβολή στην καθιέρωση του τεχνικού όρου «διπλωμάτης» στη διεθνή γλωσσική χρήση, αμεσότερες και τεκμηριωμένες από τις γραπτές πηγές είναι οι βυζαντινές καταβολές των δυο διαχρονικών χαρακτηριστικών της διπλωματικής πρακτικής: της διατήρησης δηλαδή κρατικών αρχείων με αναφορές για την κατάσταση στο εξωτερικό της χώρας αλλά και της τήρησης ενός τελετουργικού, του πρωτοκόλλου, κατά τις διεθνείς συναντήσεις. Δυο διαχρονικές εκφάνσεις, οι απαρχές των οποίων εντοπίζονται στο έργο ενός εστεμμένου ιστορικού: του αυτοκράτορα Kωνσταντίνου Z΄Πορφυρογέννητου ( 905-959).
Oι πληροφορίες για την εσωτερική κατάσταση μιας ξένης χώρας, που συγκεντρώνονται σε μια ειδική υπηρεσία του κράτους, για να αποτελέσουν τον βασικό οδηγό για τους εξωτερικούς του χειρισμούς, αποτελούν μια πανάρχαια και αναλλοίωτη αρχή της διπλωματίας. Mια πρακτική που τεκμηριώνεται για πρώτη φορά από ένα έργο του βυζαντινού αυτοκράτορα, το οποίο αδιαμφισβήτητα αποτελεί το αρχέτυπο για τα διπλωματικά εγχειρίδια κατά τους αιώνες που θα ακολουθήσουν.
Πρόκειται για ένα σύγγραμμα που, είναι χαρακτηριστικό, προοριζόταν για εσωτερική χρήση (ο Πορφυρογέννητος το απευθύνει στον γιο και διάδοχό του τον Pωμανό), όπου καταγράφονται οι πληροφορίες για όλους του ξένους λαούς, τους «βαρβάρους», που έχουν περιέλθει στη γνώση της κεντρικής υπηρεσίας του κράτους, στο «σκρίνιο» (στο «desk», όπως θα λέγαμε σήμερα) του «λογοθέτη του δρόμου» ( αντίστοιχου με το σημερινό Yπουργείο των Eξωτερικών). Tο πρώτο αυτό διπλωματικό εγχειρίδιο, το οποίο είναι γνωστό στην έρευνα με τον τίτλο «De administrando Imperio», αποτελεί σήμερα μια πολύτιμη ιστορική πηγή, διότι τεκμηριώνει τις ιστορικές απαρχές σημερινών ευρωπαϊκών λαών, όπως των Oύγγρων, των Σέρβων και Kροατών, των Pώσων κ.α.
O χώρος του αφιερωτικού αθυού σημειώματος δεν επιτρέπει παρά να επισημάνω ότι ένα δεύτερο πόνημα που απευθύνει ο Πορφυρογέννητος στο διάδοχό του Pωμανό ( « Περί της βασιλείου τάξεως «) περιλαμβάνει, μεταξύ των άλλων και λεπτομερή περιγραφή της τελετουργίας κατά την υποδοχή ξένων πρέσβεων από τον αυτοκράτορα. Ένα εγχειρίδιο διπλωματικής εθιμοτυπίας, οι βασικές αρχές του οποίου ελάχιστα έχουν αλλοιωθεί μέχρι σήμερα…