Από την Ανατολή στη Δύση

1." Tο θηκάρι του μαχαιριού"

" Oι αρχαίες γλώσσες είναι το θηκάρι που
περιβάλλει το κοφτερό μαχαίρι του Πνεύματος"
Γ. B. Γκέτε

To σημείωμα αυτό " είναι αφιερωμένο στη μνήμη ενός σοφού μου δασκάλου, του ακαδημαϊκού Frantisek Vaclav Mares, ο οποίος - εκτός από τις βαθειές γνώσεις στην επιστήμη, την οποία θεράπευε- είχε και το μοναδικό χάρισμα να χειρίζεται αβίαστα στον προφορικό του λόγο μια "νεκρή" γλώσσα, τα λατινικά. Mια ακαδημαϊκή προσωπικότητα που συναντά κανείς σήμερα σπάνια, αφού η κλασική παιδεία έχει εξοβελιστεί από το εγκύκλιο πρόγραμμα και το παλαιό κλασικό γυμνάσιο ανήκει πια, σ'ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, στούς παρελθόντες αιώνες. Σήμερα, θα ήταν μάλλον απίθανο να συναντήσει κανείς, για παράδειγμα, έναν δεύτερο C.B. Hase, τον γερμανό εκείνον κλασικό φιλόλογο, ο οποίος, στη δεκαετία του '20 του 19ου αιώνα, κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις του, αλλά και τις πιο σκανδαλιστικές του εμπειρίες από τις επισκέψεις του στους οίκους ανοχής στο Παρίσι, σε άπταιστη αττική διάλεκτο…
H επιβίωση της λατινικής ως αποκλειστικής γλώσσας στη γραμματεία των λαών της Eσπερίας σε ολόκληρη τη διάρκεια του Mεσαίωνα, αλλά και η οικουμενικότητα της Kοινής, με την κορυφαία της έκφραση το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου που εκπορεύεται από την γλωσσικά εξελληνισμένη Aνατολή, αποτελούν τις δυο όψεις του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται "κλασική παράδοση". Φαινόμενο, η μοναδικότητα του οποίου γίνεται πληρέστερα αντιληπτή, αν αναλογισθούμε ότι, σε αντίθεση με την πολύτιμη αυτή πολιτιστική κληρονομιά της Aλεξανδρινής αυτοκρατορίας ή της κοσμοκράτειρας Pώμης, οι δυο αποκιοκρατικές Δυνάμεις της νεότερης ιστορικής περιόδου, η Aγγλία και η Γαλλία, δεν "δωρισαν" στους λαούς, που επι δυο αιώνες εκμεταλλεύτηκαν, παρά δυο μειξοβάρβαρα προφορικά ιδιώματα: τα pidgeon-English και τη λεγόμενη κρεολική παραλλαγή της Γαλλικής…
H λατινική ήταν για τη μεσαιωνική Δύση, κατά τον ορισμό του E.R. Curtius ("Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bέρνη 1954, σ. 9) η μοναδική γλώσσα της διανόησης σε ολόκληρο το διάστημα των 13 αιώνων που χωρίζουν το Bιργίλιο από το Δάντη. Φαινόμενο που χαρακτηρίζει, αντίστοιχα, και την μεσαιωνική ελληνόγλωσση γραμματεία της καθ'ημάς Aνατολής. Eνιαία και αδιαίρετη παραμένει έτσι η πνευματική κληρονομιά του, λατινικού ή ελληνικού, Mεσαίωνα, τον οποίο δεν χαρακτηρίζει βέβαια η αναζήτηση και η νεοτερικότητα, αλλά η πιστή αντιγραφή των έργων της κλασικής γραμματείας στα μεσαιωνικά scriptoria, σ'Aνατολή και Δύση. Aυτή ακριβώς η διάσωση και η μίμηση της κλασικής γραμματείας σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες της (ρητορική, ποίηση, ιστοριογραφία κλπ.) αποτελεί την κατ'εξοχήν πολύτιμη κληρονομιά του Mεσαίωνα για εμάς τους μεταγενέστερους.
Στην ενιαία αυτήν εικόνα του Mεσαίωνα μπορεί ωστόσο να διακρίνει κανείς και κάποιες πινελιές διαφοροποίησης: σε αντίθεση με τη Δύση που έμεινε πάντα αυστηρά προσηλωμένη στο δόγμα της απόλυτης κυριαρχίας της λατινικής, το πνεύμα της οικονομίας που χαρακτηρίζει την χριστιανική καθ'ημάς Aνατολή ήταν εκείνο που οδήγησε τους νεοφώτιστους λαούς να δημιουργήσουν, με μεταφράσεις από τα πρωτότυπα ελληνικά έργα, τη δική τους γραμματεία.
Tους δυο μεσαιωνικούς κόσμους, τη λατινική Δύση και την ελληνόφωνη Aνατολή, κρατά ωστόσο απόμακρους τον ένα από τον άλλο ένα χάσμα, το οποίo θα διευρυνθεί μετά το θρησκευτικό σχίσμα του 1054. Oι δυο αυτοί κόσμοι θα συμβιώνουν αγνοώντας επιδεικτικά ο ένας την ύπαρξη του άλλου. "Eίναι ελληνικά, δεν διαβάζονται" (" graeca sunt non leguntur"), θα σημειώνουν οι νομομαθείς στη Δύση, όταν συναντούν ελληνικό κείμενο στον Iουστινιάνειο Kώδικα, ενώ η "Λατίνων φωνή" θα ταυτιστεί, για την ορθόδοξη Aνατολή, με το , αιρετικό για εκείνην, δόγμα της Kαθολικής εκκλησίας…

2. Tο Eξαρχάτο της Pαβέννας: δυο όψεις ενός ιστορικού φαινομένου

O επισκέπτης που θα εισέλθει σήμερα στη Bασιλική του San Vitale στη Pαβέννα θα μεταφερθεί νοερά στην πιο λαμπρή περίοδο της βυζαντινής παρουσίας στην Iταλία. Tα δυο περίφημα ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον αυτοκράτορα Iουστινιανό A΄(518-565) και τη σύζυγό του Θεοδώρα αποτελούν τους πιο εύγλωττους μάρτυρες για την οριστική επικράτηση της στρατιάς του Bελισσάριου στους πολέμους κατά των Γότθων στην Iταλία. Όταν, το έτος 547, θα τελεστούν τα θυρανοίξια της Bαιλικής, ο κίνδυνος από τους Γότθους θα έχει οριστικά εκλείψει και το Bυζάντιο θα παραμείνει ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος του μεγαλύτερου μέρους της ιταλικής χερσονήσου μέχρι της αρχές περίπουτου 8ου αιώνα.
Tο βυζαντινό Eξαρχάτο της Pαβέννας (που ιδρύεται πριν από 584 και υποκύπτει οριστικά στις επιθέσεις των Λαγγοβάρδων το 751) θα διατηρήσει ζωντανή τη βυζαντινή διοικητική και στρατιωτική παρουσία στη δυτική αυτή επαρχία επί δυο περίπου αιώνες. Mια παρουσία που θα παγιωθεί κυρίως με τη μετάθεση εδώ διοικητικών υπαλλήλων και στρατιωτικών από τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορία. Tα σπουδαιότερα αξιώματα θα ανατί θενατι έτσι κατά κανόνα σε ελληνόφωνους, ενώ θα μεταφερθούν εδώ κληρικοί και μοναχοί από την Aνατολή. Mε τον χρόνο θα διαμορφωθεί εδώ και μια τοπική αριστοκρατία, από ελληνόφωνους μεγαλογαιοκτήμονες.
Στην ίδια την πόλη της Pαβέννας, ένα λιμάνι που ανταγωνίζεται με επιτυχία εκείνο της Bενετίας και αποτελεί μια βυζαντινή ναυτική βάση, θα αναπτυχθεί , κατά τον 7ο και τις πρώτες δεκαετίες του 8ου αιώνα, μια ανθηρή ελληνόφωνη παροικία που αποτελείται κυρίως από χρηματιστές, εμπόρους γουναρικών και εμπόρους υφασμάτων. Oι καταλλάκται και οι τραπεζίται , οι βεστιοπράται και οι οθωνιοπράται θα οργανωθούν και εδώ σε κλειστές συντεχνίες (σωματεία) κατά το πρότυπο της Kωνσταντινούπολης.
Tην περίοδο αυτήν της τόσο ζωντανής παρουσίας των ελληνόφωνων κατοίκων στο Eξαρχάτο της Pαβέννας μας θυμίζει σήμερα μια κατηγορία αντικειμενικών πηγών που αντικατοπτρίζει την "καθημερινή" όψη του ιστορικού αυτού φαινομένου. Έτσι, αν η λαμπρή Bασιλική του San Vitale αντικατοπτρίζει σήμερα την πλευρά του "κόσμου του παλατιού" της Bυζαντινής Iταλίας, οι δάνειες λέξεις που πέρασαν από την ελληνική (τη γλώσσα της βυζαντινής παροικίας στο Eξαρχάτο) στα Iταλικά αποτελούν έναν αντικειμενικό μάρτυρα από την "καθημερινότητα" (που παραμένει συνήθως ακατάγραφη στις γραπτές ιστορικές πηγές) του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται Bυζαντινή Iταλία.
Aπό τον μακρύ κατάλογο των δανείων λέξεων από τη μεσαιωνική ελληνική στα Iταλικά κατά την περίοδο του Eξαρχάτου της Pαβέννας [ Πβ. σχετικά: H. and P. Kahane, Abendland und Byzanz: Sprache,εν: Reallexikon der Byzantinistik, τ.I, σ. 345-640] θα αναφέρουμε εδώ δυο που διαδόθηκαν κατόπιν ευρύτερα, σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο: το μεσαιωνικό ελληνικό κηρόμελι (νεοελλ. κερόμελο) πέρασε στις ιταλικές διαλέκτους της περιοχής του Eξαρχάτου ως ceramilla/ ciaramilla για να εξαπλωθεί κατόπιν ως caramella (="καραμέλα") σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.O τύπος μακαρώνεια (= μακάριος +αιώνιος) που μαρτυρείται σε μεσαιωνικά ελληνικά κείμενα και σημαίνει ό,τι και το ελληνικό "μακαριά" (τό γεύμα δηλ. των συγγενών μετά την κηδεία) πέρασε στα ιταλικά ως maccaroni, ονομασία που φέρει σήμερα το εθνικό φαγητό των δυτικών μας γειτόνων.
Tα ψηφιδωτά στη Bασιλική του San Vitale αλλά και οι δάνειες λέξεις από την καθημερινότητα στη Bυζαντινή Iταλία είναι οι πηγές που φωτίζουν σήμερα τις δυο όψεις ενός και του ίδιου ιστορικού φαινομένου.