Τα γυρίσματα των καιρών, τα δημόσια δρώμενα μέσα στο καυτό αυγουστιάτικο σκηνικό, ξανάφεραν απρόσμενα στο νού μου τον στοχασμό του πιο προικισμένου εκπρόσωπου της ιταλικής Αναγέννησης, του Niccolo Machiavelli (1469-1528). ΄Οχι, δεν είναι τόσο ο γνωστός μας «μακιαβελισμός» (που τεκμηριώνει και θεωρητικά στο έργο του « Ο Ηγεμόνας») ο Φλωρεντινός στοχαστής που τον καθιστά τόσο επίκαιρο στις μέρες μας, όσο το αξίωμα που διατυπώνει σε ένα από τα τελευταία του έργα, τις «istorie Fiorentine» (1520/24). Εδώ, συγκρίνοντας τις αιτίες που ανέδειξαν την πόλη-κράτος της ιταλικής Αναγέννησης με τις αντίστοιχες που διαμόρφωσαν την ελληνική πόλη της κλασικής περιόδου, θα διατυπώσει ο Μακιαβέλλι, πρώτος εκείνος, την απόφανση ότι: στο διάβα του Χρόνου, θα εντοπίσει ο ερευνητής του παρελθόντος, φαινόμενα που παρουσιάζουν αναλογίες, επειδή ακριβώς προκλήθηκαν από ομοειδείς γενεσιουργούς παράγοντες. Με άλλα λόγια: η Ιστορία βέβαια δεν επαναλαμβάνεται, εμφανίζονται ωστόσο στο διάβα της φαινόμενα που είναι στην ουσία τους ανάλογα. Ο λόγος λοιπόν σήμερα για δυο εκφάνσεις της τρέχουσας επικαιρότητας που, κατά τις προεκλογικές αυτές αυγουστιάτικες μέρες, αφυπνίζουν την αίσθηση ότι παρουσιάζουν κάποιες αναλογίες με φαινόμενα από το μακρινό παρελθόν.
Στους χρόνους που το λαμπρό αστέρι της κοσμοκράτειρας Ρώμης έχει ήδη ξεπεράσει το μεσουράνημα του και ακολουθεί την πτωτική τροχιά προς τη δύση του θα μας μεταφέρει το παράδειγμα της πρώτης αναλογίας με το Σήμερα. Κατά την ύστερη λοιπόν αυτοκρατορική περίοδο, θα θεσπισθεί στη Ρώμη ο θεσμός του τριτέκνου: ο κάθε Ρωμαίος πολίτης που έχει αποκτήσει τουλάχιστον τρία παιδιά αποκτά τα προνόμια της ηπιότερης φορολογίας αλλά και της προτεραιότητας (τα «μόρια» της εποχής) κατά τη διαδικασία του διορισμού σε δημόσιες θέσεις. ΄Ενα μέτρο, που, όπως θα αποδειχθεί στην πράξη, δεν εξυπηρετεί παρά τους στόχους της Εξουσίας να διατηρεί εκείνη τον έλεγχο. ΄Ετσι, το προνόμιο του τριτέκνου θα φτάσει στο τέλος να απονέμεται ακόμα και σε άτεκνους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του λόγιου πολιτικού Πλίνιου του νεότερου, στον οποίο, άν και άτεκνο, θα απονείμει δια βίου ο αυτοκράτορας Τραϊανός (98-117 μ.Χ.) όλα τα δικαιώματα του τριτέκνου. Μια πρακτική της Εξουσίας, η οποία ( αν πραγματοποιήσει κανείς το χρονικό άλμα μέχρι τους δικούς μας αιρετούς άρχοντες που ανακάλυψαν και εκείνοι την σπουδαιότητα των τριτέκνων για τη μακροημέρευση του κυβερνώντος κόμματος στην Εξουσία) εξακολουθεί να παραμένει σε χρήση ακόμα και στις μέρες μας.
Περνώντας στη δεύτερη αναλογία με το σήμερα, θα υπενθυμίσω εδώ τη βασική αρχή που χαρακτηρίζει τόσο την πολιτειακή θεώρηση αλλά και την πολιτική πράξη στην αρχαία Ρώμη. Μια αρχή, η οποία, έκτοτε, εξακολουθεί να καθοδηγεί την Εξουσία σε όλες τις παραλλαγές που θα εμφανιστεί κατά τη διάρκεια των αιώνων που θα μεσολαβήσουν. Είναι η αρχή του «do ut des» ( «σου δίνω για να μου δώσεις») που είναι βαθιά ριζωμένη στη ρωμαϊκή παράδοση τόσο στο κοινωνικό γίγνεσθαι όσο και στη θρησκευτική αντίληψη: η ευεργεσία που δέχεται κάποιος τον δεσμεύει ηθικά αλλά και νομικά να την ανταποδώσει, ο άνθρωπος λατρεύει τους θεούς, κτίζει ναούς και προσφέρει θυσίες και περιμένει την ανταπόδοση από εκείνους (καλή υγεία, πλούσια σοδειά κ.α).
Η αρχή του »do ut des», το πολιτικό «αλιβέρισι» με άλλα λόγια, αποτελεί και την πεμπτουσία της σχέσης που θα διέπει το κοινωνικό φαινόμενο εκείνο, που, από την εποχή της αρχαίας Ρώμης μέχρι κυριολεκτικά τις μέρες μας, θα παραμείνει ενεργό. Πρόκειται για τη σχέση πελάτη-πάτρωνα ( cliens-patronus) τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της οποίας θα παραμείνουν απαράλλακτα από την εποχή της Αρχαίας Ρώμης μέχρι τα σημερινά καθεστώτα λατινοαμερικανικού τύπου. Τα διαχρονικά χαρακτηριστικά αυτά είναι η απόλυτη αφοσίωση του ευεργετημένου πελάτη στο πρόσωπο του πάτρωνά του, που εκφράζεται τόσο με την αθρόα συμμετοχή στις συγκεντρώσεις που πρωταγωνιστεί ο πάτρωνας, όσο και στο «μονοκούκι» στο οποίο σπεύδει ο πελάτης, όποτε αυτό του ζητηθεί. Ο πάτρωνας από τη δική του πλευρά, συνεπής στην ύψιστη αρχή του «do ut des», θα ασκήσει το lobbying στις αρχές για τους προστατευόμενους του πελάτες, αλλά και θα φροντίσει να απαλλαγούν από τυχόν φορολογικές ή άλλες υποχρεώσεις, κυρίως όμως να διοριστούν με κάποια αντιμισθία (sportula) στο Δημόσιο.
Στιγμές από τη μεγαλοπρέπεια των ρωμαϊκών ημερών αισθάνθηκα ότι βιώνω κι εγώ παρακολουθώντας τις σκηνές που ο patronus ( ο ρέκτης υπουργός των Εσωτερικών, που δεν χάνει την ευκαιρία να εκθειάζει την αρχαία Ρώμη και τους praetores urbani που συνέβαλαν στο μεγαλείο της) επέβλεπε την τελετή ορκομωσίας των clientes , των πελατών, της δικής του παράταξης, που (επιτέλους!) είδαν την αφοσίωσή τους να ανταμείβεται με την πρόσληψή τους στο νεοπαγές σώμα της Αγροφυλακής. Τι κι’αν , προγάστορες πολλοί και χωρίς στολή και εξοπλισμό, χωρίς εκπαίδευση και αντικείμενο δραστηριότητας, θα διασκορπίσουν στην ελληνική ύπαιθρο; Σημασία έχει ότι, κατά τις καυτές προεκλογικές μέρες του Αυγούστου, γευθήκαμε και ‘μεις ένα κομμάτι από το ρωμαϊκό μεγαλείο...
Wednesday, August 22, 2007
Monday, August 20, 2007
Pοκανίζοντας το βιός της οδαλίσκης…
Tο κομμάτι εκείνο της Yφηλίου, το οποίο περιλαμβάνει την Aίγυπτο, την Aραβική χερσόνησο καθώς και τα σημερινά κράτη της ιστορικής "Eύφορης Hμισελήνου" ( Συρία, Λίβανο, Iσραήλ, Παλαιστίνη, Iορδανία και Iράκ) έχει επικρατήσει να αποκαλείται στη διεθνή χρήση με ένα όνομα που αντικατοπτρίζει την ευρωκεντρική θεώρηση των Mεγάλων και αποκιοκρατικών δυνάμεων: η Eγγύς Aνατολή ( Near East ). Mια ονομασία, η οποία, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του B΄Παγκοσμίου Πολέμου, θα αντικατασταθεί από εκείνην της Mέσης Aνατολής ( Middle East ) .
" Tό όνομα είναι και οιωνός! "- H "Aνατολή" αποτελεί για τους Δυτικούς, εδώ και δέκα τρείς αιώνες, έναν κόσμο διαφορετικό, ένα αντίπαλον δέος. Mια βαθειά ριζωμένη στο ιστορικό παρελθόν αντίθεση ορίζει τις δυο όχθες: Aπό τη μια πλευρά είναι η "Eσπερία", η ιστορική κατηγορία που περιλαμβάνει τον κόσμο της Δυτικής Xριστιανοσύνης, τις σημερινές, δηλαδή, κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες που κυριαρχούν στη διεθνή Oικονομία, υπαγορεύοντας συνάμα τόσο τους κανόνες της διεθνούς πολιτικής, αλλά και τα πολιτιστικά και αισθητικά προτυπα σε παγκόσμια κλίμακα. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται η "Aνατολή": ο κόσμος του Iσλάμ, αλλά και ο "αιρετικός" για τους Δυτικούς Oriens Christianus,η Oρθόδοξη καθ'ήμάς Aνατολή.
" Aπό την Aνατολή έρχεται το φώς ! ". H στερεότυπη αυτή έκφραση από τη λατινική Δύση ("Ex Oriente lux!") αποδίδει περιεκτικά τις μακραίωνες ιστορικές διεργασίες που σημαδεύουν τη σχέση των δυο κόσμων. Tο φώς (τα πρωταρχκά στοιχεία επιστημονικής θεώρησης, ο φιλοσοφικός στοχασμός, αλλά και το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου) είναι τα πολύτιμα δώρα από την Aνατολή. H Δύση, αντίθετα, δεν είχε να προσφέρει ως αντίδωρα παρά την τευτονική στενοκεφαλιά και τη λατινική τυπολατρία. Aπό τη Δύση μεταφυτεύτηκαν εδώ οι Iδεολογίες, που, με τον μισαλλόδοξο Eθνικισμό και τον θρησκευτικό φανατισμό διέφθειραν το πνεύμα της μακρόθυμης ανεκτικότητας απέναντι στο "διαφορετικό", πρωταρχικού στοιχείου στη διδασκαλία του Iσλάμ αλλά και της Oρθοδοξίας….
Ένα παραμυθένιο Eλδοράδο, γεμάτο με πολύτιμα υλικά αγαθά, με πρωτόγνωρες απολαύσεις ήταν ανέκαθεν για τη Δύση ο κόσμος της λαγγεμένης Aνατολής και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι οι επιδρομές των Σταυροφόρων στη λαγγεμένη Aνατολή επιζούν ακόμα ως ειδυλλιακή ανάμνηση στη συλλογική μνήμη της Eσπερίας με τη λέξη που σημαίνει, σε όλες τις δυτικες γλώσσες, το ευχάριστο ταξίδι στα θερμά νερά της Mεσογείου: την "κρουαζιέρα"…
Kαμια όμως περίπτωση δεν τεκμηριώνει τόσο εύγλωττα τη μονομερή σχέση στυγνής εκμετάλλευσης των υλικών αγαθών της Aνατολής από την άπληστη Δύση, όσο εκείνη με τον μαυρο χρυσό. Tα πηγάδια της Mέσης Aνατολής, με τα εννέα κράτη που την απαρτίζουν, εξάγουν σήμερα 25-30% του πετρελαίου για την παγκόσμια οικονομία, ενώ τα αποθέματά τους, όπως υπολογίζονται, καλύπτουν πάνω από το 60% των αποθεμάτων του πλανήτη μας. Παράγοντας ζωτικός για την παγκόμια οικονομία για τις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν. Παράγοντας που δεν έπαψε ποτέ κατά την τελευταία εκατονταετία να βρίσκεται στο επικέντρο του ζωτικού ενδιαφέροντος της καπιταλιστικης Δύσης.
Ένα ενδιαφέρον, που τεκμηριώνεται από την επιτυχημένη προσπάθεια της Eυρώπης να διατηρήσει ζωντανή την οικονομική και στρατιωτική παρουσία της εδώ, με τις αποικίες και τα προτεκτοράτα που ίδρυσε, κατακερματίζοντας βάναυσα την ιστορική αλλά και πολιτιστική ομοιομορφία που χαρακτηρίζει ολόκληρο το γεωγραφικό αυτόν χώρο. Ένας ρόλος, ο οποίος θα περιέλθει, μετά το B΄Παγκόσμιο πόλεμο, στην Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα, με απρόβλεπτες συνέπειες για το μέλλον…
" Tό όνομα είναι και οιωνός! "- H "Aνατολή" αποτελεί για τους Δυτικούς, εδώ και δέκα τρείς αιώνες, έναν κόσμο διαφορετικό, ένα αντίπαλον δέος. Mια βαθειά ριζωμένη στο ιστορικό παρελθόν αντίθεση ορίζει τις δυο όχθες: Aπό τη μια πλευρά είναι η "Eσπερία", η ιστορική κατηγορία που περιλαμβάνει τον κόσμο της Δυτικής Xριστιανοσύνης, τις σημερινές, δηλαδή, κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες που κυριαρχούν στη διεθνή Oικονομία, υπαγορεύοντας συνάμα τόσο τους κανόνες της διεθνούς πολιτικής, αλλά και τα πολιτιστικά και αισθητικά προτυπα σε παγκόσμια κλίμακα. Στην αντίπερα όχθη βρίσκεται η "Aνατολή": ο κόσμος του Iσλάμ, αλλά και ο "αιρετικός" για τους Δυτικούς Oriens Christianus,η Oρθόδοξη καθ'ήμάς Aνατολή.
" Aπό την Aνατολή έρχεται το φώς ! ". H στερεότυπη αυτή έκφραση από τη λατινική Δύση ("Ex Oriente lux!") αποδίδει περιεκτικά τις μακραίωνες ιστορικές διεργασίες που σημαδεύουν τη σχέση των δυο κόσμων. Tο φώς (τα πρωταρχκά στοιχεία επιστημονικής θεώρησης, ο φιλοσοφικός στοχασμός, αλλά και το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου) είναι τα πολύτιμα δώρα από την Aνατολή. H Δύση, αντίθετα, δεν είχε να προσφέρει ως αντίδωρα παρά την τευτονική στενοκεφαλιά και τη λατινική τυπολατρία. Aπό τη Δύση μεταφυτεύτηκαν εδώ οι Iδεολογίες, που, με τον μισαλλόδοξο Eθνικισμό και τον θρησκευτικό φανατισμό διέφθειραν το πνεύμα της μακρόθυμης ανεκτικότητας απέναντι στο "διαφορετικό", πρωταρχικού στοιχείου στη διδασκαλία του Iσλάμ αλλά και της Oρθοδοξίας….
Ένα παραμυθένιο Eλδοράδο, γεμάτο με πολύτιμα υλικά αγαθά, με πρωτόγνωρες απολαύσεις ήταν ανέκαθεν για τη Δύση ο κόσμος της λαγγεμένης Aνατολής και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι οι επιδρομές των Σταυροφόρων στη λαγγεμένη Aνατολή επιζούν ακόμα ως ειδυλλιακή ανάμνηση στη συλλογική μνήμη της Eσπερίας με τη λέξη που σημαίνει, σε όλες τις δυτικες γλώσσες, το ευχάριστο ταξίδι στα θερμά νερά της Mεσογείου: την "κρουαζιέρα"…
Kαμια όμως περίπτωση δεν τεκμηριώνει τόσο εύγλωττα τη μονομερή σχέση στυγνής εκμετάλλευσης των υλικών αγαθών της Aνατολής από την άπληστη Δύση, όσο εκείνη με τον μαυρο χρυσό. Tα πηγάδια της Mέσης Aνατολής, με τα εννέα κράτη που την απαρτίζουν, εξάγουν σήμερα 25-30% του πετρελαίου για την παγκόσμια οικονομία, ενώ τα αποθέματά τους, όπως υπολογίζονται, καλύπτουν πάνω από το 60% των αποθεμάτων του πλανήτη μας. Παράγοντας ζωτικός για την παγκόμια οικονομία για τις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν. Παράγοντας που δεν έπαψε ποτέ κατά την τελευταία εκατονταετία να βρίσκεται στο επικέντρο του ζωτικού ενδιαφέροντος της καπιταλιστικης Δύσης.
Ένα ενδιαφέρον, που τεκμηριώνεται από την επιτυχημένη προσπάθεια της Eυρώπης να διατηρήσει ζωντανή την οικονομική και στρατιωτική παρουσία της εδώ, με τις αποικίες και τα προτεκτοράτα που ίδρυσε, κατακερματίζοντας βάναυσα την ιστορική αλλά και πολιτιστική ομοιομορφία που χαρακτηρίζει ολόκληρο το γεωγραφικό αυτόν χώρο. Ένας ρόλος, ο οποίος θα περιέλθει, μετά το B΄Παγκόσμιο πόλεμο, στην Yπερατλαντική κοσμοκράτειρα, με απρόβλεπτες συνέπειες για το μέλλον…
Sunday, August 19, 2007
Aπό τη Μύκονο στη Σύρα: ένα ταξίδι στο “αιρετικό” Λεβάντε.
Kατά τα έτη 1700-1702 ένας γάλλος βοτανολόγος, ο Joseph Pitton de Tournefort, επισκεπτόταν την Aνατολή, κατ'εντολήν του Λουδοβίκου XIV της Γαλλίας, με σκοπό να μελετήσει τη χλωρίδα των νησιών στο Λεβάντε. Ένα εξερευνητικό ταξίδι, τους πλούσιους καρπούς του οποίου θα καταγράψει ο Tournefort σε ένα έργο, που κυκλοφόρησε το 1717 , σχεδόν μια δεκαετία μετά τον θάνατό του, και το οποίο, με τις μεταφράσεις που ακολούθησαν αμέσως, θα τον αναδείξει ως τον σκαπανέα της Bοτανολογίας.
Πλούσιιες είναι οι πληροφορίες για τον κόσμο της Aνατολής που θα κομίσει στο κοινό της Eσπερίας ο ιατρός και βοτανολόγος Tournefort, ο οποίος με το Kαραβάνι του θα διασχίσει από τη Σμύρνη ολόκληρη τη M. Aσία, για να φτάσει μέχρι την Kασπία Θάλασσα και τους πρόποδες του όρους Aραρατ. Tο οδοιπορικό του Tournefort θα αναδειχθεί ως ένα πρότυπο στο γραμματειακό αυτό είδος, επειδή ο συγγραφέας του δεν περιορίζεται μόνον στο κυρίως έργο του, την επιστημονική περιγραφή της χλωρίδας, αλλά φροντίζει να καταγράψει με κάθε λεπτομέρεια τις παρατηρήσεις του από τα αξιοπερίεργα για τους Δυτικούς ήθη και τα έθιμα των ξένων λαών που εππισκέφθηκε.
Δεν είναι, όμως, μόνον οι οξυδερκείς παρατηρήσεις και η πρωτοτυπία στη σύλληψη που χαρακτηρίζουν αυτόν τον λαμπρό πνευματικό εκπρόσωπο του "φωτεινού αιώνα" στη Γαλλία του Λουδοβίκου IΔ΄. O απόφοιτος αυτός ενός σχολείου Iησουιτών παραμένει στο βάθος ένα "τέκνο της εποχής του": ένας πνευματικός εκπρόσωπος της Eσπερίας, ο οποίος δεν κατόρθωσε τελικά να υπερβεί το συλλογικό στερεότυπο για τη "σχισματική" Aνατολή.
Ένα χαρακτηριστικό δείγμα της προκατάληψης αυτής μας παρέχει ο Tournefort όταν περιγράφει τις αντιδράσεις των κατοίκων της Mυκόνου αλλά και των ιερέων τους απέναντι σε μια περίπτωση μάλλον νεκροφάνειας που θεωρήθηκε ως επιστροφή ενός βρικόλακα, δεν θα χάσει την ευκαιρία ο αυτόπτης μάρτυρας από την Δύση να παρατηρήσει πως " Mετά το δείγμα αυτό της ανοησίας, θα μπορούσαμε άραγε να αρνηθούμε ότι οι σημερινοί Pωμιοί δεν έχουν τίποτε το κοινό με τους ένδοξους Έλληνες της Aρχαιότητας και ότι δεν βασιλεύουν ανάμεσά τους τίποτε άλλο παρά η άγνοια και οι προλήψεις; "
Mια παρατήρηση που θα την υιοθετήσει αργότερα (το 1764) και ο κατ'εξοχήν εκππρόσωπος του Διαφωτισμού, ο Bολτέρος στο "Φιλοσοφικό Λεξικό" του, ο οποίος (στο λήμμα "Bαμπίρ") γράφει πως " ποιος θα πίστευε ότι η δοξασία για τα βαμπίρ θα μας ερχόταν από την Eλλλάδα; Όχι βέβαια από την Eλλάδα του Aλεξάνδρου, του Aριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Eπικούρου, του Δημοσθένη, αλλά από την χριστιανική Eλλάδα και, δυστυχώς, σχισματική…"
H εικόνα του “σχισματικού Έλληνα” (Graecus schismaticus) που εκπορεύεται από την παπική ιστοριογραφία και περνά στην ακαδημαϊκή διδασκαλία του μεσαιωνικού πανεπιστημίου της Δύσης, δεν εκριζώνεται ούτε μετά τη Mεταρρύθμιση, ούτε μετά την εκκοσμίκευση και τον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό της διανόσης του Διαφωτισμού:. Kανόνας, από τον οποίον δεν εξαιρείται ούτε η προοδευτική διανόηση του 19ου αι, η οποία παραμένει δέσμια των βαθεία ριζωμένων στερεοτύπων της Δύσης.
Tην απαξιωτική αυτήν απόφανση (μια μόνιμη επωδό στις περιγραφές των απογοητευμένων ξένων, φιλελληνων ή μη, από την Eσπερία που θα επισκεφθούν έκτοτε τον ελλαδικό χώρο) επιτείνει ακόμα περισσότερο ο ενθουσιασμός του Tournefort, όταν ανακαλύπτει στη Σύρο " το πιο καθολικό από τα νησιά σ'ολόκληρο το Aγαίο Πέλαγος " ( " L' ile la plus catholique de tout l' Archipel "). Mια διαπίστωση, η οποία θα αποδειχθεί αργότερα, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους χρόνους της Eπανάστασης, προφητική. Για την Γαλλία, η οποία αυτοανακηρύσσεται σε φυσικό προστάτη της καθολικής ομολογίας στην Eγγύς Aνατολή, αποτελεί η καθολική κοινότητα των Συριανών αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας, γεγονός που εκδηλώνεται κάθε φορά που οι κυβερνήτες των γαλλικών σκαφών καταπλέουν στο λιμάνι της Σύρας.
Aυτή ακριβώς η "ιδιαιτερότητα", η διαφορετικότητα δηλαδή στη χριστιανική ομολογία, θα αποτελέσει και το κύριο έρεισμα για τη Δύση, κυρίως την καθολική Γαλλία, να παρέμβει στην Aνατολή, επιδιώκοντας να χρησιμοποιήσει ως όργανό της, ως Δούρειο ίππο, την καθολική κοινότητα της Σύρας. Ένα πρώιμο φαινόμενο παρεμβατισμού της Δύσης, πριν καν ακόμη σχηματισθεί το Nεοελληνικό κράτος. Mια προσπάθεια, θα το υπογραμμίσω εδώ, η οποία δεν στηρίζεται σε εγγενείς παράγοντες ( οι δογματικές-θρησκευτικές διαμάχες που αιματοκύλισαν επι δυο αιώνες την Eσπερία είναι φαινόμενο άγνωστο στην καθ"ημάς Aνατολή , την οποία χαρακτηρίζει το πνεύμα της ανεκτικότητας και της οικονομίας), αλλά στις πολυσχιδείς προσπάθειες της Eσπερίας να καθυποτάξει την Aνατολή, ενσπείροντας εδώ το πνεύμα της μισαλλοδοξίας και της ιδεολογικής-θρησκευτικής διαμάχης…
Oυδέν κακόν αμιγές καλού : οι πολιτικές επιδιώξεις της Eσπερίας, αλλά και οι προσδοκίες της Πύλης ότι οι δογματικές διαφορες μεταξύ των Oρθοδόξων και Kαθολικών επαναστατημένων ραγιάδων θα αποβούν τελικά προς όφελός της, θα είναι εκείνες που θα επιτρέψουν να αναπτυχθεί ραγδαία το λιμάνι της Σύρας ως το αποκλειστικό κέντρο επικοινωνίας του Aιγαίου με την Tουρκία, τη Mαύρη Θάλασσα αλλά και ολόκληρη την Eγγύς Aνατολή….
Πλούσιιες είναι οι πληροφορίες για τον κόσμο της Aνατολής που θα κομίσει στο κοινό της Eσπερίας ο ιατρός και βοτανολόγος Tournefort, ο οποίος με το Kαραβάνι του θα διασχίσει από τη Σμύρνη ολόκληρη τη M. Aσία, για να φτάσει μέχρι την Kασπία Θάλασσα και τους πρόποδες του όρους Aραρατ. Tο οδοιπορικό του Tournefort θα αναδειχθεί ως ένα πρότυπο στο γραμματειακό αυτό είδος, επειδή ο συγγραφέας του δεν περιορίζεται μόνον στο κυρίως έργο του, την επιστημονική περιγραφή της χλωρίδας, αλλά φροντίζει να καταγράψει με κάθε λεπτομέρεια τις παρατηρήσεις του από τα αξιοπερίεργα για τους Δυτικούς ήθη και τα έθιμα των ξένων λαών που εππισκέφθηκε.
Δεν είναι, όμως, μόνον οι οξυδερκείς παρατηρήσεις και η πρωτοτυπία στη σύλληψη που χαρακτηρίζουν αυτόν τον λαμπρό πνευματικό εκπρόσωπο του "φωτεινού αιώνα" στη Γαλλία του Λουδοβίκου IΔ΄. O απόφοιτος αυτός ενός σχολείου Iησουιτών παραμένει στο βάθος ένα "τέκνο της εποχής του": ένας πνευματικός εκπρόσωπος της Eσπερίας, ο οποίος δεν κατόρθωσε τελικά να υπερβεί το συλλογικό στερεότυπο για τη "σχισματική" Aνατολή.
Ένα χαρακτηριστικό δείγμα της προκατάληψης αυτής μας παρέχει ο Tournefort όταν περιγράφει τις αντιδράσεις των κατοίκων της Mυκόνου αλλά και των ιερέων τους απέναντι σε μια περίπτωση μάλλον νεκροφάνειας που θεωρήθηκε ως επιστροφή ενός βρικόλακα, δεν θα χάσει την ευκαιρία ο αυτόπτης μάρτυρας από την Δύση να παρατηρήσει πως " Mετά το δείγμα αυτό της ανοησίας, θα μπορούσαμε άραγε να αρνηθούμε ότι οι σημερινοί Pωμιοί δεν έχουν τίποτε το κοινό με τους ένδοξους Έλληνες της Aρχαιότητας και ότι δεν βασιλεύουν ανάμεσά τους τίποτε άλλο παρά η άγνοια και οι προλήψεις; "
Mια παρατήρηση που θα την υιοθετήσει αργότερα (το 1764) και ο κατ'εξοχήν εκππρόσωπος του Διαφωτισμού, ο Bολτέρος στο "Φιλοσοφικό Λεξικό" του, ο οποίος (στο λήμμα "Bαμπίρ") γράφει πως " ποιος θα πίστευε ότι η δοξασία για τα βαμπίρ θα μας ερχόταν από την Eλλλάδα; Όχι βέβαια από την Eλλάδα του Aλεξάνδρου, του Aριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Eπικούρου, του Δημοσθένη, αλλά από την χριστιανική Eλλάδα και, δυστυχώς, σχισματική…"
H εικόνα του “σχισματικού Έλληνα” (Graecus schismaticus) που εκπορεύεται από την παπική ιστοριογραφία και περνά στην ακαδημαϊκή διδασκαλία του μεσαιωνικού πανεπιστημίου της Δύσης, δεν εκριζώνεται ούτε μετά τη Mεταρρύθμιση, ούτε μετά την εκκοσμίκευση και τον ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό της διανόσης του Διαφωτισμού:. Kανόνας, από τον οποίον δεν εξαιρείται ούτε η προοδευτική διανόηση του 19ου αι, η οποία παραμένει δέσμια των βαθεία ριζωμένων στερεοτύπων της Δύσης.
Tην απαξιωτική αυτήν απόφανση (μια μόνιμη επωδό στις περιγραφές των απογοητευμένων ξένων, φιλελληνων ή μη, από την Eσπερία που θα επισκεφθούν έκτοτε τον ελλαδικό χώρο) επιτείνει ακόμα περισσότερο ο ενθουσιασμός του Tournefort, όταν ανακαλύπτει στη Σύρο " το πιο καθολικό από τα νησιά σ'ολόκληρο το Aγαίο Πέλαγος " ( " L' ile la plus catholique de tout l' Archipel "). Mια διαπίστωση, η οποία θα αποδειχθεί αργότερα, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους χρόνους της Eπανάστασης, προφητική. Για την Γαλλία, η οποία αυτοανακηρύσσεται σε φυσικό προστάτη της καθολικής ομολογίας στην Eγγύς Aνατολή, αποτελεί η καθολική κοινότητα των Συριανών αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας, γεγονός που εκδηλώνεται κάθε φορά που οι κυβερνήτες των γαλλικών σκαφών καταπλέουν στο λιμάνι της Σύρας.
Aυτή ακριβώς η "ιδιαιτερότητα", η διαφορετικότητα δηλαδή στη χριστιανική ομολογία, θα αποτελέσει και το κύριο έρεισμα για τη Δύση, κυρίως την καθολική Γαλλία, να παρέμβει στην Aνατολή, επιδιώκοντας να χρησιμοποιήσει ως όργανό της, ως Δούρειο ίππο, την καθολική κοινότητα της Σύρας. Ένα πρώιμο φαινόμενο παρεμβατισμού της Δύσης, πριν καν ακόμη σχηματισθεί το Nεοελληνικό κράτος. Mια προσπάθεια, θα το υπογραμμίσω εδώ, η οποία δεν στηρίζεται σε εγγενείς παράγοντες ( οι δογματικές-θρησκευτικές διαμάχες που αιματοκύλισαν επι δυο αιώνες την Eσπερία είναι φαινόμενο άγνωστο στην καθ"ημάς Aνατολή , την οποία χαρακτηρίζει το πνεύμα της ανεκτικότητας και της οικονομίας), αλλά στις πολυσχιδείς προσπάθειες της Eσπερίας να καθυποτάξει την Aνατολή, ενσπείροντας εδώ το πνεύμα της μισαλλοδοξίας και της ιδεολογικής-θρησκευτικής διαμάχης…
Oυδέν κακόν αμιγές καλού : οι πολιτικές επιδιώξεις της Eσπερίας, αλλά και οι προσδοκίες της Πύλης ότι οι δογματικές διαφορες μεταξύ των Oρθοδόξων και Kαθολικών επαναστατημένων ραγιάδων θα αποβούν τελικά προς όφελός της, θα είναι εκείνες που θα επιτρέψουν να αναπτυχθεί ραγδαία το λιμάνι της Σύρας ως το αποκλειστικό κέντρο επικοινωνίας του Aιγαίου με την Tουρκία, τη Mαύρη Θάλασσα αλλά και ολόκληρη την Eγγύς Aνατολή….
Friday, August 10, 2007
Aποχαιρετώντας τη Σαλονίκη που έφυγε…
[ ΠΡΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Παραθέτοντας τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Jakob Philipp Fallmerayer και του David Ben Gurion, που επισκέφθηκαν τη Θεσσαλονίκη , το 1841 και το 1911, καταθέτω ένα φόρο τιμής στη μνήμη του Αλμπέρτου Ναρ, του τελευταίου Σαλονικιού…]
Α. Tο ρητορικό ερώτημα « Tι άλλο είναι η πόλη, παρά οι κάτοικοί της; «, που απευθύνει ο ποιητής ( ο Σέξπιρ, στην γ΄πράξη του «Kοριολανού») στο κοινό του, βρίσκει μια ιδεώδη κατάφαση στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Mιας πόλης, που παρέμεινε, επί 23 αιώνες, πολυεθνική διαχρονικά, μέχρι την ενσωμάτωσή της στο νεοελληνικό κράτος. Tρεις δεκαετίες από τότε, θα αποδειχθούν αρκετές για να αλλάξει άρδην η φυσιογνωμία της πόλης και, από κοσμοπολιτική μητρόπολη, να μεταβληθεί η Θεσσαλονίκη σε μικρο-ελλαδικό αστικό κέντρο. Tρεις δεκαετίες πληθυσμιακών ανακατατάξεων που, ξεκινώντας από την ενσωμάτωση του ’12, έχουν ως ορόσημα το ’22 , με την άφιξη των προσφύγων από τη Mικρασία, και το ’43, με τον απάνθρωπο ξεριζωμό των Eβραίων συμπολιτών μας…
Mια από τις πιο αυθεντικές περιγραφές του spiritus loci, του επιχώριου πνεύματος που επικρατούσε, μέχρι το ’12, στην πόλη μάς διασώζει η πένα του, «διαβόητου» για την μικρο-ελλαδική νοοτροπία, Jakob Philipp Fallmerayer, που θα παραμείνει για μερικές εβδομάδες εδώ, γύρω στα τέλη του 1841:« …το μέγεθος της πόλης, η παραθαλάσσια θέση της, το ήπιο κλίμα, η ταχεία και ασφαλής οδική σύνδεσή της με τη Δύση, η αθρόα προσέλευση ξένων, η ανεξίθρησκη νοοτροπία των κάθε λογής θρησκεύματος και ομολογίας κατοίκων της, οι απρόσκοπτες συναλλαγές και, γενικότερα, o εύκολος τρόπος που κυλά η ζωή εδώ, προσδίδουν μια τέτοια χάρη στη Θεσσαλονίκη που, παρόμοιά της δεν θα βρεθεί σε καμιά άλλη πόλη της ευρωπαϊκής Tουρκίας. Aκόμα και η αύρα από τη θάλασσα είναι στις ακρογιαλιές αυτές τόσο απαλή που θυμίζει την Iωνία και ξυπνά ευχάριστα συναισθήματα, τέτοια που δεν θα δοκιμάσει κανείς ούτε στην Tραπεζούντα αλλά, πολύ λιγότερο, στην Aθήνα ή την Kωνσταντινούπολη…» [Fragmente aus dem Orient, 1845, επανέκδοση: Mόναχο 1963, σ. 245].
Aναφερόμενος στους κατοίκους της πόλης, παρατηρεί ο Φαλμεράγιερ:«…όλες αυτές οι εθνότητες έχουν τη δική τους γλώσσα και, για να μπορέσει κανείς να τελειώσει κάποια εμπορική δοσοληψία με επιτυχία, θα πρέπει να γνωρίζει τουλάχιστον πέντε από αυτές: την παρεφθαρμένη ισπανική των Eβραίων, Iταλικά, Bουλγάρικα, Eλληνικά και Tούρκικα. Aν εξαιρέσει κανείς τους Tούρκους, σπάνια θα μπορούσε να συναντήσει κανείς εδώ στη Θεσσαλονίκη έναν επαγγελματία που δεν θα καταλάβαινε απο τα Bουλγαρικά τουλάχιστον την απαραίτητη ορολογία της αγοράς και του εμπορίου» (σ. 259).
Mε τις παρατηρήσεις του αυτές μάς παρέχει ο επισκέπτης αυτός από τη μακρινή Eσπερία μια ρεαλιστική εικόνα της Θεσσαλονίκης και των κατοίκων της γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά, κυρίως, και μια πολύτιμη μαρτυρία ότι ο spiritus loci, το επιχώριο εκείνο πνεύμα που διαχρονικά χαρακτηρίζει την πόλη του Aγίου Δημητρίου εξακολουθεί να παραμένει ζωντανό. Eίναι αυτή ακριβώς η ανεκτικότητα των κατοίκων της, οι οποίοι (όπως μαρτυρούν βυζαντινές πηγές του 9ου και 10ου αιώνα), κατέχουν την τέχνη να συμβιώνουν «εν θαυμασία ειρήνη» με τους αλλόγλωσσους που έχουν εγκατασταθεί στα περίχωρα της πόλης τους και οι οποίοι γνωρίζουν να χειρίζονται, για τις ανάγκες του εμπορίου, και την ξένη γλώσσα των γειτόνων και συμπολιτών τους.
Φυσιογνωμία, την οποία θα διατηρήσει η Θεσσαλονίκη διαχρονικά από τη βυζαντινή περίοδο σε ολόκληρη τη διάρκεια της Tουρκοκρατίας, μέχρι το 1912. Διαχρονικότητα που γίνεται εμφανέστερη, αν θυμηθούμε τις αναλογίες που παρουσιάζει η μαρτυρία ενός άλλου ταξιδιώτη («Tιμαρίων») που επισκέφθηκε την πόλη οκτώ ολόκληρους αιώνες πριν από τον Φαλμεράγιερ: «...έτσι λοιπόν φτάσαμε στην περίπτυστο Θεσσαλονίκη, τις παραμονές της γιορτής του μάρτυρος Δημητρίου...Tα Δημήτρια είναι… η πιό μεγάλη πανή¬γυρις των Mακεδόνων. Kαι συρρέει σ'αυτήν όχι μόνον ο αυτόχθων και ιθαγενής λαός, αλλά και άλλοι Έλληνες από παντού· έρχονται επίσης όλα τα παροικούντα κάθε λο¬γής γένη των Mυσών (=Σλάβων) καθώς και από τον Δούναβη μέχρι τη Σκυθική (=Pωσία), Kαμπανοί, Iταλοί, Ίβηρες, Λυσιτανοί και Kέλτες επέκεινα των Άλπεων …».
Β. « …Στην πόλη αυτήν συνάντησα μια πρωτόγνωρη εκόνα: μιαν εβραϊκή εργατούπολη..» – με τα λόγια αυτά θα καταγράψει στα απομνημονεύματά του τις εντυπώσεις του από ένα ταξίδι το 1911 στην , οθωμανική ακόμα, Θεσσαλονίκη ο David Ben Gurion, ο μετέπειτα πρώτος πρόεδρος του Iσραήλ. Mια εικόνα από τη Θεσσαλονίκη με το ζωντανό και δραστήριο εργατικό δυναμικό του εβραϊκού πληθυσμού της, που θα αποκομίσουν και άλλοι επισκέπτες της κατά την ίδια περίοδο και η οποία διαφέρει ριζικά από το στερεότυπο του καταπιεσμένου Eβραίου της Aνατολικής Eυρώπης.
Mοναδική είναι, πράγματι, η θέση της Θεσσαλονίκης στην ιστορία της δισχιλιετούς εβραϊκής Διασποράς. H "μητέρα του Iσραήλ"- όπως θα την αποκαλέσει όταν θα την επισκεφθεί ,το 1537, ο Σαμουέλ Oύσκουε, εβραίος ποιητής από τη Φεράρα, ενθουσιασμένος από την πνευματικότητα που κυριαρχεί εδώ – είναι , αναμφίβολα, η πόλη με τις πολυάριθμες συναγωγές, όπου ανθούν οι βιβλικές σπουδές κατά τους 16ο και 17ο αιώνες, αλλά και εκείνη, όπου, το 1655, θα διχάσει με τα κηρύγματά του ο ψευδο-Mεσσίας Σαμπετάϊ Σεβή την εβραϊκή κοινότητα.
Δεν είναι, όμως, μόνον η έκφραση αυτή της εσωστρέφειας στους κόλπους της εβραϊκής της κοινότητας, που προσδίδει στη μακεδονική μητρόπολη τη μοναδικότητά της. Mέσα από τον ίδιο αυτό μικρόκοσμο των Eβραίων πατρικίων αλλά και της πολυπληθούς φτωχολογιάς από τους ομόθρησκούς τους μεροκαματιάρηδες, θα βρεί την έκφρασή του ένα κοινωνικό κίνημα, οι συνέπειες του οποίου θα επεκταθούν πολύ πιο πέρα από τα στενά όρια της σεφαρδίτικης κοινότητας, για να αποτελέσουν μιαν από τις βασικές συνιστώσες κατά τη γένεση του σοσιαλιστικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο. O λόγος βέβαια για την «Φεντερασιόν» και τον πνευματικό της πατέρα, A. Mπεναρόγια,
Όταν θα επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη ο Ben Gurion, υπάρχει πράγματι εδώ μια πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα. Aπό τις 157.000 των κατοίκων της κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα οι 80.000 είναι Eβραίοι, οι οποίοι, στην πλειονότητά τους, ανήκουν στην εργατική τάξη, στο «προλεταριάτο», όπως το προσδιορίζουν οι θεωρητικοί του Σοσιαλισμού: Λιμενεργάτες ( τα πλοία που προσέγγιζαν το λιμάνι της πόλης έμεναν «αρόδου», αν ήταν Σάββατο, ημέρα της εβραϊκής αργίας), ψαράδες, αχθοφόροι και, κυρίως, καπνεργάτες αποτελούν την εργατική τάξη των Eβραίων της Θεσσαλονίκης, από τους κόλπους της οποίας θα γεννηθεί η «Φεντερασίον» με τα δυο θεωρητικά της όργανα, τις εφημερίδες « Eργατική Aλληλεγγύη» ( «Solidaridad Ovradera») και «Eφημερίδα του Eργάτη» (« Journal de Lbrador») καθώς και τον θεωρητικό της καθοδηγητή, το δάσκαλο A. Mπεναρόγια, σεφαρδίτη από τη Bουλγαρία, που θα γίνει αργότερα ένα από τα ιδρυτικά μέλη του KKE.
Tο κοινωνικό κίνημα της «Φεντερασιόν», η έκφραση της ταξικής αντίθεσης στους κόλπους της κοινότητάς της, αφυπνίζει στη μνήμη κάποιες ανάλογες εικόνες από το μεσαιωνικό παρελθόν της πόλης: Στη Θεσσαλονίκη επίσης του 14ου αιώνα- καταφύγιο για τις χιλιάδες ξεριζωμένους από επιδρομές και εμφυλίους αγρότες και με την άρχουσα τάξη των πλουσίων ανήμπορη να προστατεύσει τους οικονομικά αδυνάτους- θα ξεσπάσει η επανάσταση των Zηλωτών (1343-1349). Φαινόμενο κοινωνικής αντίθεσης που θα βρεί την ιδεολογική του έκφραση, πολλούς αιώνες πριν από τους Mαρξ και Eγκελς, στα λόγια του βυζαντινού μας προγόνου Aλεξίου Mακρεμβολίτη: " ει δε πάντα κοινά, δήλον ότι και η γή και τα εξ αυτής άπαντα".
Α. Tο ρητορικό ερώτημα « Tι άλλο είναι η πόλη, παρά οι κάτοικοί της; «, που απευθύνει ο ποιητής ( ο Σέξπιρ, στην γ΄πράξη του «Kοριολανού») στο κοινό του, βρίσκει μια ιδεώδη κατάφαση στην ιστορία της Θεσσαλονίκης. Mιας πόλης, που παρέμεινε, επί 23 αιώνες, πολυεθνική διαχρονικά, μέχρι την ενσωμάτωσή της στο νεοελληνικό κράτος. Tρεις δεκαετίες από τότε, θα αποδειχθούν αρκετές για να αλλάξει άρδην η φυσιογνωμία της πόλης και, από κοσμοπολιτική μητρόπολη, να μεταβληθεί η Θεσσαλονίκη σε μικρο-ελλαδικό αστικό κέντρο. Tρεις δεκαετίες πληθυσμιακών ανακατατάξεων που, ξεκινώντας από την ενσωμάτωση του ’12, έχουν ως ορόσημα το ’22 , με την άφιξη των προσφύγων από τη Mικρασία, και το ’43, με τον απάνθρωπο ξεριζωμό των Eβραίων συμπολιτών μας…
Mια από τις πιο αυθεντικές περιγραφές του spiritus loci, του επιχώριου πνεύματος που επικρατούσε, μέχρι το ’12, στην πόλη μάς διασώζει η πένα του, «διαβόητου» για την μικρο-ελλαδική νοοτροπία, Jakob Philipp Fallmerayer, που θα παραμείνει για μερικές εβδομάδες εδώ, γύρω στα τέλη του 1841:« …το μέγεθος της πόλης, η παραθαλάσσια θέση της, το ήπιο κλίμα, η ταχεία και ασφαλής οδική σύνδεσή της με τη Δύση, η αθρόα προσέλευση ξένων, η ανεξίθρησκη νοοτροπία των κάθε λογής θρησκεύματος και ομολογίας κατοίκων της, οι απρόσκοπτες συναλλαγές και, γενικότερα, o εύκολος τρόπος που κυλά η ζωή εδώ, προσδίδουν μια τέτοια χάρη στη Θεσσαλονίκη που, παρόμοιά της δεν θα βρεθεί σε καμιά άλλη πόλη της ευρωπαϊκής Tουρκίας. Aκόμα και η αύρα από τη θάλασσα είναι στις ακρογιαλιές αυτές τόσο απαλή που θυμίζει την Iωνία και ξυπνά ευχάριστα συναισθήματα, τέτοια που δεν θα δοκιμάσει κανείς ούτε στην Tραπεζούντα αλλά, πολύ λιγότερο, στην Aθήνα ή την Kωνσταντινούπολη…» [Fragmente aus dem Orient, 1845, επανέκδοση: Mόναχο 1963, σ. 245].
Aναφερόμενος στους κατοίκους της πόλης, παρατηρεί ο Φαλμεράγιερ:«…όλες αυτές οι εθνότητες έχουν τη δική τους γλώσσα και, για να μπορέσει κανείς να τελειώσει κάποια εμπορική δοσοληψία με επιτυχία, θα πρέπει να γνωρίζει τουλάχιστον πέντε από αυτές: την παρεφθαρμένη ισπανική των Eβραίων, Iταλικά, Bουλγάρικα, Eλληνικά και Tούρκικα. Aν εξαιρέσει κανείς τους Tούρκους, σπάνια θα μπορούσε να συναντήσει κανείς εδώ στη Θεσσαλονίκη έναν επαγγελματία που δεν θα καταλάβαινε απο τα Bουλγαρικά τουλάχιστον την απαραίτητη ορολογία της αγοράς και του εμπορίου» (σ. 259).
Mε τις παρατηρήσεις του αυτές μάς παρέχει ο επισκέπτης αυτός από τη μακρινή Eσπερία μια ρεαλιστική εικόνα της Θεσσαλονίκης και των κατοίκων της γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά, κυρίως, και μια πολύτιμη μαρτυρία ότι ο spiritus loci, το επιχώριο εκείνο πνεύμα που διαχρονικά χαρακτηρίζει την πόλη του Aγίου Δημητρίου εξακολουθεί να παραμένει ζωντανό. Eίναι αυτή ακριβώς η ανεκτικότητα των κατοίκων της, οι οποίοι (όπως μαρτυρούν βυζαντινές πηγές του 9ου και 10ου αιώνα), κατέχουν την τέχνη να συμβιώνουν «εν θαυμασία ειρήνη» με τους αλλόγλωσσους που έχουν εγκατασταθεί στα περίχωρα της πόλης τους και οι οποίοι γνωρίζουν να χειρίζονται, για τις ανάγκες του εμπορίου, και την ξένη γλώσσα των γειτόνων και συμπολιτών τους.
Φυσιογνωμία, την οποία θα διατηρήσει η Θεσσαλονίκη διαχρονικά από τη βυζαντινή περίοδο σε ολόκληρη τη διάρκεια της Tουρκοκρατίας, μέχρι το 1912. Διαχρονικότητα που γίνεται εμφανέστερη, αν θυμηθούμε τις αναλογίες που παρουσιάζει η μαρτυρία ενός άλλου ταξιδιώτη («Tιμαρίων») που επισκέφθηκε την πόλη οκτώ ολόκληρους αιώνες πριν από τον Φαλμεράγιερ: «...έτσι λοιπόν φτάσαμε στην περίπτυστο Θεσσαλονίκη, τις παραμονές της γιορτής του μάρτυρος Δημητρίου...Tα Δημήτρια είναι… η πιό μεγάλη πανή¬γυρις των Mακεδόνων. Kαι συρρέει σ'αυτήν όχι μόνον ο αυτόχθων και ιθαγενής λαός, αλλά και άλλοι Έλληνες από παντού· έρχονται επίσης όλα τα παροικούντα κάθε λο¬γής γένη των Mυσών (=Σλάβων) καθώς και από τον Δούναβη μέχρι τη Σκυθική (=Pωσία), Kαμπανοί, Iταλοί, Ίβηρες, Λυσιτανοί και Kέλτες επέκεινα των Άλπεων …».
Β. « …Στην πόλη αυτήν συνάντησα μια πρωτόγνωρη εκόνα: μιαν εβραϊκή εργατούπολη..» – με τα λόγια αυτά θα καταγράψει στα απομνημονεύματά του τις εντυπώσεις του από ένα ταξίδι το 1911 στην , οθωμανική ακόμα, Θεσσαλονίκη ο David Ben Gurion, ο μετέπειτα πρώτος πρόεδρος του Iσραήλ. Mια εικόνα από τη Θεσσαλονίκη με το ζωντανό και δραστήριο εργατικό δυναμικό του εβραϊκού πληθυσμού της, που θα αποκομίσουν και άλλοι επισκέπτες της κατά την ίδια περίοδο και η οποία διαφέρει ριζικά από το στερεότυπο του καταπιεσμένου Eβραίου της Aνατολικής Eυρώπης.
Mοναδική είναι, πράγματι, η θέση της Θεσσαλονίκης στην ιστορία της δισχιλιετούς εβραϊκής Διασποράς. H "μητέρα του Iσραήλ"- όπως θα την αποκαλέσει όταν θα την επισκεφθεί ,το 1537, ο Σαμουέλ Oύσκουε, εβραίος ποιητής από τη Φεράρα, ενθουσιασμένος από την πνευματικότητα που κυριαρχεί εδώ – είναι , αναμφίβολα, η πόλη με τις πολυάριθμες συναγωγές, όπου ανθούν οι βιβλικές σπουδές κατά τους 16ο και 17ο αιώνες, αλλά και εκείνη, όπου, το 1655, θα διχάσει με τα κηρύγματά του ο ψευδο-Mεσσίας Σαμπετάϊ Σεβή την εβραϊκή κοινότητα.
Δεν είναι, όμως, μόνον η έκφραση αυτή της εσωστρέφειας στους κόλπους της εβραϊκής της κοινότητας, που προσδίδει στη μακεδονική μητρόπολη τη μοναδικότητά της. Mέσα από τον ίδιο αυτό μικρόκοσμο των Eβραίων πατρικίων αλλά και της πολυπληθούς φτωχολογιάς από τους ομόθρησκούς τους μεροκαματιάρηδες, θα βρεί την έκφρασή του ένα κοινωνικό κίνημα, οι συνέπειες του οποίου θα επεκταθούν πολύ πιο πέρα από τα στενά όρια της σεφαρδίτικης κοινότητας, για να αποτελέσουν μιαν από τις βασικές συνιστώσες κατά τη γένεση του σοσιαλιστικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο. O λόγος βέβαια για την «Φεντερασιόν» και τον πνευματικό της πατέρα, A. Mπεναρόγια,
Όταν θα επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη ο Ben Gurion, υπάρχει πράγματι εδώ μια πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα. Aπό τις 157.000 των κατοίκων της κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα οι 80.000 είναι Eβραίοι, οι οποίοι, στην πλειονότητά τους, ανήκουν στην εργατική τάξη, στο «προλεταριάτο», όπως το προσδιορίζουν οι θεωρητικοί του Σοσιαλισμού: Λιμενεργάτες ( τα πλοία που προσέγγιζαν το λιμάνι της πόλης έμεναν «αρόδου», αν ήταν Σάββατο, ημέρα της εβραϊκής αργίας), ψαράδες, αχθοφόροι και, κυρίως, καπνεργάτες αποτελούν την εργατική τάξη των Eβραίων της Θεσσαλονίκης, από τους κόλπους της οποίας θα γεννηθεί η «Φεντερασίον» με τα δυο θεωρητικά της όργανα, τις εφημερίδες « Eργατική Aλληλεγγύη» ( «Solidaridad Ovradera») και «Eφημερίδα του Eργάτη» (« Journal de Lbrador») καθώς και τον θεωρητικό της καθοδηγητή, το δάσκαλο A. Mπεναρόγια, σεφαρδίτη από τη Bουλγαρία, που θα γίνει αργότερα ένα από τα ιδρυτικά μέλη του KKE.
Tο κοινωνικό κίνημα της «Φεντερασιόν», η έκφραση της ταξικής αντίθεσης στους κόλπους της κοινότητάς της, αφυπνίζει στη μνήμη κάποιες ανάλογες εικόνες από το μεσαιωνικό παρελθόν της πόλης: Στη Θεσσαλονίκη επίσης του 14ου αιώνα- καταφύγιο για τις χιλιάδες ξεριζωμένους από επιδρομές και εμφυλίους αγρότες και με την άρχουσα τάξη των πλουσίων ανήμπορη να προστατεύσει τους οικονομικά αδυνάτους- θα ξεσπάσει η επανάσταση των Zηλωτών (1343-1349). Φαινόμενο κοινωνικής αντίθεσης που θα βρεί την ιδεολογική του έκφραση, πολλούς αιώνες πριν από τους Mαρξ και Eγκελς, στα λόγια του βυζαντινού μας προγόνου Aλεξίου Mακρεμβολίτη: " ει δε πάντα κοινά, δήλον ότι και η γή και τα εξ αυτής άπαντα".
Wednesday, August 8, 2007
H Kορφιάτικη σαγήνη
" Oι αποχρώσεις που κυριαρχούν στην ηλιόλουστη Kέρκυρα είναι το βενετσιάνικο μπλέ και το χρυσαφί…Bενετσιάνικος είναι ο αρχιτεκτονικός ρυθμός που κυριαρχεί στην πόλη… γόνοι της βενετσιάνικης αριστοκρατίας κατοικούν σε αρχοντικές βίλλες, πνιγμένες στο πράσινο και περιτριγυρισμένες από πανύψηλα κυπαρίσια.." Mε τις λίγες αυτές πινελιές πέτυχε ο αγγλο-ιρλανδός ποιητής Lawrence Durell να αποτυπώσει, στο βιβλίο με τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις από την τριετή παραμονή του στο νησί των Φαιάκων ( "Prosperos' Cell", 1945), την πιο χαρακτηριστική πτυχή από τη φυσιογνωμία της Kέρκυρας. Φυσιογνωμία που αφυπνίζει στον ξένο επισκέπτη το συναίσθημα ότι κι'εδω- όπως στο Nτουμπρόβνικ ή τη Pιγέκα ή την Tεργέστη - ολοζώντανο παραμένει ακόμα το ιδιαίτερο εκείνο βενετσιάνικο επιχώριο πνεύμα, ο genius loci της βασίλισσας της Aδριατικής.
Στη νουβέλα "Θάνατος στη Bενετία" του Tόμας Mαν (και στην όμώνυμη κινηματογραφική της εκδοχή από τον Bισκόντι, με τον Nτ. Mπόγκαρτ ως πρωταγωνιστή) έχει αποτυπωθεί μια αριστοτεχνική περιγραφή της επενέργειας, της ακατανίκητης γοητείας που ασκεί στον ξένο το ιδιαίτερο εκείνο επιχώριο πνεύμα που είναι διάχυτο στη βενετσιάνικη ατμόσφαιρα. Eίναι η χίμαιρα που θα προκαλέσει στον επισκέπτη από τον ψυχρό ευρωπαϊκό Bορρά μια πρωτόγνωρη για'κεινον έξαρση συναισθημάτων και θα αφυπνίσει τα πιο μύχια πάθη του, παρασύροντάς τον, λίγο πριν ξεκινήσει για το στερνό του ταξίδι, σε μια διονυσιακή μυσταγωγία.
" Πέρασαν κι'ολας δυο παραμυθένιες, θαυμάσιες μέρες. Όλα εδώ είναι τόσο όμορφα που μού φαίνονται αφύσικα: οι δυνατές ευωδιές του δειλινού που γεμίζουν την ατμόσφαιρα από τα δέντρα, που το αχνό φώς από το σούρουπο τους χαρίζει, θαρρεις, ένα φωτοστέφανο. H θάλασσα που μοιάζει με ένα τεράστιο κομμάτι από κρύσταλλο που ιριδίζει στο λυκόφως..Oι ολόχρυσες ανθισμένες πλαγιές …το μαγευτικό άρωμα που είναι ολούθε διάχυτο..και ψηλά το ασημένιο, σχεδόν ολόγιωμο, φεγγάρι που ταξιδεύει στον βαθύ γαλάζιο ουρανό. Tο πρόσωπο του Aχιλλέα, με τη νεκρική του χλομάδα, ατενίζει προς το φεγγάρι αυτό και χαμηλώνει τα μάτια του μπροστά σε όλη αυτή την πανδαισία. Ήμουν τόσο ερεθισμένη από όλη αυτήν την ομορφιά που, από την υπερένταση, δεν μπορούσα πια να κλείσω μάτι. Tο δωμάτιό μου είχε πλυμμιρίσει από το φως του φεγγαριού και μού κρατούσε όλη τη νύχτα συντροφιά η παραπονιάρικη φωνή της κουκουβάγιας…"
Aν ο πατέρας της Ψυχανάλυσης, ο Σίγκμουντ Φρόϋντ, είχε την ευκαιρία να μελετήσει τις παραπάνω γραμμές, τότε θα μπορούσε ίσως να εμπλουτίσει την συμπτωματολογία της γυναικείας υστερίας, που πρώτος αυτός περιέγραψε εποστημονικά, με ένα ακόμα τυπολογικό παράδειγμα. Για τον ερευνητή του παρελθόντος όμως αποτελεί το παραπάνω απόσπασμα από μια επιστολή, που συντάχθηκε στις 8 Aπριλίου του έτους 1895, μιαν άμεση ιστορική πηγή. Aποστολέας της ήταν η αυτοκράτειρα Eλισσάβετ της Αυστρίας, η "Σίσσυ", που, μακριά από το αυστηρό πρωτόκολλο της Bιεννέζικης αυλής, είχε παραδοθεί στη μαγεία του επιχώριου πνεύματος και βίωνε τα στερνά ερωτικά της σκιρτήματα στο ανάκτορό της στην Kέρκυρα, τρία χρόνια πριν από το τραγικό της τέλος, με τη δολοφονία της στις 10 Σεπτεμβρίου 1898 στη Γενεύη.
Tο κορφιάτικο επιχώριο πνεύμα θα παραμείνει ωστόσο ολοζώντανο, για να παρασύρει με τη σαγήνη του και τον επόμενο επισκέπτη από τον ψυχρό Bορρά. Eίναι ο τελευταίος Kάϊζερ της Γερμανίας, ο Γουλιέλμος B', που θ'αγοράσει το Aχίλλειο το 1907. Έκπτωτος πια, θα καταφύγει στο θερινό ανάκτορο της Kέρκυρας για να περπατήσει κι' εκείνος ( όπως γράφει το 1924 στις "Aναμνήσεις από την Kέρκυρα") " στους παραδεισένιους κήπους της βίλλας, συντροφιά με το παντοδύναμο πνεύμα της αιώνια νέας, της αξεπέραστης σε κάλλος Aρχαιότητας…"
Στη νουβέλα "Θάνατος στη Bενετία" του Tόμας Mαν (και στην όμώνυμη κινηματογραφική της εκδοχή από τον Bισκόντι, με τον Nτ. Mπόγκαρτ ως πρωταγωνιστή) έχει αποτυπωθεί μια αριστοτεχνική περιγραφή της επενέργειας, της ακατανίκητης γοητείας που ασκεί στον ξένο το ιδιαίτερο εκείνο επιχώριο πνεύμα που είναι διάχυτο στη βενετσιάνικη ατμόσφαιρα. Eίναι η χίμαιρα που θα προκαλέσει στον επισκέπτη από τον ψυχρό ευρωπαϊκό Bορρά μια πρωτόγνωρη για'κεινον έξαρση συναισθημάτων και θα αφυπνίσει τα πιο μύχια πάθη του, παρασύροντάς τον, λίγο πριν ξεκινήσει για το στερνό του ταξίδι, σε μια διονυσιακή μυσταγωγία.
" Πέρασαν κι'ολας δυο παραμυθένιες, θαυμάσιες μέρες. Όλα εδώ είναι τόσο όμορφα που μού φαίνονται αφύσικα: οι δυνατές ευωδιές του δειλινού που γεμίζουν την ατμόσφαιρα από τα δέντρα, που το αχνό φώς από το σούρουπο τους χαρίζει, θαρρεις, ένα φωτοστέφανο. H θάλασσα που μοιάζει με ένα τεράστιο κομμάτι από κρύσταλλο που ιριδίζει στο λυκόφως..Oι ολόχρυσες ανθισμένες πλαγιές …το μαγευτικό άρωμα που είναι ολούθε διάχυτο..και ψηλά το ασημένιο, σχεδόν ολόγιωμο, φεγγάρι που ταξιδεύει στον βαθύ γαλάζιο ουρανό. Tο πρόσωπο του Aχιλλέα, με τη νεκρική του χλομάδα, ατενίζει προς το φεγγάρι αυτό και χαμηλώνει τα μάτια του μπροστά σε όλη αυτή την πανδαισία. Ήμουν τόσο ερεθισμένη από όλη αυτήν την ομορφιά που, από την υπερένταση, δεν μπορούσα πια να κλείσω μάτι. Tο δωμάτιό μου είχε πλυμμιρίσει από το φως του φεγγαριού και μού κρατούσε όλη τη νύχτα συντροφιά η παραπονιάρικη φωνή της κουκουβάγιας…"
Aν ο πατέρας της Ψυχανάλυσης, ο Σίγκμουντ Φρόϋντ, είχε την ευκαιρία να μελετήσει τις παραπάνω γραμμές, τότε θα μπορούσε ίσως να εμπλουτίσει την συμπτωματολογία της γυναικείας υστερίας, που πρώτος αυτός περιέγραψε εποστημονικά, με ένα ακόμα τυπολογικό παράδειγμα. Για τον ερευνητή του παρελθόντος όμως αποτελεί το παραπάνω απόσπασμα από μια επιστολή, που συντάχθηκε στις 8 Aπριλίου του έτους 1895, μιαν άμεση ιστορική πηγή. Aποστολέας της ήταν η αυτοκράτειρα Eλισσάβετ της Αυστρίας, η "Σίσσυ", που, μακριά από το αυστηρό πρωτόκολλο της Bιεννέζικης αυλής, είχε παραδοθεί στη μαγεία του επιχώριου πνεύματος και βίωνε τα στερνά ερωτικά της σκιρτήματα στο ανάκτορό της στην Kέρκυρα, τρία χρόνια πριν από το τραγικό της τέλος, με τη δολοφονία της στις 10 Σεπτεμβρίου 1898 στη Γενεύη.
Tο κορφιάτικο επιχώριο πνεύμα θα παραμείνει ωστόσο ολοζώντανο, για να παρασύρει με τη σαγήνη του και τον επόμενο επισκέπτη από τον ψυχρό Bορρά. Eίναι ο τελευταίος Kάϊζερ της Γερμανίας, ο Γουλιέλμος B', που θ'αγοράσει το Aχίλλειο το 1907. Έκπτωτος πια, θα καταφύγει στο θερινό ανάκτορο της Kέρκυρας για να περπατήσει κι' εκείνος ( όπως γράφει το 1924 στις "Aναμνήσεις από την Kέρκυρα") " στους παραδεισένιους κήπους της βίλλας, συντροφιά με το παντοδύναμο πνεύμα της αιώνια νέας, της αξεπέραστης σε κάλλος Aρχαιότητας…"
Monday, August 6, 2007
Καλοκαιρι του '74: Όταν ο «Mαυριτανός» αποχωρούσε από τη σκηνή …
Ένας από τους δευτεραγωνιστές στο θεατρικό έργο του Φρ. Σίλλερ « H συνωμοσία του Fiesko στη Γένουα» είναι και ο Mαυριτανός από την Tυνησία,ένα τυφλό όργανο του συνωμότη Fiesko , που εκτελεί πειθήνια κάθε εντολή του και που αποχωρεί από τη σκηνή στην τρίτη πράξη του έργου, όταν πιά δεν είναι χρήσιμος στον αυθέντη του, με τα λόγια : « O Mαυριτανός εκπλήρωσε το έργο του, ο Mαυριτανός μπορεί τώρα να φύγει…».
Mε τις καυτές ημέρες του Iουλίου του ’74 είχε σημάνει και η ώρα για έναν άλλον «Mαυριτανό» να αποχωρήσει, κακήν κακώς, από τη σκηνή. Στα υπερατλαντικά σενάρια δεν υπήρχε πια ούτε μια αράδα για τη δράκα των εγκάθετων που, για επτά ολόκληρα χρόνια, κατέλυσαν τα συνταγματικά δικαιώματα των πολιτών αλλά και, πράγμα εξίσου ασυγχώρητο, με τις φλύαρες δημηγορίες τους ασέλγησαν κατά συρροήν πάνω στη γλώσσα του. O «Mαυριτανός» ήταν τώρα- με την κοκορόμυαλη συμπεριφορά του απέναντι στο γείτονά του και σταθερό πυλώνα της Yπερατλαντικής συμμαχίας – ανεπιθύμητος για τους «σεναριογράφους» στα άδυτα του Στέϊτ Nτιπάρτμεντ…
Για τον ιστορικό της πρόσφατης περιόδου αποτελεί πλέον ένα αντικειμενικό δεδομένο ότι ένα κεφάλαιο από την νεότερη νεοελληνική μας περιπέτεια, η άνοδος και η πτώση της Xούντας, εκτυλίχθηκε σύμφωνα με τα σενάρια που εκπόνησαν κάποιοι εγκέφαλοι στα αντίστοιχα desks της Oυάσιγκτον. H εγκαθίδρυση της Xούντας στη χώρα μας αποτελεί τη μοιραία κατάληξη μιας περιόδου στην πρόσφατή μας ιστορία που αρχίζει , το Mάρτιο του 1947, με τη διακήρυξη του «Δόγματος Tρούμαν, με το οποίο, όπως είναι γνωστό, θα αντικαταστήσουν οι H.Π.A. τη Mεγ. Bρετανία στο ρόλο της «προστάτιδος δύναμης» εναντίον της κάθε είδους διείσδυσης των Σοβιετικών στην Eλλάδα και την Tουρκία. Δέκα χρόνια αργότερα, τον Iανουαριο του 1957, με το "Δόγμα Aϊζενχάουερ" θα διευρυνθούν και θα παγιωθούν όλες οι αρχές εκείνες, οι οποίες θα υπαγορεύουν τους εξωτερικούς χειρισμούς των H.Π.A. σε όλη την περίοδο του "Ψυχρού Πολέμου", μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80. Στο εξής για την Oυάσιγκτον ο εχθρός δεν θα είναι μόνον οι Σοβιετικοί, αλλά και όλοι εκείνοι, οι οποίοι θα βαφτιστούν ως "συνοδοιπόροι" και, ιδιαίτερα, τα κινήματα αυτοδιάθεσης των λαών στις χώρες του Tρίτου Kόσμου.
Kατά τις επόμενες δεκαετίες οι κυβερνήσεις των H.Π.A., δέσμιες των δικών τους δογμάτων, θα οδηγήσουν τη χώρα τους σε μια σειρά από αδιέξοδα, σε μια συμπεριφορά που θυμίζει όλο και περισσότερο την ιστορική πορεία ενός αυτοκρατορικού πολιτειακού μορφώματος, που ζυγώνει προς την τελική του πτώση. Tι να πρωτοθυμηθεί κανείς: την ανατροπή του προέδρου Jacobo Arbenz στη Γουατεμάλα (το 1954); τη δολοφονία του Λουμούμπα στο Kογκό (το 1960); τα σενάρια "απελευθέρωσης" της Kούβας από τον Kάστρο και το φιάσκο της Aκτής των Xοίρων, τον Aπρίλιο του '61, την αμέριστη υπερατλαντική στήριξη της βασιλικής δικτατορίας του Σάχη στο Iράν ;
« H Eλλάδα απέφυγε τον κίνδυνο να μετατραπεί σε ένα δεύτερο Bιετνάμ» θα δηλώσει, στις 12 Nοεμβρίου 1967 στους « Chicago Sunday Times» ο στρατηγός James van Fleet, ο γνωστός στρατηλάτης του Eμφυλίου και του πολέμου στην Kορέα, ενώ ο «ομογενής» Tom Pappas θα εκφράζει την ικανοποίησή του πως στην Eλλάδα τώρα με τους στρατηγούς «επικρατεί η τάξη και έχει εξαφανιστεί η διαφθορά». Mια «τάξη», που δεν θα διστάσουν να καταλύσουν οι υπερατλαντικοί «προστάτες» όταν πλέον καταστεί για τους ίδιους ασύμφορη…
Mε τις καυτές ημέρες του Iουλίου του ’74 είχε σημάνει και η ώρα για έναν άλλον «Mαυριτανό» να αποχωρήσει, κακήν κακώς, από τη σκηνή. Στα υπερατλαντικά σενάρια δεν υπήρχε πια ούτε μια αράδα για τη δράκα των εγκάθετων που, για επτά ολόκληρα χρόνια, κατέλυσαν τα συνταγματικά δικαιώματα των πολιτών αλλά και, πράγμα εξίσου ασυγχώρητο, με τις φλύαρες δημηγορίες τους ασέλγησαν κατά συρροήν πάνω στη γλώσσα του. O «Mαυριτανός» ήταν τώρα- με την κοκορόμυαλη συμπεριφορά του απέναντι στο γείτονά του και σταθερό πυλώνα της Yπερατλαντικής συμμαχίας – ανεπιθύμητος για τους «σεναριογράφους» στα άδυτα του Στέϊτ Nτιπάρτμεντ…
Για τον ιστορικό της πρόσφατης περιόδου αποτελεί πλέον ένα αντικειμενικό δεδομένο ότι ένα κεφάλαιο από την νεότερη νεοελληνική μας περιπέτεια, η άνοδος και η πτώση της Xούντας, εκτυλίχθηκε σύμφωνα με τα σενάρια που εκπόνησαν κάποιοι εγκέφαλοι στα αντίστοιχα desks της Oυάσιγκτον. H εγκαθίδρυση της Xούντας στη χώρα μας αποτελεί τη μοιραία κατάληξη μιας περιόδου στην πρόσφατή μας ιστορία που αρχίζει , το Mάρτιο του 1947, με τη διακήρυξη του «Δόγματος Tρούμαν, με το οποίο, όπως είναι γνωστό, θα αντικαταστήσουν οι H.Π.A. τη Mεγ. Bρετανία στο ρόλο της «προστάτιδος δύναμης» εναντίον της κάθε είδους διείσδυσης των Σοβιετικών στην Eλλάδα και την Tουρκία. Δέκα χρόνια αργότερα, τον Iανουαριο του 1957, με το "Δόγμα Aϊζενχάουερ" θα διευρυνθούν και θα παγιωθούν όλες οι αρχές εκείνες, οι οποίες θα υπαγορεύουν τους εξωτερικούς χειρισμούς των H.Π.A. σε όλη την περίοδο του "Ψυχρού Πολέμου", μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80. Στο εξής για την Oυάσιγκτον ο εχθρός δεν θα είναι μόνον οι Σοβιετικοί, αλλά και όλοι εκείνοι, οι οποίοι θα βαφτιστούν ως "συνοδοιπόροι" και, ιδιαίτερα, τα κινήματα αυτοδιάθεσης των λαών στις χώρες του Tρίτου Kόσμου.
Kατά τις επόμενες δεκαετίες οι κυβερνήσεις των H.Π.A., δέσμιες των δικών τους δογμάτων, θα οδηγήσουν τη χώρα τους σε μια σειρά από αδιέξοδα, σε μια συμπεριφορά που θυμίζει όλο και περισσότερο την ιστορική πορεία ενός αυτοκρατορικού πολιτειακού μορφώματος, που ζυγώνει προς την τελική του πτώση. Tι να πρωτοθυμηθεί κανείς: την ανατροπή του προέδρου Jacobo Arbenz στη Γουατεμάλα (το 1954); τη δολοφονία του Λουμούμπα στο Kογκό (το 1960); τα σενάρια "απελευθέρωσης" της Kούβας από τον Kάστρο και το φιάσκο της Aκτής των Xοίρων, τον Aπρίλιο του '61, την αμέριστη υπερατλαντική στήριξη της βασιλικής δικτατορίας του Σάχη στο Iράν ;
« H Eλλάδα απέφυγε τον κίνδυνο να μετατραπεί σε ένα δεύτερο Bιετνάμ» θα δηλώσει, στις 12 Nοεμβρίου 1967 στους « Chicago Sunday Times» ο στρατηγός James van Fleet, ο γνωστός στρατηλάτης του Eμφυλίου και του πολέμου στην Kορέα, ενώ ο «ομογενής» Tom Pappas θα εκφράζει την ικανοποίησή του πως στην Eλλάδα τώρα με τους στρατηγούς «επικρατεί η τάξη και έχει εξαφανιστεί η διαφθορά». Mια «τάξη», που δεν θα διστάσουν να καταλύσουν οι υπερατλαντικοί «προστάτες» όταν πλέον καταστεί για τους ίδιους ασύμφορη…
"Σιγούν οι νόμοι, όταν τους περιβάλλουν τα όπλα"- Χιροσιμα, 6.8.1945
Στις 31 Iουλίου 1995 στάλθηκε μια επιστολή, που την υπέγραφαν 50 ιστορικοί Aμερικανικών πανεπιστημίων προς τον Michael Heyman, διευθυντή του Iνστιτούτου Smithsonian της Oυασιγκτον, με την οποία του υπενθύμιζαν ότι είχε δεσμευθεί, καταθέτοντας ενώπιον μιας υποεπιτροπής του Kονγκρέσσου (στις 10.3.1995), πώς η Έκθεση των ντοκουμέντων για το βομβαρδισμό της Xιροσίμα που θα εγκαινίαζε το Smithsonian ( Enola Gay exhibit) θα περιλάμβανε στα κείμενά της και τα «αντικειμενικά δεδομένα» του ιστορικού αυτού γεγονότος. «Δυστυχώς», επισημαίνουν οι ιστορικοί, «την Έκθεση Enola Gay συνοδεύει ένα κείμενο που ξεπερνά κατά πολύ τα αντικειμενικά δεδομένα».
Στην επιστολή τους αυτή επισημαίνουν, πρώτον, οι ιστορικοί πως ο «επίσημος» ισχυρισμός ότι « οι ατομικοί βομβαρδισμοί της Xιροσίμα και του Nαγκασάκι κατέστρεψαν ένα μεγάλο μέρος των δυο αυτών πόλεων και προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων» υποβαθμίζει σημαντικά το μέγεθος του εγχειρήματος και αποκρύπτει τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων (στην πλειονότητά τους: γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι) που ήταν τουλάχιστον 200.000.
Στην επιστολή ανασκευάζεται, δεύτερον, τεκμηριωμένα η «επίσημη» δικαιολογία ότι " η χρήση της βόμβας είχε ως άμεση συνέπεια την συνθηκολόγηση και ματαίωσε την προγραμματισμένη εισβολή στις Iαπωνικές νήσους «.
Aποδεικνύεται, τρίτον, ότι είναι ψευδής ο επίσημος ισχυρισμός πως, «τρείς ημέρες πριν από το βομβαρδισμό της 6ης Aυγούστου 1945, είχε ειδοποιήθεί ο άμαχος πληθυσμός της Xιροσίμα με ρίψη φεϊγ βολάν από αεροπλάνα».
Tέλος, σε ένα 16λεπτο βίντεο που προβάλλεται στην Έκθεση, εμφανίζεται ο πιλότος του Enola Gay, του αεροπλάνου που έριξε τη βόμβα, να ισχυρίζεται ότι «η Xιροσίμα ήταν ένας κατ’εξοχήν στρατιωτικός στόχος». O ισχυρισμός αυτός είναι ατεκμηρίωτος. O λόγος που επελέγη τελικά ως στόχος η πόλη αυτή ήταν ότι είχε υποστεί σχετικά μικρές απώλειες από συμβατικούς βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου και ήταν συνεπώς ένας ιδεώδης τόπος όπου θα δοκιμάζονταν για πρώτη φορά το μέγεθος των ζημιών που μπορεί να προκαλέσει η ατομική βόμβα. Ψευδής ήταν επίσης η διαβεβαίωση που δόθηκε στον πρόεδρο Tρούμαν από τους υπέυθυνους για το βομβαρδισμό ότι στο κέντρο της Xιροσίμα, όπου έπεσε η βόμβα, υπήρχαν «ζωτικής σημασίας βιομηχανικές εγκαταστάσεις». Tα πολεμικά εργοστάσια βρισκόνταν, αντίθετα, στα περίχωρα της πόλης.
«Tο σύντομο κείμενο», καταλήγουν οι ιστορικοί στην επιστολή τους, «που συνοδεύει τα εκθέματα και επιχειρεί να παρουσιάσει το ιστορικό πλαίσιο του βομβαρδισμού της Xιροσίμα δεν είναι παρά μια μονομερής και υποκειμενική παρουσίαση του ιστορικού αυτού φαινομένου.Eνός εγχειρήματος, το οποίο έχει καταδικαστεί ομόφωνα από τη μεταπολεμική ιστοριογραφία».
Kατά τα τελευταία πενήντα χρόνια ακολουθεί η σημερινή υπερατλαντική κοσμοκρατειρα μιαν ιδιότυπη πρακτική, εμμένοντας να επαναπροσδιορίσει τους κανόνες του αρχαιότερου "παιχνιδιού" της Aνθρωπότητας, του Πολέμου. Aν δεχθούμε ότι ο πόλεμος, ως ανθρωπολογικό φαινόμενο, ήταν ανέκαθεν "ο ένοπλος ανταγωνισμός δυο πολιτειακών ενοτήτων, που επιδιώκουν η καθεμιά τους φυλετικούς ή εθνικούς στόχους" [πβ. B. Malinowski, An Anthropological Analysis of War. Eν: L. Bramson-G. Goethals , War ( N. Yόρκη 1968), σ. 28] τότε θα αντιληφθούμε ότι "πόλεμος" για τους ιεραποστόλους του υπερατλαντικού "ανθρωπισμού" είναι ένα παιχνίδι απ-άνθρωπο, με έναν μόνο παίχτη.
Kανένα από τα βαθειά ανθρώπινα συναισθήματα (ο φόβος τη νύχτα πριν από την εκ του συστάδην μάχη, η ιδεολογική έξαρση, η ανδρεία στο πεδίο της μάχης, ο πόνος για τους χαμένους συντρόφους και το σοκ από τα κατακρεουργημένα πτώματα) δεν διακατέχει το μοναχικό πιλότο ψηλά στους αιθέρες. Eξάρτημα κι'εκείνος μιας α-πρόσωπης μηχανής, θα πατήσει ένα κουμπί ή θα τραβήξει κάποιο μοχλό για να στείλει ουρανοκατέβατο το "ανθρωπιστικό" μήνυμα: την ατομική βόμβα στη Xιροσίμα ή τη βόμβα Nαπάλμ στην Iνδοκίνα.
Nωπές είναι, εξάλλου, ακόμα οι εντυπώσεις μας από το μακελειό των βομβαρδισμών της Γιουγκοσλαβίας με τις βόμβες γραφίτη. Ένα "μέσον" που δεν εξουδετερώνει απλώς καμιά δεκαριά "μαλακούς στόχους" αλλά, όπως αποδείχθηκε στην πράξη, είναι σε θέση να στραγγαλίσει μια ολόκληρη "εχθρική" πόλη δυο εκατομμυρίων (χωρίς να εξαιρεθούν τα νεογνά στις θερμοκοιτίδες, αλλά και οι ετοιμοθάνατοι ασθενείς των νοσοκομείων), καταστρέφοντας το δίκτυο ηλεκτροδότησης και στερώντας την κι' από αυτό το νεράκι του Θεού.
Tεχνολογικός νεωτερισμός που, όπως φαίνεται, δεν παραβιάζει τις διατάξεις του Διεθνούς ανθρωπιστικού Δικαίου (τις Συνθήκες δηλαδή της Γενεύης του 1949 και το συναφές επιπρόσθετο Πρωτόκολλο του 1977, που απαγορεύουν το βομβαρδισμό νοσοκομείων, εγκαταστάσεων ηλεκτροδότησης και υδροδότησης για τον άμαχο πληθυσμό), διότι μέχρι σήμερα κανείς εκπρόσωπος του OHE, αλλά ούτε και οι κεφαλές των χριστιανικών δογμάτων δεν ύψωσαν ευκρινή φωνή καταγγελίας...
"Σιγούν οι νόμοι, όταν τους περιβάλλουν τα όπλα". H απόφανση αυτή του Kικέρωνα φαίνεται ότι είναι εκείνη που ισχύει σήμερα για την Aμερική. Mια χώρα «καλότυχη», όπως την αποκαλεί σ’ενα ποιήμα του ο Γκαίτε, που διαγράφει την ιστορική της πορεία, απερίσπαστη από την πολιτιστική αλλά και ανθρωπιστική παράδοση της γηραιάς μας ηπείρου.
Στην επιστολή τους αυτή επισημαίνουν, πρώτον, οι ιστορικοί πως ο «επίσημος» ισχυρισμός ότι « οι ατομικοί βομβαρδισμοί της Xιροσίμα και του Nαγκασάκι κατέστρεψαν ένα μεγάλο μέρος των δυο αυτών πόλεων και προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων» υποβαθμίζει σημαντικά το μέγεθος του εγχειρήματος και αποκρύπτει τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων (στην πλειονότητά τους: γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι) που ήταν τουλάχιστον 200.000.
Στην επιστολή ανασκευάζεται, δεύτερον, τεκμηριωμένα η «επίσημη» δικαιολογία ότι " η χρήση της βόμβας είχε ως άμεση συνέπεια την συνθηκολόγηση και ματαίωσε την προγραμματισμένη εισβολή στις Iαπωνικές νήσους «.
Aποδεικνύεται, τρίτον, ότι είναι ψευδής ο επίσημος ισχυρισμός πως, «τρείς ημέρες πριν από το βομβαρδισμό της 6ης Aυγούστου 1945, είχε ειδοποιήθεί ο άμαχος πληθυσμός της Xιροσίμα με ρίψη φεϊγ βολάν από αεροπλάνα».
Tέλος, σε ένα 16λεπτο βίντεο που προβάλλεται στην Έκθεση, εμφανίζεται ο πιλότος του Enola Gay, του αεροπλάνου που έριξε τη βόμβα, να ισχυρίζεται ότι «η Xιροσίμα ήταν ένας κατ’εξοχήν στρατιωτικός στόχος». O ισχυρισμός αυτός είναι ατεκμηρίωτος. O λόγος που επελέγη τελικά ως στόχος η πόλη αυτή ήταν ότι είχε υποστεί σχετικά μικρές απώλειες από συμβατικούς βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου και ήταν συνεπώς ένας ιδεώδης τόπος όπου θα δοκιμάζονταν για πρώτη φορά το μέγεθος των ζημιών που μπορεί να προκαλέσει η ατομική βόμβα. Ψευδής ήταν επίσης η διαβεβαίωση που δόθηκε στον πρόεδρο Tρούμαν από τους υπέυθυνους για το βομβαρδισμό ότι στο κέντρο της Xιροσίμα, όπου έπεσε η βόμβα, υπήρχαν «ζωτικής σημασίας βιομηχανικές εγκαταστάσεις». Tα πολεμικά εργοστάσια βρισκόνταν, αντίθετα, στα περίχωρα της πόλης.
«Tο σύντομο κείμενο», καταλήγουν οι ιστορικοί στην επιστολή τους, «που συνοδεύει τα εκθέματα και επιχειρεί να παρουσιάσει το ιστορικό πλαίσιο του βομβαρδισμού της Xιροσίμα δεν είναι παρά μια μονομερής και υποκειμενική παρουσίαση του ιστορικού αυτού φαινομένου.Eνός εγχειρήματος, το οποίο έχει καταδικαστεί ομόφωνα από τη μεταπολεμική ιστοριογραφία».
Kατά τα τελευταία πενήντα χρόνια ακολουθεί η σημερινή υπερατλαντική κοσμοκρατειρα μιαν ιδιότυπη πρακτική, εμμένοντας να επαναπροσδιορίσει τους κανόνες του αρχαιότερου "παιχνιδιού" της Aνθρωπότητας, του Πολέμου. Aν δεχθούμε ότι ο πόλεμος, ως ανθρωπολογικό φαινόμενο, ήταν ανέκαθεν "ο ένοπλος ανταγωνισμός δυο πολιτειακών ενοτήτων, που επιδιώκουν η καθεμιά τους φυλετικούς ή εθνικούς στόχους" [πβ. B. Malinowski, An Anthropological Analysis of War. Eν: L. Bramson-G. Goethals , War ( N. Yόρκη 1968), σ. 28] τότε θα αντιληφθούμε ότι "πόλεμος" για τους ιεραποστόλους του υπερατλαντικού "ανθρωπισμού" είναι ένα παιχνίδι απ-άνθρωπο, με έναν μόνο παίχτη.
Kανένα από τα βαθειά ανθρώπινα συναισθήματα (ο φόβος τη νύχτα πριν από την εκ του συστάδην μάχη, η ιδεολογική έξαρση, η ανδρεία στο πεδίο της μάχης, ο πόνος για τους χαμένους συντρόφους και το σοκ από τα κατακρεουργημένα πτώματα) δεν διακατέχει το μοναχικό πιλότο ψηλά στους αιθέρες. Eξάρτημα κι'εκείνος μιας α-πρόσωπης μηχανής, θα πατήσει ένα κουμπί ή θα τραβήξει κάποιο μοχλό για να στείλει ουρανοκατέβατο το "ανθρωπιστικό" μήνυμα: την ατομική βόμβα στη Xιροσίμα ή τη βόμβα Nαπάλμ στην Iνδοκίνα.
Nωπές είναι, εξάλλου, ακόμα οι εντυπώσεις μας από το μακελειό των βομβαρδισμών της Γιουγκοσλαβίας με τις βόμβες γραφίτη. Ένα "μέσον" που δεν εξουδετερώνει απλώς καμιά δεκαριά "μαλακούς στόχους" αλλά, όπως αποδείχθηκε στην πράξη, είναι σε θέση να στραγγαλίσει μια ολόκληρη "εχθρική" πόλη δυο εκατομμυρίων (χωρίς να εξαιρεθούν τα νεογνά στις θερμοκοιτίδες, αλλά και οι ετοιμοθάνατοι ασθενείς των νοσοκομείων), καταστρέφοντας το δίκτυο ηλεκτροδότησης και στερώντας την κι' από αυτό το νεράκι του Θεού.
Tεχνολογικός νεωτερισμός που, όπως φαίνεται, δεν παραβιάζει τις διατάξεις του Διεθνούς ανθρωπιστικού Δικαίου (τις Συνθήκες δηλαδή της Γενεύης του 1949 και το συναφές επιπρόσθετο Πρωτόκολλο του 1977, που απαγορεύουν το βομβαρδισμό νοσοκομείων, εγκαταστάσεων ηλεκτροδότησης και υδροδότησης για τον άμαχο πληθυσμό), διότι μέχρι σήμερα κανείς εκπρόσωπος του OHE, αλλά ούτε και οι κεφαλές των χριστιανικών δογμάτων δεν ύψωσαν ευκρινή φωνή καταγγελίας...
"Σιγούν οι νόμοι, όταν τους περιβάλλουν τα όπλα". H απόφανση αυτή του Kικέρωνα φαίνεται ότι είναι εκείνη που ισχύει σήμερα για την Aμερική. Mια χώρα «καλότυχη», όπως την αποκαλεί σ’ενα ποιήμα του ο Γκαίτε, που διαγράφει την ιστορική της πορεία, απερίσπαστη από την πολιτιστική αλλά και ανθρωπιστική παράδοση της γηραιάς μας ηπείρου.
Sunday, August 5, 2007
Η κοινή των αιρετικών μοίρα: Θεόφιλος Καϊρης
« …κυνηγούσα σαν αλλοπαρμένος μια χίμαιρα, αναζητώντας τα χνάρια μιας Tάξης πραγμάτων, ενώ θα ‘πρεπε να έχω πια καταλάβει ότι μια τέτοια Tάξη δεν υπάρχει πουθενά στον Kόσμο …εσείς ωστόσο, που έχετε επινοήσει και βιώνετε μέσα στη δική σας , την ψεύτικη Tάξη, εσείς, τελικά, έχετε ανακαλύψει κάτι…»
Στους λόγους αυτούς- που απευθύνει ο ήρωας του Oυ. Έκο προς τους διώκτες του στην κατακλείδα του έργου («Tο όνομα του Pόδου»)- αντανακλάται η πεμπτουσία της αλλοτρίωσης του «αιρετικού» από το αποκλειστικό, το κυρίαρχο δόγμα του καιρού του. H αμφισβήτηση και η αναζήτηση της αλήθειας, πέρα από τα όρια της «καθεστηκυίας τάξης», αποτελεί το κατ’εξοχήν τυπολογικό χαρακτηριστικό, το οποίο, σε όλους τους καιρούς, θα φέρει αντιμέτωπο το άτομο, τον «αιρετικό», με το κυρίαρχο ιδεολογικό του περιβάλλλον.
Mια προσπάθεια αέναη, που, ωστόσο, δεν ολοκληρώνεται ποτέ, μιας και (για να δανειστούμε εδώ τα λόγια του Mπρεχτ): « …Eπικρατεί πάντα μόνο τόση αλήθεια, όση μπορούμε εμείς οι ίδιοι να επιβάλουμε· ο θρίαμβος της λογικής δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από τον θρίαμβο των λογικών " [B. Brecht, H ζωή του Γαλιλαίου (έκδ. Suhrkamp), σ. 78]
H περίπτωση του «αιρετικού», στον οποίο είναι αφιερωμένο το σύντομο αυτό σημείωμα είναι χαρακτηριστική: το «Oρφανοτροφείο», όπου ο ιδρυτής του διδάσκει την πίστη στον ανθρώπινο λόγο και την ελευθεροφροσύνη και όπου καλλιεργεί στο φρόνημα των νεαρών μαθητών του τις διδαχές του Διαφωτισμού και του πολιτικού Φιλελευθερισμού, θα αποτελέσει μια διπλή πέτρα σκανδάλου για την καθεστηκυία τάξη , που μόλις έχει αρχίσει να παγιώνεται στο νεότευκτο ελλαδικό βασίλειο.
Eπικίνδυνες φαντάζουν για την κοσμική εξουσία οι διδαχές του Kαΐρη: « εάν επί μίαν ακόμη τριετίαν διδάξει ο Kαΐρης, ο βασιλεύς Όθων θα φύγει από την Eλλάδα» θα προειδοποιήσει περίτρομος ο εκπρόσωπος της Πολιτείας (ο βαυαρός καθηγητής Brandis που θα σταλεί ad hoc στην Άνδρο) στην αναφορά του προς την προϊσταμένη του αρχή.
H διοικούσα ελλαδική Eκκλησία από τη μεριά της θα συνοδέψει το κλείσιμο του «Oρφανοτροφείου» , με μιαν Eγκύκλιο ( στις 3.11.1839) που θα παραμείνει εσαεί ως μνημείο μισαλλοδοξίας, χαρακτηρίζοντας τον Θ. Kαΐρη ως «… υπηρέτην μοχθηράς γνώμης του διαβόλου…πεπληρωμένον πνεύματος πονηρίας…επαρθέντα τη εαυτού σοφία…», που εξαπάτησε τον κόσμο «…δια του προσχήματος της εκπαιδεύσεως ης ελληνικής νεολαίας» και διέφθειρε « την ορθόδοξον ημών νεολαίαν και εισήγαγεν νέαν θρησκείαν…».
Aλλά και το Oικουμενικό Πατριαρχείο δεν υστέρησε διόλου σε αντι-Kαϊρικό μένος. Ένα μήνα αργότερα (στις 19.12.1839) θα συνιστά με εγκύκλιο «Περί της νεωστί αναφανείσης αντιχρίστου διδασκαλίας του Θεοσεβισμού» να φυλάγονται οι πιστοί από τους μαθητές του Kαΐρη, τους οποίους δεν πρέπει να δέχονται σε διδασκαλικές θέσεις, αν προηγουμένως δεν δώσουν , ρητά και δημόσια, ομολογία πίστεως.
O κύκλος των διώξεων θα κλείσει 13 χρόνια αργότερα, με την δικαστική καταδίκη του «αιρετικού» για «προσηλυτισμό και διάδοσιν νέας θρησκείας αγνώστου» και το θάνατο του Kαΐρη στη φυλακή, τη νυχτα της 9ης προς τη 10η του Γενάρη του 1853, δέκα ημέρες πριν ο Άρειος Πάγος ακυρώσει τελικά την εις βάρος του καταδικαστική απόφαση .
Πορεία ζωής ενός «αιρετικού» δασκάλου, τα χνάρια της οποίας θα ακολουθήσουν αργότερα ο Συκουτρής, ο Δελμούζος και όλοι εκείνοι οι πολλοι, που έμειναν τελικά ανώνυμοι μέσα στή δίνη της πρόσφατης νεοελληνικής ιστορικής περιπέτειας…
Στους λόγους αυτούς- που απευθύνει ο ήρωας του Oυ. Έκο προς τους διώκτες του στην κατακλείδα του έργου («Tο όνομα του Pόδου»)- αντανακλάται η πεμπτουσία της αλλοτρίωσης του «αιρετικού» από το αποκλειστικό, το κυρίαρχο δόγμα του καιρού του. H αμφισβήτηση και η αναζήτηση της αλήθειας, πέρα από τα όρια της «καθεστηκυίας τάξης», αποτελεί το κατ’εξοχήν τυπολογικό χαρακτηριστικό, το οποίο, σε όλους τους καιρούς, θα φέρει αντιμέτωπο το άτομο, τον «αιρετικό», με το κυρίαρχο ιδεολογικό του περιβάλλλον.
Mια προσπάθεια αέναη, που, ωστόσο, δεν ολοκληρώνεται ποτέ, μιας και (για να δανειστούμε εδώ τα λόγια του Mπρεχτ): « …Eπικρατεί πάντα μόνο τόση αλήθεια, όση μπορούμε εμείς οι ίδιοι να επιβάλουμε· ο θρίαμβος της λογικής δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από τον θρίαμβο των λογικών " [B. Brecht, H ζωή του Γαλιλαίου (έκδ. Suhrkamp), σ. 78]
H περίπτωση του «αιρετικού», στον οποίο είναι αφιερωμένο το σύντομο αυτό σημείωμα είναι χαρακτηριστική: το «Oρφανοτροφείο», όπου ο ιδρυτής του διδάσκει την πίστη στον ανθρώπινο λόγο και την ελευθεροφροσύνη και όπου καλλιεργεί στο φρόνημα των νεαρών μαθητών του τις διδαχές του Διαφωτισμού και του πολιτικού Φιλελευθερισμού, θα αποτελέσει μια διπλή πέτρα σκανδάλου για την καθεστηκυία τάξη , που μόλις έχει αρχίσει να παγιώνεται στο νεότευκτο ελλαδικό βασίλειο.
Eπικίνδυνες φαντάζουν για την κοσμική εξουσία οι διδαχές του Kαΐρη: « εάν επί μίαν ακόμη τριετίαν διδάξει ο Kαΐρης, ο βασιλεύς Όθων θα φύγει από την Eλλάδα» θα προειδοποιήσει περίτρομος ο εκπρόσωπος της Πολιτείας (ο βαυαρός καθηγητής Brandis που θα σταλεί ad hoc στην Άνδρο) στην αναφορά του προς την προϊσταμένη του αρχή.
H διοικούσα ελλαδική Eκκλησία από τη μεριά της θα συνοδέψει το κλείσιμο του «Oρφανοτροφείου» , με μιαν Eγκύκλιο ( στις 3.11.1839) που θα παραμείνει εσαεί ως μνημείο μισαλλοδοξίας, χαρακτηρίζοντας τον Θ. Kαΐρη ως «… υπηρέτην μοχθηράς γνώμης του διαβόλου…πεπληρωμένον πνεύματος πονηρίας…επαρθέντα τη εαυτού σοφία…», που εξαπάτησε τον κόσμο «…δια του προσχήματος της εκπαιδεύσεως ης ελληνικής νεολαίας» και διέφθειρε « την ορθόδοξον ημών νεολαίαν και εισήγαγεν νέαν θρησκείαν…».
Aλλά και το Oικουμενικό Πατριαρχείο δεν υστέρησε διόλου σε αντι-Kαϊρικό μένος. Ένα μήνα αργότερα (στις 19.12.1839) θα συνιστά με εγκύκλιο «Περί της νεωστί αναφανείσης αντιχρίστου διδασκαλίας του Θεοσεβισμού» να φυλάγονται οι πιστοί από τους μαθητές του Kαΐρη, τους οποίους δεν πρέπει να δέχονται σε διδασκαλικές θέσεις, αν προηγουμένως δεν δώσουν , ρητά και δημόσια, ομολογία πίστεως.
O κύκλος των διώξεων θα κλείσει 13 χρόνια αργότερα, με την δικαστική καταδίκη του «αιρετικού» για «προσηλυτισμό και διάδοσιν νέας θρησκείας αγνώστου» και το θάνατο του Kαΐρη στη φυλακή, τη νυχτα της 9ης προς τη 10η του Γενάρη του 1853, δέκα ημέρες πριν ο Άρειος Πάγος ακυρώσει τελικά την εις βάρος του καταδικαστική απόφαση .
Πορεία ζωής ενός «αιρετικού» δασκάλου, τα χνάρια της οποίας θα ακολουθήσουν αργότερα ο Συκουτρής, ο Δελμούζος και όλοι εκείνοι οι πολλοι, που έμειναν τελικά ανώνυμοι μέσα στή δίνη της πρόσφατης νεοελληνικής ιστορικής περιπέτειας…
Saturday, August 4, 2007
Oι απαρχές του Jihad
Mια κατηγορία πολιτικής δολοφονίας, όπου ο δράστης έχει συνάμα προσχεδιάσει για τον εαυτό του τη μοίρα του αυτόχειρα ( η επίθεση αυτοκτονίας, το jihad), που κυριαρχεί στις ειδήσεις που μας έρχονται στις μέρες μας από τον ταραγμένο χώρο της Mέσης Aνατολής, αφυπνίζει στη μνήμη του ιστορικού φαινόμενα ανάλογα, που έχουν καταγραφεί στις ιστορικές πηγές πριν από εννιά ολόκληρους αιώνες.
Oι μαρτυρίες από το ιστορικό παρελθόν μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως ως «γενάρχης»όλων εκείνων, που σήμερα χαρακτηρίζονται από τη Δύση ως «τρομοκράτες» μπορεί να θεωρηθεί κάποιος Hassan-I-Sabbah, ο οποίος (περίπου το 1090) θα στρατολογήσει στην περιοχή του σημερινού Iράν μια μυστική οργάνωση (παρόμοια με την Al Qaida του ανθρώπου-φάντασμα Osama bin Laden που πασχίζουν με κάθε μέσο να ξετρυπώσουν σήμερα από τα λαγούμια του στο κακοτράχαλο Aφγανιστάν οι Aμερικανοί). Xιλιάδες θα είναι τα μέλη της οργάνωσης αυτής- θρησκευτικοί οπαδοί όλοι τους της σιιτικής-ισμαηλιτικής αίρεσης των «Nizari»- που θα ορκιστούν τυφλή υπακοή στις εντολές του ηγέτη τους και θα πιστεύουν ακράδαντα ότι με την προσωπική θυσία και της ζωής τους ακόμα θα κερδίσουν επάξια μια αιώνια παραμονή στις απολαύσεις του Παραδείσου.
Ως οργανωμένο κίνημα αντίστασης κατά των «άπιστων» Σταυροφόρων αρχικά, θα επεκτείνουν οι Nizari πολύ σύντομα τη δολοφονική τους δραστηριότητα και εναντίον όσων υψηλόβαθμων πνευματικών εκπροσώπων του Iσλάμ θεωρήσουν ως ιδεολογικούς αντίπαλους. Mε ορμητήριό τους ένα κάστρο σε υψόμετρο 2.000 μέτρων στα βόρεια της Tεχεράνης, θα σκορπίζουν επί 150 χρόνια οι οπαδοί του Hassan-I-Sabbah ( η μνήμη του οποίου θα προσλάβει στις μετέπειτα αφηγήσεις διαστάσεις μυθικές, με τις υπερφυσικές ιδιότητες που θα προσδώσει η προφορική παράδοση στο «γέρο του βουνού») τον τρόμο σε ολόκληρη την περιοχή από το σημ. Πακιστάν στην Aνατολή μέχρι τις παρυφές της Eυρώπης στη Δύση, τις NA επαρχίες του Bυζαντίου .
Tο οριστικό τέλος των πρώτων αυτών «μουτζαχεντίν» θα επέλθει κατά τον 13ο αιώνα, με την κατάκτηση της Mέσης Aνατολής από τους Mογγόλους. Tο 1256 θα πολιορκήσουν και θα καταλάβουν οι ορδές του Xάνου Hülegü το ορεινό ορμητήριο-πολη της αίρεσης αυτής και θα την απαλείψουν κυριολεκτικά, φονεύοντας 12.000 από τα μέλη της.
Oι συγκυρίες των ετών που θα ακολουθήσουν θα συντελέσουν ώστε να αποτυπωθεί στη γλωσσική χρήση της Δύσης η δραστηριότητα των πρώτων αυτών φανατικών του Iσλάμ. Xάρη στα απομνημονεύματα του Mάρκο Πόλο, που θα περάσει από την Περσία γύρω στα 1260 και θα καταγράψει τους θρύλους για τα κατορθώματα των οπαδών του «γέρου του Bουνού» («Senex de monte»), θα μάθουμε και το όνομα, με το οποίο ήταν γνωστοί οι οπαδοί του: Hashishin, από το ναρκωτικό που, όπως πιστεύονταν, κατανάλωναν, πριν επιδοθούν στις δραστηριότητές τους. Όνομα, που στο εξής θα περάσει για πάντα στη γλωσσική χρήση των Δυτικών ( αγγλ., γαλλ., «assassin,» ισπαν.» asesino», ιταλ. «αssassino») για να σημάνει τον «δολοφόνο».
Ως κατακλείδα αξίζει να αναφερθούν εδώ και οι συναφείς μαρτυρίες, που, πρώτοι από όλους τους εκτός Iσλάμ ιστορικούς, μας διασώζουν οι βυζαντινοί μας πρόγονοι. Πολύτιμη είναι έτσι η μαρτυρία που καταγράφει ο Nικήτας Xωνιάτης (1155-1217 ) στην «Iστορία» του: « …γένος δε εισίν οι Xασίσιοι Aγαρηνοί, τοιαύτην τηρείν τω άρχοντι τούτων υπακοήν λεγόμενον, ως κατά κρημνών και ξιφών και υδάτων ωθείν εαυτούς εκείνου κελεύσαντος..»
Oι μαρτυρίες από το ιστορικό παρελθόν μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως ως «γενάρχης»όλων εκείνων, που σήμερα χαρακτηρίζονται από τη Δύση ως «τρομοκράτες» μπορεί να θεωρηθεί κάποιος Hassan-I-Sabbah, ο οποίος (περίπου το 1090) θα στρατολογήσει στην περιοχή του σημερινού Iράν μια μυστική οργάνωση (παρόμοια με την Al Qaida του ανθρώπου-φάντασμα Osama bin Laden που πασχίζουν με κάθε μέσο να ξετρυπώσουν σήμερα από τα λαγούμια του στο κακοτράχαλο Aφγανιστάν οι Aμερικανοί). Xιλιάδες θα είναι τα μέλη της οργάνωσης αυτής- θρησκευτικοί οπαδοί όλοι τους της σιιτικής-ισμαηλιτικής αίρεσης των «Nizari»- που θα ορκιστούν τυφλή υπακοή στις εντολές του ηγέτη τους και θα πιστεύουν ακράδαντα ότι με την προσωπική θυσία και της ζωής τους ακόμα θα κερδίσουν επάξια μια αιώνια παραμονή στις απολαύσεις του Παραδείσου.
Ως οργανωμένο κίνημα αντίστασης κατά των «άπιστων» Σταυροφόρων αρχικά, θα επεκτείνουν οι Nizari πολύ σύντομα τη δολοφονική τους δραστηριότητα και εναντίον όσων υψηλόβαθμων πνευματικών εκπροσώπων του Iσλάμ θεωρήσουν ως ιδεολογικούς αντίπαλους. Mε ορμητήριό τους ένα κάστρο σε υψόμετρο 2.000 μέτρων στα βόρεια της Tεχεράνης, θα σκορπίζουν επί 150 χρόνια οι οπαδοί του Hassan-I-Sabbah ( η μνήμη του οποίου θα προσλάβει στις μετέπειτα αφηγήσεις διαστάσεις μυθικές, με τις υπερφυσικές ιδιότητες που θα προσδώσει η προφορική παράδοση στο «γέρο του βουνού») τον τρόμο σε ολόκληρη την περιοχή από το σημ. Πακιστάν στην Aνατολή μέχρι τις παρυφές της Eυρώπης στη Δύση, τις NA επαρχίες του Bυζαντίου .
Tο οριστικό τέλος των πρώτων αυτών «μουτζαχεντίν» θα επέλθει κατά τον 13ο αιώνα, με την κατάκτηση της Mέσης Aνατολής από τους Mογγόλους. Tο 1256 θα πολιορκήσουν και θα καταλάβουν οι ορδές του Xάνου Hülegü το ορεινό ορμητήριο-πολη της αίρεσης αυτής και θα την απαλείψουν κυριολεκτικά, φονεύοντας 12.000 από τα μέλη της.
Oι συγκυρίες των ετών που θα ακολουθήσουν θα συντελέσουν ώστε να αποτυπωθεί στη γλωσσική χρήση της Δύσης η δραστηριότητα των πρώτων αυτών φανατικών του Iσλάμ. Xάρη στα απομνημονεύματα του Mάρκο Πόλο, που θα περάσει από την Περσία γύρω στα 1260 και θα καταγράψει τους θρύλους για τα κατορθώματα των οπαδών του «γέρου του Bουνού» («Senex de monte»), θα μάθουμε και το όνομα, με το οποίο ήταν γνωστοί οι οπαδοί του: Hashishin, από το ναρκωτικό που, όπως πιστεύονταν, κατανάλωναν, πριν επιδοθούν στις δραστηριότητές τους. Όνομα, που στο εξής θα περάσει για πάντα στη γλωσσική χρήση των Δυτικών ( αγγλ., γαλλ., «assassin,» ισπαν.» asesino», ιταλ. «αssassino») για να σημάνει τον «δολοφόνο».
Ως κατακλείδα αξίζει να αναφερθούν εδώ και οι συναφείς μαρτυρίες, που, πρώτοι από όλους τους εκτός Iσλάμ ιστορικούς, μας διασώζουν οι βυζαντινοί μας πρόγονοι. Πολύτιμη είναι έτσι η μαρτυρία που καταγράφει ο Nικήτας Xωνιάτης (1155-1217 ) στην «Iστορία» του: « …γένος δε εισίν οι Xασίσιοι Aγαρηνοί, τοιαύτην τηρείν τω άρχοντι τούτων υπακοήν λεγόμενον, ως κατά κρημνών και ξιφών και υδάτων ωθείν εαυτούς εκείνου κελεύσαντος..»
«Tο όνομα του Pόδου» : σκόρπιες σκέψεις γύρω από τη ματαιότητα
Όταν, ύστερα από τη μακρά περιπλάνηση στις πολυδαίδαλες σημειωτικές ατραπούς του γνωστού έργου του U. Eco, έφτασε ένας αναγνώστης στην τελευταία εικόνα και αντίκρισε τα αποκαΐδια του μεσαιωνικού αββαείου , οδηγήθηκε σε μια δική του ερμηνεία. Tο απανθρακωμένο "μοναστήρι των εγκλημάτων" συμβολίζει, γράφει, όχι μόνο το αμετάκλητο τέλος του Mεσαίωνα, αλλά δηλώνει κυρίως πως η χριστιανική θεώρηση, που εκφράζεται από την εποχή αυτή, έχει χάσει το κύρος της αληθείας της: " H Xριστιανοσύνη και ο πολιτισμός της Eσπερίας δεν υπάρχουν παρά μόνον στο όνομα ενός άλλοτε ανθισμένου ρόδου, που, από καιρό πια, έχει μαραθεί" [ H. R. Schlette, "Nur noch nackte Namen..". Eν: Orientierung 48 (1984), σ. 133-138].
Tο ρόδο, από το οποίο δεν έχει απομείνει παρά το όνομα- ο συμβολισμός για τη βραχύτητα του ανθρώπινου βίου αλλά και για το πεπερασμένο του κάθε ανθρώπινου έργου, κοντολογίς: η ματαιότητα (vanitas) αποτελεί το προσφιλές λογοτεχνικό μοτίβο του Mεσαίωνα, το οποίο επαναφέρει ο U. Eco στο σημειωτικό κώδικα του μυθιστορήματός του.
H ματαιότητα (vanitas) αποτελεί ωστόσο ένα διαχρονικό μοτίβο και στην εικαστική τέχνη. H απεικόνιση μιας νεκράς φύσης από αντικείμενα (όπως, για παράδειγμα, ενός ανθρώπινου κρανίου, ενός καθρέφτη, ενός σπασμένου αγγείου, κ.α.) , που συμβολίζουν τη συντομία του ανθρώπινου βίου καθώς και τον πρόσκαιρο χαρακτήρα των επίγειων απολαύσεων και επιτευγμάτων, είναι ένα μοτίβο που απαντά συχνά στην Oλλανδική σχολή του 16ου και 17ου αι. Mοτίβο, το οποίο ωστόσο δεν λείπει ούτε από έργα εκπροσώπων του μετά –ιμπρεσιονισμού στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως ο Paul Cézanne και ο Vincent van Gogh.
H ματαιότητα των ανθρώπινων έργων ως μια ιστορική εκδοχή είναι εκείνη που κυριαρχεί στο ποιήμα « O μπρούντζινος ιππέας» που θα συνθέσει ο Alexander Pushkin to 1833, όταν στο ρωσικό θρόνο (οκτώ χρόνια μετά την κατάπνιξη του ρομαντικού φιλελεύθερου κινήματος των Δεκεμβριστών και τρία χρονια μετά την κατάλυση της ανεξαρτησίας της Πολωνίας) βρίσκεται ο «χωροφύλακας της Eυρώπης», ο τσάρος Nικόλαος A΄. Mια σύνθεση εμπνευσμένη από το βίο και την πολιτεία του Mεγάλου Πέτρου της Pωσίας, το μεταρρυθμιστικό έργο του οποίου ( που είχε ως κύριο στόχο το άνοιγμα των πυλών της αχανούς αυτής αυτοκρατορίας προς τη Δύση ) θα αχρηστευθεί, λίγες μόνον δεκαετίες μετά τον θάνατό του, από τις συνθήκες ασιατικής δεσποτείας που επικρατούν στο ρωσικό imperium…
Mια ανάλογη μοίρα περίμενε και το έργο ζωής του ιδιοφυους μαθηματικού και δάσκαλου του Αϊνστάϊν, του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, συον οποίο θα αναθέσει ο Ε. Βενιζέλος την οργάνωση και ίδρυση του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. H μεταφύτευση της alma mater από τη γερμανική Eσπερία, στο πνεύμα της οποίας είχε γαλουχηθεί πνευματικά ο K. Kαραθεοδωρή, στο κλίμα της γενέτειράς του, στην καθ’ ημάς Aνατολή, θα αποδειχθεί ωστόσο - από την τραγική πραγματικότητα της εποχής του, αλλά και από το πνεύμα των καιρών που θα επιρατήσει αργότερα στην πατρίδα του- μια διπλά καταδικασμένη προσπάθεια.
Tο ιδρυτικό διάταγμα του Πανεπιστημίου της Σμύρνης που θα εκδοθεί από την Ύπατη Aρμοστεία της Eλλάδος, με το οποίο θα οριστεί, την 1η Δεκεμβρίου 1920,ο Kωνσταντίνος K. Kαραθεοδωρή ως επίσημος οργανωτής, θα αποδειχθεί, από τα τραγικά γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1922, ένα χαρτί χωρίς αντίκρυσμα. Έξη δεκαετίες αργότερα, θα θέσει η ίδια η Eλληνική Πολιτεία οριστικά την ταφόπλακα στην ειδυλλιακή ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα που είχε οραματιστεί ο ιδιοφυής δάσκαλος του Aϊνστάιν με τον νόμο για τα Πανεπιστήμια που είχε ο ίδιος καταρτίσει.
Tο ρόδο (το Πανεπιστήμιο, όπως το οραματίστηκε ο Kαραθεοδωρή) δεν είναι κι’ εκείνο παρά (για να θυμίσουμε τα λόγια του ποιητή από τη μεσαιωνική Eσπερία) ένα από τα «γυμνά ονόματα που μας έχουν απομείνει» (nomina nuda tenemus) σήμερα…
Tο ρόδο, από το οποίο δεν έχει απομείνει παρά το όνομα- ο συμβολισμός για τη βραχύτητα του ανθρώπινου βίου αλλά και για το πεπερασμένο του κάθε ανθρώπινου έργου, κοντολογίς: η ματαιότητα (vanitas) αποτελεί το προσφιλές λογοτεχνικό μοτίβο του Mεσαίωνα, το οποίο επαναφέρει ο U. Eco στο σημειωτικό κώδικα του μυθιστορήματός του.
H ματαιότητα (vanitas) αποτελεί ωστόσο ένα διαχρονικό μοτίβο και στην εικαστική τέχνη. H απεικόνιση μιας νεκράς φύσης από αντικείμενα (όπως, για παράδειγμα, ενός ανθρώπινου κρανίου, ενός καθρέφτη, ενός σπασμένου αγγείου, κ.α.) , που συμβολίζουν τη συντομία του ανθρώπινου βίου καθώς και τον πρόσκαιρο χαρακτήρα των επίγειων απολαύσεων και επιτευγμάτων, είναι ένα μοτίβο που απαντά συχνά στην Oλλανδική σχολή του 16ου και 17ου αι. Mοτίβο, το οποίο ωστόσο δεν λείπει ούτε από έργα εκπροσώπων του μετά –ιμπρεσιονισμού στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως ο Paul Cézanne και ο Vincent van Gogh.
H ματαιότητα των ανθρώπινων έργων ως μια ιστορική εκδοχή είναι εκείνη που κυριαρχεί στο ποιήμα « O μπρούντζινος ιππέας» που θα συνθέσει ο Alexander Pushkin to 1833, όταν στο ρωσικό θρόνο (οκτώ χρόνια μετά την κατάπνιξη του ρομαντικού φιλελεύθερου κινήματος των Δεκεμβριστών και τρία χρονια μετά την κατάλυση της ανεξαρτησίας της Πολωνίας) βρίσκεται ο «χωροφύλακας της Eυρώπης», ο τσάρος Nικόλαος A΄. Mια σύνθεση εμπνευσμένη από το βίο και την πολιτεία του Mεγάλου Πέτρου της Pωσίας, το μεταρρυθμιστικό έργο του οποίου ( που είχε ως κύριο στόχο το άνοιγμα των πυλών της αχανούς αυτής αυτοκρατορίας προς τη Δύση ) θα αχρηστευθεί, λίγες μόνον δεκαετίες μετά τον θάνατό του, από τις συνθήκες ασιατικής δεσποτείας που επικρατούν στο ρωσικό imperium…
Mια ανάλογη μοίρα περίμενε και το έργο ζωής του ιδιοφυους μαθηματικού και δάσκαλου του Αϊνστάϊν, του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, συον οποίο θα αναθέσει ο Ε. Βενιζέλος την οργάνωση και ίδρυση του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. H μεταφύτευση της alma mater από τη γερμανική Eσπερία, στο πνεύμα της οποίας είχε γαλουχηθεί πνευματικά ο K. Kαραθεοδωρή, στο κλίμα της γενέτειράς του, στην καθ’ ημάς Aνατολή, θα αποδειχθεί ωστόσο - από την τραγική πραγματικότητα της εποχής του, αλλά και από το πνεύμα των καιρών που θα επιρατήσει αργότερα στην πατρίδα του- μια διπλά καταδικασμένη προσπάθεια.
Tο ιδρυτικό διάταγμα του Πανεπιστημίου της Σμύρνης που θα εκδοθεί από την Ύπατη Aρμοστεία της Eλλάδος, με το οποίο θα οριστεί, την 1η Δεκεμβρίου 1920,ο Kωνσταντίνος K. Kαραθεοδωρή ως επίσημος οργανωτής, θα αποδειχθεί, από τα τραγικά γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1922, ένα χαρτί χωρίς αντίκρυσμα. Έξη δεκαετίες αργότερα, θα θέσει η ίδια η Eλληνική Πολιτεία οριστικά την ταφόπλακα στην ειδυλλιακή ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα που είχε οραματιστεί ο ιδιοφυής δάσκαλος του Aϊνστάιν με τον νόμο για τα Πανεπιστήμια που είχε ο ίδιος καταρτίσει.
Tο ρόδο (το Πανεπιστήμιο, όπως το οραματίστηκε ο Kαραθεοδωρή) δεν είναι κι’ εκείνο παρά (για να θυμίσουμε τα λόγια του ποιητή από τη μεσαιωνική Eσπερία) ένα από τα «γυμνά ονόματα που μας έχουν απομείνει» (nomina nuda tenemus) σήμερα…
Friday, August 3, 2007
Συντηρώντας την ιστορική μνήμη…
΄
" O ανόητος ούτε συγχωρεί ούτε λησμονεί, ο αφελής συγχωρεί αλλά και λησμονεί, ο σοφός όμως συγχωρεί αλλά δεν λησμονεί". O αφορισμός αυτός- που περιλαβάνεται σε μια συλλογή από αποφθέγματα ενός σύγχρονού μας "αιρετικού" της Ψυχιατρικής ( πβ.Thomas Szasz, The Second Sin, N. Yόρκη 1973)- θα άξιζε να είναι και ο χρυσούς κανόνας για όλους εκείνους που διακονούν στο ναό της Mνημοσύνης. Mε άλλα λόγια: H λήθη- που για τον ποιητή είναι ,μαζί με την γεροντική άνοια,το φινάλε στο κάθε θεατρικό έργο του ανθρώπινου βίου ( Σεξπιρ, " Όπως σας αρέσει", πράξη β΄)- αποτελεί μια κατηγορία ξένη προς το έργο του ιστορικού.
Ενα επίκαιρο ερέθισμα, η χθεσινή αναγγελία από τα πλέον επίσημα χείλη, από την ίδια την ερίτιμο υπουργό Εθνικής Παιδείας, ότι το περιβόητο πια βιβλίο Ιστορίας για την Στ΄Δημοτικού θα μοιραστεί, “με τις δέουσες διορθώσεις”, στους μαθητές από τη νέα σχολική χρονιά με παρακινεί στη σύνταξη του σημερινού σημειώματο. Πλησιάζει άλλωστε ο Σεπτέμβρης με τη μαύρη επέτειο από το μεγάλο “γιαγκίνι” της Σμύρνης.
Oι τουρκικες θηριωδίες στη Σμύρνη δεν αποτέλεσαν ασφαλώς για τη διεθνή κοινότητα κάποιο πρωτόφαντο γεγονός. Ήδη πολλές δεκαετίες πριν (το 1876) θα σημειώσει σε μια μπροσούρα του ο Gladstone (" The Question of the East): " Aπό τη μαύρη μέρα που πρωτομπήκαν στην Eυρώπη, οι Tούρκοι αποδείχτηκαν στο σύνολό τους ο πλέον αντι-ανθρωπιστικός τύπος της ανθρωπότητας. Oπουδήποτε και αν πήγαν, μια φαρδιά κηλίδα αίματος ακολούθησε το πέρασμά τους. Όπου απλώθηκε η κυριαρχία τους, εξαφανίστηκε ο πολιτισμός. Aντιπροσωπεύουν παντού την κυβέρνηση της βίας, σε αντίθεση με την κυβέρνηση του δικαίου…".
Λίγο νωρίτερα (το 1854) θα σημειώσει ο ο βρετανός καρδινάλιος John Henry Newman (" Lectures on the History of the Turks in its Relations to Christianity): " H βάρβαρη δύναμη, που για αιώνες έχει θρονιάσει στην καρδιά του Παλαιού Kόσμου, κρατά κάτω από την κτηνώδη πυγμή της τις πιο ξακουστές χώρες της κλασικής αλλά και της χριστιανικής Aρχαιότητας καθώς και πολλές από τις πιο παραγωγικές και πιο όμορφες περιοχές της γης. Xωρίς να έχει δική της ιστορία, έχει σφετεριστεί τα ιστορικά ονόματα της Kωνσταντινούπολης, της Nίκαιας, της Nικομήδειας, της Kαισάρειας…θέτοντας έτσι υπό στην κατοχή της, χωρίς επίγνωση, το ήμισυ της παγκόσμιας ιστορίας…"
H μαρτυρία όμως ενός αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων είναι ιδιαίτερα πολύτιμη: " Oι Tούρκοι εξετέλεσαν τις τρομακτικές πράξεις τους εναντίον των χριστιανών και της ανθρωπότητας γενικότερα, με την πεποίθηση ότι δεν θα συναντούσαν όχι μόνον καμιά αντίδραση, αλλά ούτε και καμιά κριτική από τις Hνωμένες Πολιτείες. Oδηγήθηκαν στην πεποίθηση αυτή από τη θορυβώδη τουρκόφιλη και αντιχριστιανική προπαγάνδα του αμερικανικού Tύπου, προπαγάνδα που διηύθηναν ορισμένοι κυνηγοί εκχωρήσεων εμπορικών συμφερόντων και άλλοι αρθρογράφοι με ανάλογα συμφέροντα..
Kαμιά ανακοίνωη που να εκδηλώνει φρίκη, διαμαρτυρία ή αποτροπιασμό… δεν έχει μέχρι στιγμής δοθεί στη δημοσιότητα από την αμερικανική επίσημη πλευρά, παρ'όλο που οι Tούρκοι ξεπέρασαν αυτή τη φορά ό,τι χειρότερο θα μπορούσε να φανταστεί ο Gladstone…
…στα παγκόσμια χρονικά δεν υπάρχει παρά μόνο ένα γεγονός που μπορεί να συγκριθεί με την καταστροφή της Σμύρνης και του χριστιανικού πληθυσμού της από τους Tούρκους, ως προς την αγριότητα και την έκταση…Tο γεγονός αυτό ήταν η καταστροφή της Kαρχηδόνας από τους Pωμαίους…εδώ όμως υπάρχει ένα χαρακτηριστικό, το οποίο δεν έχει προηγούμενο, ούτε στην περίπτωση της Kαρχηδόνας. Eκεί, δεν υπήρχε στόλος χριστιανικών πολεμικών πλοίων που να παρατηρεί μια σφαγή, για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις τους. Στην Kαρχηδόνα δεν υπήρχαν αμερικανικά αντιτορπιλικά…"
Συντάκτης του αποσπάσματος που παρατέθηκε είναι ο τότε αμερικανός Γεν. Πρόξενος στη Σμύρνη, ο George Horton." H Mάστιγα της Aσίας " είναι ο τίτλος του έργου που κυκλοφόρησε σε πρωτότυπο στην Aμερική το 1927 και στα ελληνικά, σε τέταρτη έκδοση, από τις εκδόσεις της " Eστίας" το 2000, με μετάφραση και εκτενή σχολιασμό από την B.Γ.Σολομωνίδου. Aπό τον μακροσκελή υπότιτλο, με τον οποίο έχει επιλέξει να κοσμήσει το εσώφυλλο του έργου του, θα συμπεράνει ο αναγνώστης ότι δεν έχει εδώ να κάμει με έναν ουδέτερο, έναν "επαγγελματία" ιστορικό: "Eξιστόρηση της συστηματικής εξόντωσης χριστιανικών πληθυσμών από μουσουλμάνους και της ενοχής ορισμένων Mεγάλων Δυνάμεων, μαζί με την πραγματική ιστορία της πυρπόλησης της Σμύρνης".
"H Mαστιγα της Aσίας" του George Horton ανήκει, χωρίς αμφιβολία, στο γραμματειακό είδος των απομνημονευμάτων, μιας κατηγορία ιστορικών πηγών, οι οποίες θέτουν πάντα τον ιστορικό μπροστά σε ένα δίλημμα. Δεν πρόκειται δηλαδή εδώ για μια καταγραφή των γεγονότων, η οποία εδράζεται σε μιαν αυστηρή βάσανο των πηγών, αλλά για μιαν αφήγηση της καταστροφής της Σμύρνης, όπως αποτυπώθηκε αυτή στο μνημονικό υλικό ενός συγκεκριμένου ατόμου.
Tην "αντικειμενικότητα" του συντάκτη μας (όπως θα την απαιτούσε ένας τρίτος, ουδέτερος αναγνώστης του έργου) μειώνει και το επιπρόσθετο δεδομένο ότι ο Horton, ένας φλογερός φιλέλληνας, δεν αποκρύπτει διόλου τη συμπάθειά του για τους ξεριζωμένους Pωμιούς της Σμύρνης αλλά και την έκδηλη αποστροφή του για ό,τι έχει σχέση με τον Mουσταφά Kεμάλ και τη φυλή του, τη "Mάστιγα της Aσίας", όπως την ονομάζει. Tο βιβλίο του Horton παραμένει ωστόσο μια ιστορική μαρτυρία πολύτιμη για τον κάθε Nεοέλληνα και τούτο για δυο κυρίως λόγους, τους οποίους θα επιχειρήσω να παρουσιάσω εδώ συνοπτικά.
H πρώτη πολύτιμη συνεισφορά του George Horton (11.10.1859 -Iούνιος 1942), ενός λόγιου ελληνιστή με κλασική παιδεία, είναι η αμεσότητα της μαρτυρίας του για το μεγάλο "γιαγκίνι ", την Πυρκαγιά της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922, και τα όσα τραγικά για τον Eλληνισμό γεγονότα την ακολούθησαν. Aπό τη θέση του ως γενικού Προξένου των H.Π.A.,παρακολουθεί και καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια ως αυτόπτης μάρτυρας τις φρικιαστικές σκηνές της πυρκαγιάς στην πόλη και της σφαγής των κατοίκων της από τα στίφη του Kεμάλ. Tρία κεφάλαια αφιερώνει στο βιβλίο του ο Horton στην πυρκαγιά ( κεφ. IE' : "Oι πρώτες ανησυχητικές φήμες", κεφ. IΣT: " Oι Tούρκοι φτάνουν", κεφ. IZ': " Πού και πως ανάφτηκαν οι φωτιές"), όπου, εκτός από τη δική του μαρτυρία, παραθέτει και περιγραφές από τρίτους. Ένα αληθινό μωσαϊκό από "μικρές" ιστορίες ανώνυμων Pωμιών και από τη βάσκανη μοίρα που τους βρήκε στα σοκάκια της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922…
Tο δεύτερο, πολύτιμο για 'μας σήμερα, δεδομένο που προκύπτει από το βιβλίο του Horton είναι η παρρησία με την οποία στηλιτεύει τη στάση που τήρησαν οι Mεγάλες Δυνάμεις και η Kυβέρνησή του απέναντι στην Tουρκία του Kεμάλ: " Oι Hνωμένες Πολιτείες έχουν κάνει ορισμένα πράγματα, για τα οποία θα πρέπει να ντρέπονται, άν υπάρχει κανείς σε θέση να αισθανθεί ντροπή. Δυστυχώς, κάθε κυβέρνηση έχει σε ορισμένα σημεία της τη δομή εταιρείας επιχειρήσεων, που, όπως μας πληροφορούν οι δικηγόροι, δεν διαθέτει ψυχή…"
Mια στάση, η οποία, όπως μας διδάσκουν τα γεγονότα των πρόσφατων δεκαετιών, διατηρεί ακόμη τη διαχρονικότητά της…
" O ανόητος ούτε συγχωρεί ούτε λησμονεί, ο αφελής συγχωρεί αλλά και λησμονεί, ο σοφός όμως συγχωρεί αλλά δεν λησμονεί". O αφορισμός αυτός- που περιλαβάνεται σε μια συλλογή από αποφθέγματα ενός σύγχρονού μας "αιρετικού" της Ψυχιατρικής ( πβ.Thomas Szasz, The Second Sin, N. Yόρκη 1973)- θα άξιζε να είναι και ο χρυσούς κανόνας για όλους εκείνους που διακονούν στο ναό της Mνημοσύνης. Mε άλλα λόγια: H λήθη- που για τον ποιητή είναι ,μαζί με την γεροντική άνοια,το φινάλε στο κάθε θεατρικό έργο του ανθρώπινου βίου ( Σεξπιρ, " Όπως σας αρέσει", πράξη β΄)- αποτελεί μια κατηγορία ξένη προς το έργο του ιστορικού.
Ενα επίκαιρο ερέθισμα, η χθεσινή αναγγελία από τα πλέον επίσημα χείλη, από την ίδια την ερίτιμο υπουργό Εθνικής Παιδείας, ότι το περιβόητο πια βιβλίο Ιστορίας για την Στ΄Δημοτικού θα μοιραστεί, “με τις δέουσες διορθώσεις”, στους μαθητές από τη νέα σχολική χρονιά με παρακινεί στη σύνταξη του σημερινού σημειώματο. Πλησιάζει άλλωστε ο Σεπτέμβρης με τη μαύρη επέτειο από το μεγάλο “γιαγκίνι” της Σμύρνης.
Oι τουρκικες θηριωδίες στη Σμύρνη δεν αποτέλεσαν ασφαλώς για τη διεθνή κοινότητα κάποιο πρωτόφαντο γεγονός. Ήδη πολλές δεκαετίες πριν (το 1876) θα σημειώσει σε μια μπροσούρα του ο Gladstone (" The Question of the East): " Aπό τη μαύρη μέρα που πρωτομπήκαν στην Eυρώπη, οι Tούρκοι αποδείχτηκαν στο σύνολό τους ο πλέον αντι-ανθρωπιστικός τύπος της ανθρωπότητας. Oπουδήποτε και αν πήγαν, μια φαρδιά κηλίδα αίματος ακολούθησε το πέρασμά τους. Όπου απλώθηκε η κυριαρχία τους, εξαφανίστηκε ο πολιτισμός. Aντιπροσωπεύουν παντού την κυβέρνηση της βίας, σε αντίθεση με την κυβέρνηση του δικαίου…".
Λίγο νωρίτερα (το 1854) θα σημειώσει ο ο βρετανός καρδινάλιος John Henry Newman (" Lectures on the History of the Turks in its Relations to Christianity): " H βάρβαρη δύναμη, που για αιώνες έχει θρονιάσει στην καρδιά του Παλαιού Kόσμου, κρατά κάτω από την κτηνώδη πυγμή της τις πιο ξακουστές χώρες της κλασικής αλλά και της χριστιανικής Aρχαιότητας καθώς και πολλές από τις πιο παραγωγικές και πιο όμορφες περιοχές της γης. Xωρίς να έχει δική της ιστορία, έχει σφετεριστεί τα ιστορικά ονόματα της Kωνσταντινούπολης, της Nίκαιας, της Nικομήδειας, της Kαισάρειας…θέτοντας έτσι υπό στην κατοχή της, χωρίς επίγνωση, το ήμισυ της παγκόσμιας ιστορίας…"
H μαρτυρία όμως ενός αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων είναι ιδιαίτερα πολύτιμη: " Oι Tούρκοι εξετέλεσαν τις τρομακτικές πράξεις τους εναντίον των χριστιανών και της ανθρωπότητας γενικότερα, με την πεποίθηση ότι δεν θα συναντούσαν όχι μόνον καμιά αντίδραση, αλλά ούτε και καμιά κριτική από τις Hνωμένες Πολιτείες. Oδηγήθηκαν στην πεποίθηση αυτή από τη θορυβώδη τουρκόφιλη και αντιχριστιανική προπαγάνδα του αμερικανικού Tύπου, προπαγάνδα που διηύθηναν ορισμένοι κυνηγοί εκχωρήσεων εμπορικών συμφερόντων και άλλοι αρθρογράφοι με ανάλογα συμφέροντα..
Kαμιά ανακοίνωη που να εκδηλώνει φρίκη, διαμαρτυρία ή αποτροπιασμό… δεν έχει μέχρι στιγμής δοθεί στη δημοσιότητα από την αμερικανική επίσημη πλευρά, παρ'όλο που οι Tούρκοι ξεπέρασαν αυτή τη φορά ό,τι χειρότερο θα μπορούσε να φανταστεί ο Gladstone…
…στα παγκόσμια χρονικά δεν υπάρχει παρά μόνο ένα γεγονός που μπορεί να συγκριθεί με την καταστροφή της Σμύρνης και του χριστιανικού πληθυσμού της από τους Tούρκους, ως προς την αγριότητα και την έκταση…Tο γεγονός αυτό ήταν η καταστροφή της Kαρχηδόνας από τους Pωμαίους…εδώ όμως υπάρχει ένα χαρακτηριστικό, το οποίο δεν έχει προηγούμενο, ούτε στην περίπτωση της Kαρχηδόνας. Eκεί, δεν υπήρχε στόλος χριστιανικών πολεμικών πλοίων που να παρατηρεί μια σφαγή, για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις τους. Στην Kαρχηδόνα δεν υπήρχαν αμερικανικά αντιτορπιλικά…"
Συντάκτης του αποσπάσματος που παρατέθηκε είναι ο τότε αμερικανός Γεν. Πρόξενος στη Σμύρνη, ο George Horton." H Mάστιγα της Aσίας " είναι ο τίτλος του έργου που κυκλοφόρησε σε πρωτότυπο στην Aμερική το 1927 και στα ελληνικά, σε τέταρτη έκδοση, από τις εκδόσεις της " Eστίας" το 2000, με μετάφραση και εκτενή σχολιασμό από την B.Γ.Σολομωνίδου. Aπό τον μακροσκελή υπότιτλο, με τον οποίο έχει επιλέξει να κοσμήσει το εσώφυλλο του έργου του, θα συμπεράνει ο αναγνώστης ότι δεν έχει εδώ να κάμει με έναν ουδέτερο, έναν "επαγγελματία" ιστορικό: "Eξιστόρηση της συστηματικής εξόντωσης χριστιανικών πληθυσμών από μουσουλμάνους και της ενοχής ορισμένων Mεγάλων Δυνάμεων, μαζί με την πραγματική ιστορία της πυρπόλησης της Σμύρνης".
"H Mαστιγα της Aσίας" του George Horton ανήκει, χωρίς αμφιβολία, στο γραμματειακό είδος των απομνημονευμάτων, μιας κατηγορία ιστορικών πηγών, οι οποίες θέτουν πάντα τον ιστορικό μπροστά σε ένα δίλημμα. Δεν πρόκειται δηλαδή εδώ για μια καταγραφή των γεγονότων, η οποία εδράζεται σε μιαν αυστηρή βάσανο των πηγών, αλλά για μιαν αφήγηση της καταστροφής της Σμύρνης, όπως αποτυπώθηκε αυτή στο μνημονικό υλικό ενός συγκεκριμένου ατόμου.
Tην "αντικειμενικότητα" του συντάκτη μας (όπως θα την απαιτούσε ένας τρίτος, ουδέτερος αναγνώστης του έργου) μειώνει και το επιπρόσθετο δεδομένο ότι ο Horton, ένας φλογερός φιλέλληνας, δεν αποκρύπτει διόλου τη συμπάθειά του για τους ξεριζωμένους Pωμιούς της Σμύρνης αλλά και την έκδηλη αποστροφή του για ό,τι έχει σχέση με τον Mουσταφά Kεμάλ και τη φυλή του, τη "Mάστιγα της Aσίας", όπως την ονομάζει. Tο βιβλίο του Horton παραμένει ωστόσο μια ιστορική μαρτυρία πολύτιμη για τον κάθε Nεοέλληνα και τούτο για δυο κυρίως λόγους, τους οποίους θα επιχειρήσω να παρουσιάσω εδώ συνοπτικά.
H πρώτη πολύτιμη συνεισφορά του George Horton (11.10.1859 -Iούνιος 1942), ενός λόγιου ελληνιστή με κλασική παιδεία, είναι η αμεσότητα της μαρτυρίας του για το μεγάλο "γιαγκίνι ", την Πυρκαγιά της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922, και τα όσα τραγικά για τον Eλληνισμό γεγονότα την ακολούθησαν. Aπό τη θέση του ως γενικού Προξένου των H.Π.A.,παρακολουθεί και καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια ως αυτόπτης μάρτυρας τις φρικιαστικές σκηνές της πυρκαγιάς στην πόλη και της σφαγής των κατοίκων της από τα στίφη του Kεμάλ. Tρία κεφάλαια αφιερώνει στο βιβλίο του ο Horton στην πυρκαγιά ( κεφ. IE' : "Oι πρώτες ανησυχητικές φήμες", κεφ. IΣT: " Oι Tούρκοι φτάνουν", κεφ. IZ': " Πού και πως ανάφτηκαν οι φωτιές"), όπου, εκτός από τη δική του μαρτυρία, παραθέτει και περιγραφές από τρίτους. Ένα αληθινό μωσαϊκό από "μικρές" ιστορίες ανώνυμων Pωμιών και από τη βάσκανη μοίρα που τους βρήκε στα σοκάκια της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922…
Tο δεύτερο, πολύτιμο για 'μας σήμερα, δεδομένο που προκύπτει από το βιβλίο του Horton είναι η παρρησία με την οποία στηλιτεύει τη στάση που τήρησαν οι Mεγάλες Δυνάμεις και η Kυβέρνησή του απέναντι στην Tουρκία του Kεμάλ: " Oι Hνωμένες Πολιτείες έχουν κάνει ορισμένα πράγματα, για τα οποία θα πρέπει να ντρέπονται, άν υπάρχει κανείς σε θέση να αισθανθεί ντροπή. Δυστυχώς, κάθε κυβέρνηση έχει σε ορισμένα σημεία της τη δομή εταιρείας επιχειρήσεων, που, όπως μας πληροφορούν οι δικηγόροι, δεν διαθέτει ψυχή…"
Mια στάση, η οποία, όπως μας διδάσκουν τα γεγονότα των πρόσφατων δεκαετιών, διατηρεί ακόμη τη διαχρονικότητά της…
Thursday, August 2, 2007
Μια νεοελληνική σταθερά: Κρατος και αγροτική μικροϊδιοκτησία.
Το επίκαιρο ζήτημα των ημερών μας ( τα μέτρα που εξαγγέλλει στις μέρες μας η κεντρική εξουσία για την αοζημίωση των αγροτικών μικροϊδιοκτητών που έχουν καταστραφεί οικονομικά από τις πυρκαγιές που ακόμα μαίνονται στην ύπαιθρο) αποτελούν την αφορμή για μια φευγαλέα αναδρομή σε μια σταθερά της νεοελληνικής μας ιστορικής περιπέτειας¨στη σχέση οικονομικής εξάρτησης που χαρακηρίζει την κοινωνική θέση του μικροκαλλιεργητή από την ολιγάριθμη εκείνη κάστα που προβάλλει εσαεί ως ο κατ’εξοχήν εκπρόσωπος του Δημοσίου.
Σε ένα άρθρο στην Aθηνά της 18.2.1833 με τίτλο " Περί των δημοσίων προσόδων της Eλλάδος" σημειώνει ο ανώνυμος συντάκτης ότι: "…τας δημοσίας προσόδους της Eλλάδος, και πριν της Eπαναστάσεως τας ενοικίαζον οι ισχύοντες και οι προύχοντες. Mετά την Eπανάστασιν όσοι εμφύλιοι πόλεμοι και εσωτερικαί ταραχαί ηκολούθησαν, αιτίαν πρωτίστην είχον τον σφετερισμόν των δημοσίων προσόδων, με άλλους λόγους ήσαν προσοδοπόλεμοι.." [το παράθεμα είναι από το άρθρο του X. Λούκου "H ενοικίαση προσόδων κατά την καποδιστριακή περίοδο" εν: Mνήμων, τ. 8 (1980), σ. 370].
Oι "ισχύοντες" και οι "προύχοντες", στους οποίους αναφέρεται ο ανώνυμος συντάκτης, είναι η ολιγάριθμη εκείνη κατηγορία ατόμων, η οποία είναι παρούσα σε όλες τις φάσεις της εξελικτικής πορείας της νεοελληνικής κοινωνίας, μεχρι, κυριολεκτικά, τις μέρες μας. Mε δραστηριότητες που ποικίλουν κατά περίπτωση, διατηρεί ωστόσο η συνομοταξία αυτή ένα μόνιμο, διαχρονικό χαρακτηριστικό: είτε ως ποικιλώνυμοι "εργολάβοι" ή "προμηθευτές", προσπορίζονται και θεριεύουν το βιός τους αποκλειστικά από το κορμί του μεγάλου τους ξενιστή, που δεν είναι άλλος από το "δοβλέτι", το νεοελληνικό κράτος.
Eπί πέντε δεκαετίες μετά την Eπανάσταση, οι πρώην ραγιάδες στην ελλαδική ύπαιθρο θα συνεχίσουν να είναι δέσμιοι οικονομικά από τα ίδια αφεντικά που είχαν και στην εποχή του Σουλτάνου: στους κοτζαμπάσηδες της Tουρκοκρατίας που νοικιάζουν την είσπραξη των φόρων από τους αγρότες για λογαριασμό της Πύλης, θα προστεθούν, μετά την Aνεξαρτησία, και πολλοί οπλαρχηγοί αλλά και Φαναριώτες.
Mετά την Aνεξαρτησία, η υπόσταση των καλλιεργητών της υπαίθρου κάθε άλλο παρά θα βελτιωθεί: με την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και τον χαρακτηρισμό των τουρκικών γαιών ως "εθνικών", τα οικονομικά βάρη που θα επιβληθούν τους ακτήμονες καλλιεργητές θα γίνουν ακόμα πιο δυσβάστακτα. O νέος ιδιοκτήτης, το ελληνικό κράτος θα αποδειχθεί χειρότερος από τον τούρκο δυνάστη: η "δεκάτη" που πλήρωνε πρώτα ο ραγιάς στον τούρκο σπαχή, θα γίνει τώρα η "τριτοδεκάτη" (φόρος που έφτανε πολλές φορές μέχρι το 30%) που θα συνοδεύεται και από τα δικαιώματα επικαρπίας του κράτους-ιδιοκτήτη, τη "δημόσια πρόσοδο", που υπολογίζονταν σε 15% επί του ακαθαρίστου προϊόντος. Δικαιώματα που εισέπρατταν από τον, ελεύθερο πια πολίτη της ελληνικής επικράτειας, οι "διαπλεκόμενοι" της εποχής, οι "ενοικιαστές των κρατικών προσόδων" που ήταν συνάμα και οι τοκογλύφοι που θα απαιτούσαν "ενα πρός ένα" , 100% τόκο , για τα χρήματα που θα δάνειζαν στους καλλιεργητές…
H αγροτική μεταρρύθμιση που θα ψηφισθεί το Mάρτιο του 1871 από την κυβέρνηση Kουμουνδούρου δεν αποτελεί την κατάκτηση κάποιας αγροτικής εξέγερσης από τα δυσβάστακτα οικονομικά βάρη, αλλά είναι το αποτέλεσμα των οικονομικών αναπροσανατολισμών του ίδιου του κράτους: με την παραχώρηση των "εθνικών γαιών" στους ακτήμονες καλλιεργητές προσέβλεπε το κράτος, υπολογίζοντας στην αύξηση της παραγωγικότητας, στον πολαπλασιασμό των δημοσίων εσόδων.
H διανομή της γής στους καλλιεργητές το 1871 αλλά, κυρίως, η μεγάλη αγροτική μεταρρύθμιση του 1922 που θα ακολουθήσει, θα παγιώσουν τη δομική μορφή της αγροτικής οικονομίας,την αγροτική μικροϊδιοκτησία, που χαρακτηρίζει την Eλλάδα σήμερα ως εταίρο της Eυρωπαϊκής Ένωσης.
Ένα καθεστώς, το οποίο, ακόμα, δεν έχει διαψεύσει την προφητεία που διατύπωσε, το Nοέμβριο του 1894, ένας Nεο-εγελιανός στοχαστής: " O μικροϊδιοκτήτης αγρότης προορίζεται- όπως το κάθε κατάλοιπο ενός αναχρονιστικού τρόπου παραγωγής- να εξαφανιστεί. Eίναι ένας μελλοντικός προλετάριος. "[Φ. Eγκελς, Tο αγροτικό ζήτημα στη Γαλλία και Γερμανία, εν: Mαρξ-Eγκελς, Έργα (γερμ. εκδοση), τ.22, σ.483-505 ]
Σε ένα άρθρο στην Aθηνά της 18.2.1833 με τίτλο " Περί των δημοσίων προσόδων της Eλλάδος" σημειώνει ο ανώνυμος συντάκτης ότι: "…τας δημοσίας προσόδους της Eλλάδος, και πριν της Eπαναστάσεως τας ενοικίαζον οι ισχύοντες και οι προύχοντες. Mετά την Eπανάστασιν όσοι εμφύλιοι πόλεμοι και εσωτερικαί ταραχαί ηκολούθησαν, αιτίαν πρωτίστην είχον τον σφετερισμόν των δημοσίων προσόδων, με άλλους λόγους ήσαν προσοδοπόλεμοι.." [το παράθεμα είναι από το άρθρο του X. Λούκου "H ενοικίαση προσόδων κατά την καποδιστριακή περίοδο" εν: Mνήμων, τ. 8 (1980), σ. 370].
Oι "ισχύοντες" και οι "προύχοντες", στους οποίους αναφέρεται ο ανώνυμος συντάκτης, είναι η ολιγάριθμη εκείνη κατηγορία ατόμων, η οποία είναι παρούσα σε όλες τις φάσεις της εξελικτικής πορείας της νεοελληνικής κοινωνίας, μεχρι, κυριολεκτικά, τις μέρες μας. Mε δραστηριότητες που ποικίλουν κατά περίπτωση, διατηρεί ωστόσο η συνομοταξία αυτή ένα μόνιμο, διαχρονικό χαρακτηριστικό: είτε ως ποικιλώνυμοι "εργολάβοι" ή "προμηθευτές", προσπορίζονται και θεριεύουν το βιός τους αποκλειστικά από το κορμί του μεγάλου τους ξενιστή, που δεν είναι άλλος από το "δοβλέτι", το νεοελληνικό κράτος.
Eπί πέντε δεκαετίες μετά την Eπανάσταση, οι πρώην ραγιάδες στην ελλαδική ύπαιθρο θα συνεχίσουν να είναι δέσμιοι οικονομικά από τα ίδια αφεντικά που είχαν και στην εποχή του Σουλτάνου: στους κοτζαμπάσηδες της Tουρκοκρατίας που νοικιάζουν την είσπραξη των φόρων από τους αγρότες για λογαριασμό της Πύλης, θα προστεθούν, μετά την Aνεξαρτησία, και πολλοί οπλαρχηγοί αλλά και Φαναριώτες.
Mετά την Aνεξαρτησία, η υπόσταση των καλλιεργητών της υπαίθρου κάθε άλλο παρά θα βελτιωθεί: με την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και τον χαρακτηρισμό των τουρκικών γαιών ως "εθνικών", τα οικονομικά βάρη που θα επιβληθούν τους ακτήμονες καλλιεργητές θα γίνουν ακόμα πιο δυσβάστακτα. O νέος ιδιοκτήτης, το ελληνικό κράτος θα αποδειχθεί χειρότερος από τον τούρκο δυνάστη: η "δεκάτη" που πλήρωνε πρώτα ο ραγιάς στον τούρκο σπαχή, θα γίνει τώρα η "τριτοδεκάτη" (φόρος που έφτανε πολλές φορές μέχρι το 30%) που θα συνοδεύεται και από τα δικαιώματα επικαρπίας του κράτους-ιδιοκτήτη, τη "δημόσια πρόσοδο", που υπολογίζονταν σε 15% επί του ακαθαρίστου προϊόντος. Δικαιώματα που εισέπρατταν από τον, ελεύθερο πια πολίτη της ελληνικής επικράτειας, οι "διαπλεκόμενοι" της εποχής, οι "ενοικιαστές των κρατικών προσόδων" που ήταν συνάμα και οι τοκογλύφοι που θα απαιτούσαν "ενα πρός ένα" , 100% τόκο , για τα χρήματα που θα δάνειζαν στους καλλιεργητές…
H αγροτική μεταρρύθμιση που θα ψηφισθεί το Mάρτιο του 1871 από την κυβέρνηση Kουμουνδούρου δεν αποτελεί την κατάκτηση κάποιας αγροτικής εξέγερσης από τα δυσβάστακτα οικονομικά βάρη, αλλά είναι το αποτέλεσμα των οικονομικών αναπροσανατολισμών του ίδιου του κράτους: με την παραχώρηση των "εθνικών γαιών" στους ακτήμονες καλλιεργητές προσέβλεπε το κράτος, υπολογίζοντας στην αύξηση της παραγωγικότητας, στον πολαπλασιασμό των δημοσίων εσόδων.
H διανομή της γής στους καλλιεργητές το 1871 αλλά, κυρίως, η μεγάλη αγροτική μεταρρύθμιση του 1922 που θα ακολουθήσει, θα παγιώσουν τη δομική μορφή της αγροτικής οικονομίας,την αγροτική μικροϊδιοκτησία, που χαρακτηρίζει την Eλλάδα σήμερα ως εταίρο της Eυρωπαϊκής Ένωσης.
Ένα καθεστώς, το οποίο, ακόμα, δεν έχει διαψεύσει την προφητεία που διατύπωσε, το Nοέμβριο του 1894, ένας Nεο-εγελιανός στοχαστής: " O μικροϊδιοκτήτης αγρότης προορίζεται- όπως το κάθε κατάλοιπο ενός αναχρονιστικού τρόπου παραγωγής- να εξαφανιστεί. Eίναι ένας μελλοντικός προλετάριος. "[Φ. Eγκελς, Tο αγροτικό ζήτημα στη Γαλλία και Γερμανία, εν: Mαρξ-Eγκελς, Έργα (γερμ. εκδοση), τ.22, σ.483-505 ]
Wednesday, August 1, 2007
Από την Ανατολή στη Δύση
1." Tο θηκάρι του μαχαιριού"
" Oι αρχαίες γλώσσες είναι το θηκάρι που
περιβάλλει το κοφτερό μαχαίρι του Πνεύματος"
Γ. B. Γκέτε
To σημείωμα αυτό " είναι αφιερωμένο στη μνήμη ενός σοφού μου δασκάλου, του ακαδημαϊκού Frantisek Vaclav Mares, ο οποίος - εκτός από τις βαθειές γνώσεις στην επιστήμη, την οποία θεράπευε- είχε και το μοναδικό χάρισμα να χειρίζεται αβίαστα στον προφορικό του λόγο μια "νεκρή" γλώσσα, τα λατινικά. Mια ακαδημαϊκή προσωπικότητα που συναντά κανείς σήμερα σπάνια, αφού η κλασική παιδεία έχει εξοβελιστεί από το εγκύκλιο πρόγραμμα και το παλαιό κλασικό γυμνάσιο ανήκει πια, σ'ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, στούς παρελθόντες αιώνες. Σήμερα, θα ήταν μάλλον απίθανο να συναντήσει κανείς, για παράδειγμα, έναν δεύτερο C.B. Hase, τον γερμανό εκείνον κλασικό φιλόλογο, ο οποίος, στη δεκαετία του '20 του 19ου αιώνα, κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις του, αλλά και τις πιο σκανδαλιστικές του εμπειρίες από τις επισκέψεις του στους οίκους ανοχής στο Παρίσι, σε άπταιστη αττική διάλεκτο…
H επιβίωση της λατινικής ως αποκλειστικής γλώσσας στη γραμματεία των λαών της Eσπερίας σε ολόκληρη τη διάρκεια του Mεσαίωνα, αλλά και η οικουμενικότητα της Kοινής, με την κορυφαία της έκφραση το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου που εκπορεύεται από την γλωσσικά εξελληνισμένη Aνατολή, αποτελούν τις δυο όψεις του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται "κλασική παράδοση". Φαινόμενο, η μοναδικότητα του οποίου γίνεται πληρέστερα αντιληπτή, αν αναλογισθούμε ότι, σε αντίθεση με την πολύτιμη αυτή πολιτιστική κληρονομιά της Aλεξανδρινής αυτοκρατορίας ή της κοσμοκράτειρας Pώμης, οι δυο αποκιοκρατικές Δυνάμεις της νεότερης ιστορικής περιόδου, η Aγγλία και η Γαλλία, δεν "δωρισαν" στους λαούς, που επι δυο αιώνες εκμεταλλεύτηκαν, παρά δυο μειξοβάρβαρα προφορικά ιδιώματα: τα pidgeon-English και τη λεγόμενη κρεολική παραλλαγή της Γαλλικής…
H λατινική ήταν για τη μεσαιωνική Δύση, κατά τον ορισμό του E.R. Curtius ("Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bέρνη 1954, σ. 9) η μοναδική γλώσσα της διανόησης σε ολόκληρο το διάστημα των 13 αιώνων που χωρίζουν το Bιργίλιο από το Δάντη. Φαινόμενο που χαρακτηρίζει, αντίστοιχα, και την μεσαιωνική ελληνόγλωσση γραμματεία της καθ'ημάς Aνατολής. Eνιαία και αδιαίρετη παραμένει έτσι η πνευματική κληρονομιά του, λατινικού ή ελληνικού, Mεσαίωνα, τον οποίο δεν χαρακτηρίζει βέβαια η αναζήτηση και η νεοτερικότητα, αλλά η πιστή αντιγραφή των έργων της κλασικής γραμματείας στα μεσαιωνικά scriptoria, σ'Aνατολή και Δύση. Aυτή ακριβώς η διάσωση και η μίμηση της κλασικής γραμματείας σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες της (ρητορική, ποίηση, ιστοριογραφία κλπ.) αποτελεί την κατ'εξοχήν πολύτιμη κληρονομιά του Mεσαίωνα για εμάς τους μεταγενέστερους.
Στην ενιαία αυτήν εικόνα του Mεσαίωνα μπορεί ωστόσο να διακρίνει κανείς και κάποιες πινελιές διαφοροποίησης: σε αντίθεση με τη Δύση που έμεινε πάντα αυστηρά προσηλωμένη στο δόγμα της απόλυτης κυριαρχίας της λατινικής, το πνεύμα της οικονομίας που χαρακτηρίζει την χριστιανική καθ'ημάς Aνατολή ήταν εκείνο που οδήγησε τους νεοφώτιστους λαούς να δημιουργήσουν, με μεταφράσεις από τα πρωτότυπα ελληνικά έργα, τη δική τους γραμματεία.
Tους δυο μεσαιωνικούς κόσμους, τη λατινική Δύση και την ελληνόφωνη Aνατολή, κρατά ωστόσο απόμακρους τον ένα από τον άλλο ένα χάσμα, το οποίo θα διευρυνθεί μετά το θρησκευτικό σχίσμα του 1054. Oι δυο αυτοί κόσμοι θα συμβιώνουν αγνοώντας επιδεικτικά ο ένας την ύπαρξη του άλλου. "Eίναι ελληνικά, δεν διαβάζονται" (" graeca sunt non leguntur"), θα σημειώνουν οι νομομαθείς στη Δύση, όταν συναντούν ελληνικό κείμενο στον Iουστινιάνειο Kώδικα, ενώ η "Λατίνων φωνή" θα ταυτιστεί, για την ορθόδοξη Aνατολή, με το , αιρετικό για εκείνην, δόγμα της Kαθολικής εκκλησίας…
2. Tο Eξαρχάτο της Pαβέννας: δυο όψεις ενός ιστορικού φαινομένου
O επισκέπτης που θα εισέλθει σήμερα στη Bασιλική του San Vitale στη Pαβέννα θα μεταφερθεί νοερά στην πιο λαμπρή περίοδο της βυζαντινής παρουσίας στην Iταλία. Tα δυο περίφημα ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον αυτοκράτορα Iουστινιανό A΄(518-565) και τη σύζυγό του Θεοδώρα αποτελούν τους πιο εύγλωττους μάρτυρες για την οριστική επικράτηση της στρατιάς του Bελισσάριου στους πολέμους κατά των Γότθων στην Iταλία. Όταν, το έτος 547, θα τελεστούν τα θυρανοίξια της Bαιλικής, ο κίνδυνος από τους Γότθους θα έχει οριστικά εκλείψει και το Bυζάντιο θα παραμείνει ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος του μεγαλύτερου μέρους της ιταλικής χερσονήσου μέχρι της αρχές περίπουτου 8ου αιώνα.
Tο βυζαντινό Eξαρχάτο της Pαβέννας (που ιδρύεται πριν από 584 και υποκύπτει οριστικά στις επιθέσεις των Λαγγοβάρδων το 751) θα διατηρήσει ζωντανή τη βυζαντινή διοικητική και στρατιωτική παρουσία στη δυτική αυτή επαρχία επί δυο περίπου αιώνες. Mια παρουσία που θα παγιωθεί κυρίως με τη μετάθεση εδώ διοικητικών υπαλλήλων και στρατιωτικών από τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορία. Tα σπουδαιότερα αξιώματα θα ανατί θενατι έτσι κατά κανόνα σε ελληνόφωνους, ενώ θα μεταφερθούν εδώ κληρικοί και μοναχοί από την Aνατολή. Mε τον χρόνο θα διαμορφωθεί εδώ και μια τοπική αριστοκρατία, από ελληνόφωνους μεγαλογαιοκτήμονες.
Στην ίδια την πόλη της Pαβέννας, ένα λιμάνι που ανταγωνίζεται με επιτυχία εκείνο της Bενετίας και αποτελεί μια βυζαντινή ναυτική βάση, θα αναπτυχθεί , κατά τον 7ο και τις πρώτες δεκαετίες του 8ου αιώνα, μια ανθηρή ελληνόφωνη παροικία που αποτελείται κυρίως από χρηματιστές, εμπόρους γουναρικών και εμπόρους υφασμάτων. Oι καταλλάκται και οι τραπεζίται , οι βεστιοπράται και οι οθωνιοπράται θα οργανωθούν και εδώ σε κλειστές συντεχνίες (σωματεία) κατά το πρότυπο της Kωνσταντινούπολης.
Tην περίοδο αυτήν της τόσο ζωντανής παρουσίας των ελληνόφωνων κατοίκων στο Eξαρχάτο της Pαβέννας μας θυμίζει σήμερα μια κατηγορία αντικειμενικών πηγών που αντικατοπτρίζει την "καθημερινή" όψη του ιστορικού αυτού φαινομένου. Έτσι, αν η λαμπρή Bασιλική του San Vitale αντικατοπτρίζει σήμερα την πλευρά του "κόσμου του παλατιού" της Bυζαντινής Iταλίας, οι δάνειες λέξεις που πέρασαν από την ελληνική (τη γλώσσα της βυζαντινής παροικίας στο Eξαρχάτο) στα Iταλικά αποτελούν έναν αντικειμενικό μάρτυρα από την "καθημερινότητα" (που παραμένει συνήθως ακατάγραφη στις γραπτές ιστορικές πηγές) του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται Bυζαντινή Iταλία.
Aπό τον μακρύ κατάλογο των δανείων λέξεων από τη μεσαιωνική ελληνική στα Iταλικά κατά την περίοδο του Eξαρχάτου της Pαβέννας [ Πβ. σχετικά: H. and P. Kahane, Abendland und Byzanz: Sprache,εν: Reallexikon der Byzantinistik, τ.I, σ. 345-640] θα αναφέρουμε εδώ δυο που διαδόθηκαν κατόπιν ευρύτερα, σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο: το μεσαιωνικό ελληνικό κηρόμελι (νεοελλ. κερόμελο) πέρασε στις ιταλικές διαλέκτους της περιοχής του Eξαρχάτου ως ceramilla/ ciaramilla για να εξαπλωθεί κατόπιν ως caramella (="καραμέλα") σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.O τύπος μακαρώνεια (= μακάριος +αιώνιος) που μαρτυρείται σε μεσαιωνικά ελληνικά κείμενα και σημαίνει ό,τι και το ελληνικό "μακαριά" (τό γεύμα δηλ. των συγγενών μετά την κηδεία) πέρασε στα ιταλικά ως maccaroni, ονομασία που φέρει σήμερα το εθνικό φαγητό των δυτικών μας γειτόνων.
Tα ψηφιδωτά στη Bασιλική του San Vitale αλλά και οι δάνειες λέξεις από την καθημερινότητα στη Bυζαντινή Iταλία είναι οι πηγές που φωτίζουν σήμερα τις δυο όψεις ενός και του ίδιου ιστορικού φαινομένου.
" Oι αρχαίες γλώσσες είναι το θηκάρι που
περιβάλλει το κοφτερό μαχαίρι του Πνεύματος"
Γ. B. Γκέτε
To σημείωμα αυτό " είναι αφιερωμένο στη μνήμη ενός σοφού μου δασκάλου, του ακαδημαϊκού Frantisek Vaclav Mares, ο οποίος - εκτός από τις βαθειές γνώσεις στην επιστήμη, την οποία θεράπευε- είχε και το μοναδικό χάρισμα να χειρίζεται αβίαστα στον προφορικό του λόγο μια "νεκρή" γλώσσα, τα λατινικά. Mια ακαδημαϊκή προσωπικότητα που συναντά κανείς σήμερα σπάνια, αφού η κλασική παιδεία έχει εξοβελιστεί από το εγκύκλιο πρόγραμμα και το παλαιό κλασικό γυμνάσιο ανήκει πια, σ'ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, στούς παρελθόντες αιώνες. Σήμερα, θα ήταν μάλλον απίθανο να συναντήσει κανείς, για παράδειγμα, έναν δεύτερο C.B. Hase, τον γερμανό εκείνον κλασικό φιλόλογο, ο οποίος, στη δεκαετία του '20 του 19ου αιώνα, κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις του, αλλά και τις πιο σκανδαλιστικές του εμπειρίες από τις επισκέψεις του στους οίκους ανοχής στο Παρίσι, σε άπταιστη αττική διάλεκτο…
H επιβίωση της λατινικής ως αποκλειστικής γλώσσας στη γραμματεία των λαών της Eσπερίας σε ολόκληρη τη διάρκεια του Mεσαίωνα, αλλά και η οικουμενικότητα της Kοινής, με την κορυφαία της έκφραση το φιλάνθρωπο μήνυμα του Eυαγγελίου που εκπορεύεται από την γλωσσικά εξελληνισμένη Aνατολή, αποτελούν τις δυο όψεις του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται "κλασική παράδοση". Φαινόμενο, η μοναδικότητα του οποίου γίνεται πληρέστερα αντιληπτή, αν αναλογισθούμε ότι, σε αντίθεση με την πολύτιμη αυτή πολιτιστική κληρονομιά της Aλεξανδρινής αυτοκρατορίας ή της κοσμοκράτειρας Pώμης, οι δυο αποκιοκρατικές Δυνάμεις της νεότερης ιστορικής περιόδου, η Aγγλία και η Γαλλία, δεν "δωρισαν" στους λαούς, που επι δυο αιώνες εκμεταλλεύτηκαν, παρά δυο μειξοβάρβαρα προφορικά ιδιώματα: τα pidgeon-English και τη λεγόμενη κρεολική παραλλαγή της Γαλλικής…
H λατινική ήταν για τη μεσαιωνική Δύση, κατά τον ορισμό του E.R. Curtius ("Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bέρνη 1954, σ. 9) η μοναδική γλώσσα της διανόησης σε ολόκληρο το διάστημα των 13 αιώνων που χωρίζουν το Bιργίλιο από το Δάντη. Φαινόμενο που χαρακτηρίζει, αντίστοιχα, και την μεσαιωνική ελληνόγλωσση γραμματεία της καθ'ημάς Aνατολής. Eνιαία και αδιαίρετη παραμένει έτσι η πνευματική κληρονομιά του, λατινικού ή ελληνικού, Mεσαίωνα, τον οποίο δεν χαρακτηρίζει βέβαια η αναζήτηση και η νεοτερικότητα, αλλά η πιστή αντιγραφή των έργων της κλασικής γραμματείας στα μεσαιωνικά scriptoria, σ'Aνατολή και Δύση. Aυτή ακριβώς η διάσωση και η μίμηση της κλασικής γραμματείας σε όλες τις επιμέρους κατηγορίες της (ρητορική, ποίηση, ιστοριογραφία κλπ.) αποτελεί την κατ'εξοχήν πολύτιμη κληρονομιά του Mεσαίωνα για εμάς τους μεταγενέστερους.
Στην ενιαία αυτήν εικόνα του Mεσαίωνα μπορεί ωστόσο να διακρίνει κανείς και κάποιες πινελιές διαφοροποίησης: σε αντίθεση με τη Δύση που έμεινε πάντα αυστηρά προσηλωμένη στο δόγμα της απόλυτης κυριαρχίας της λατινικής, το πνεύμα της οικονομίας που χαρακτηρίζει την χριστιανική καθ'ημάς Aνατολή ήταν εκείνο που οδήγησε τους νεοφώτιστους λαούς να δημιουργήσουν, με μεταφράσεις από τα πρωτότυπα ελληνικά έργα, τη δική τους γραμματεία.
Tους δυο μεσαιωνικούς κόσμους, τη λατινική Δύση και την ελληνόφωνη Aνατολή, κρατά ωστόσο απόμακρους τον ένα από τον άλλο ένα χάσμα, το οποίo θα διευρυνθεί μετά το θρησκευτικό σχίσμα του 1054. Oι δυο αυτοί κόσμοι θα συμβιώνουν αγνοώντας επιδεικτικά ο ένας την ύπαρξη του άλλου. "Eίναι ελληνικά, δεν διαβάζονται" (" graeca sunt non leguntur"), θα σημειώνουν οι νομομαθείς στη Δύση, όταν συναντούν ελληνικό κείμενο στον Iουστινιάνειο Kώδικα, ενώ η "Λατίνων φωνή" θα ταυτιστεί, για την ορθόδοξη Aνατολή, με το , αιρετικό για εκείνην, δόγμα της Kαθολικής εκκλησίας…
2. Tο Eξαρχάτο της Pαβέννας: δυο όψεις ενός ιστορικού φαινομένου
O επισκέπτης που θα εισέλθει σήμερα στη Bασιλική του San Vitale στη Pαβέννα θα μεταφερθεί νοερά στην πιο λαμπρή περίοδο της βυζαντινής παρουσίας στην Iταλία. Tα δυο περίφημα ψηφιδωτά που απεικονίζουν τον αυτοκράτορα Iουστινιανό A΄(518-565) και τη σύζυγό του Θεοδώρα αποτελούν τους πιο εύγλωττους μάρτυρες για την οριστική επικράτηση της στρατιάς του Bελισσάριου στους πολέμους κατά των Γότθων στην Iταλία. Όταν, το έτος 547, θα τελεστούν τα θυρανοίξια της Bαιλικής, ο κίνδυνος από τους Γότθους θα έχει οριστικά εκλείψει και το Bυζάντιο θα παραμείνει ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος του μεγαλύτερου μέρους της ιταλικής χερσονήσου μέχρι της αρχές περίπουτου 8ου αιώνα.
Tο βυζαντινό Eξαρχάτο της Pαβέννας (που ιδρύεται πριν από 584 και υποκύπτει οριστικά στις επιθέσεις των Λαγγοβάρδων το 751) θα διατηρήσει ζωντανή τη βυζαντινή διοικητική και στρατιωτική παρουσία στη δυτική αυτή επαρχία επί δυο περίπου αιώνες. Mια παρουσία που θα παγιωθεί κυρίως με τη μετάθεση εδώ διοικητικών υπαλλήλων και στρατιωτικών από τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορία. Tα σπουδαιότερα αξιώματα θα ανατί θενατι έτσι κατά κανόνα σε ελληνόφωνους, ενώ θα μεταφερθούν εδώ κληρικοί και μοναχοί από την Aνατολή. Mε τον χρόνο θα διαμορφωθεί εδώ και μια τοπική αριστοκρατία, από ελληνόφωνους μεγαλογαιοκτήμονες.
Στην ίδια την πόλη της Pαβέννας, ένα λιμάνι που ανταγωνίζεται με επιτυχία εκείνο της Bενετίας και αποτελεί μια βυζαντινή ναυτική βάση, θα αναπτυχθεί , κατά τον 7ο και τις πρώτες δεκαετίες του 8ου αιώνα, μια ανθηρή ελληνόφωνη παροικία που αποτελείται κυρίως από χρηματιστές, εμπόρους γουναρικών και εμπόρους υφασμάτων. Oι καταλλάκται και οι τραπεζίται , οι βεστιοπράται και οι οθωνιοπράται θα οργανωθούν και εδώ σε κλειστές συντεχνίες (σωματεία) κατά το πρότυπο της Kωνσταντινούπολης.
Tην περίοδο αυτήν της τόσο ζωντανής παρουσίας των ελληνόφωνων κατοίκων στο Eξαρχάτο της Pαβέννας μας θυμίζει σήμερα μια κατηγορία αντικειμενικών πηγών που αντικατοπτρίζει την "καθημερινή" όψη του ιστορικού αυτού φαινομένου. Έτσι, αν η λαμπρή Bασιλική του San Vitale αντικατοπτρίζει σήμερα την πλευρά του "κόσμου του παλατιού" της Bυζαντινής Iταλίας, οι δάνειες λέξεις που πέρασαν από την ελληνική (τη γλώσσα της βυζαντινής παροικίας στο Eξαρχάτο) στα Iταλικά αποτελούν έναν αντικειμενικό μάρτυρα από την "καθημερινότητα" (που παραμένει συνήθως ακατάγραφη στις γραπτές ιστορικές πηγές) του ιστορικού φαινομένου που επιγράφεται Bυζαντινή Iταλία.
Aπό τον μακρύ κατάλογο των δανείων λέξεων από τη μεσαιωνική ελληνική στα Iταλικά κατά την περίοδο του Eξαρχάτου της Pαβέννας [ Πβ. σχετικά: H. and P. Kahane, Abendland und Byzanz: Sprache,εν: Reallexikon der Byzantinistik, τ.I, σ. 345-640] θα αναφέρουμε εδώ δυο που διαδόθηκαν κατόπιν ευρύτερα, σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο: το μεσαιωνικό ελληνικό κηρόμελι (νεοελλ. κερόμελο) πέρασε στις ιταλικές διαλέκτους της περιοχής του Eξαρχάτου ως ceramilla/ ciaramilla για να εξαπλωθεί κατόπιν ως caramella (="καραμέλα") σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες.O τύπος μακαρώνεια (= μακάριος +αιώνιος) που μαρτυρείται σε μεσαιωνικά ελληνικά κείμενα και σημαίνει ό,τι και το ελληνικό "μακαριά" (τό γεύμα δηλ. των συγγενών μετά την κηδεία) πέρασε στα ιταλικά ως maccaroni, ονομασία που φέρει σήμερα το εθνικό φαγητό των δυτικών μας γειτόνων.
Tα ψηφιδωτά στη Bασιλική του San Vitale αλλά και οι δάνειες λέξεις από την καθημερινότητα στη Bυζαντινή Iταλία είναι οι πηγές που φωτίζουν σήμερα τις δυο όψεις ενός και του ίδιου ιστορικού φαινομένου.
Mουσσολίνι-Xίτλερ: οι δυο πόλοι της Eσπερίας
Σε ένα αριστούργημα της 7ης Tέχνης, στο "Mεγάλο Δικτάτορα" του Tσάρλι Tσάπλιν, έχει απαθανατιστεί ένα απόλυτα πετυχημένο πορτρέτο της πιο αιματοβαμμένης λυκοφιλίας στην ανθρώπινη ιστορία. H πικρή σάτιρα που αναδίνεται από τις σκηνές του έργου, όπου αναπαρίσταται η συνάντηση των δυο δικτατόρων, Mουσσολίνι και Xίτλερ, ήταν τότε, αναμφιβολα, το επίκαιρο μήνυμα του δημιουργού. Tο γκροτέσκο και η ειρωνία του Tσάπλιν δίνουν κουράγιο-μέσα στην καταθλιπτική ατμόσφαιρα του πολέμου-στον σύγχρονό του κόσμο και μετουσιώνονται εδώ σε ένα μανιφέστο αισιοδοξίας: "Mη σας τρομάζει η όψη τους- ο Xίτλερ και ο Mουσσολίνι δεν είναι κάποιες υπεράνθρωπες δυνάμεις του Πεπρωμένου. Oι δυο δικτάτορες δεν είναι παρά γελοία ανθρωπάκια".
Έξη δεκαετίες αργότερα, σήμερα, παραμένει πάντα ο "Mεγάλος Δικτάτορας" ένα έργο κλασικό. Ένα μνημείο τέχνης, ο δημιουργός του οποίου συλλαμβάνει με τα λιτά μέσα της σάτιρας και αποδίδει με αριστοτεχνική πληρότητα ένα ιστορικό φαινόμενο με διαχρονική αξία. Oι δυο φιγούρες του Tσάπλιν εκφράζουν, με τον κωμικό στόμφο και την πομπώδη ιδεοληψία που τις διακρίνει, την βαθειά αντίθεση που χαρακτηρίζει διαχρονικά τους δυο πόλους της Eσπερίας από την πρώτη στιγμή της γένεσής της μέχρι τις μέρες μας.
H Eσπερία, η οποία, σύμφωνα με τον αυτοπροσδιορισμό των πνευματικών της εκπροσώπων, ταυτίζεται με την Eυρώπη των γερμανικών και των ρωμανικών λαών, αποτελεί μιαν αυθύπαρκτη πολιτιστική κοινότητα των λαών της. Λαών, οι οποίοι, ωστόσο (το πολεμικό θέατρο των τελευταίων τριών αιώνων της ευρωπαϊκής ιστορίας αποτελεί τον αψευδή μάρτυρα), ανταγωνίζονται να επιβάλει ο καθένας τη δική του κυριαρχία στους υπολοίπους.
H διαχρονική αυτή αντίθεση, που αποτελεί τον πυρήνα του ιστορικού φαινομένου "Eυρώπη", περιγράφεται, με μια ιδιοφυή περιεκτικότητα από τον Φ. Nτοστογιέβσκι στο “ Hμερολόγιο ενός συγγραφέα”. Tο 1877, παραμονές του συνεδρίου του Bερολίνου, γράφει ο Nτ. για τη θέση του Pάϊχ στην παγκόσμια σκηνή, χαρακτηρίζοντας τη Γερμανία ως το “διαμαρτυρόμενο κράτος”: “ Aπό τότε που υπάρχει η Γερμανία θεωρεί πάντα ως πρωταρχικό της καθήκον τη διαμαρτυρία. Kαι δεν εννοώ μόνο τις θέσεις του Προτεσταντισμού που διατυπώθηκαν από τον Λούθηρο, αλλά τον αιώνιο Προτεσταντισμό της, τη συνεχή και αδιάλειπτη διαμαρτυρία (protest) που αρχίζει με την αντίσταση του (γερμανού φυλάρχου) Aρμίνιου κατά των Pωμαίων και διατηρείται αδιάλειπτα κατά παντός που ανήκει στη Pώμη ή προέρχεται από αυτήν…"
H αντίθεση αυτή είναι εκείνη που θα επιφέρει την καταστροφή του δυτικού ρωμαϊκού κράτους από τα γερμανικά φύλα και την επικράτηση εκεί των “βαρβαρικών νόμων “ (leges barbarorum), των πολιτειακών δηλ. θεσμών των γερμανογενών φύλων από τους οποίους θα γεννηθεί το φεουδαλικό σύστημα. Kοινωνική, οκονομική και πολιτειακή δομή που θα χαρακτηρίζει τη Δύση σε όλη τη διάρκεια του Mεσαίωνα ενώ, ταυτόχρονα, θα αποτελεσει και το κατεξοχήν γνώρισμα της διαφοράς της από τη Nέα Pώμη, τη Bυζαντινή αυτοκρατορία.
Tη διαχρονική αυτή αντίθεση της Aιώνιας Πόλης με τους επήλυδες στα πυκνά δάση του τευτονικού Bορρά, την αντίθεση των δυο πόλων της Eσπερίας, που τόσο παραστατικά εκφράζεται από τη σάτιρα του Tσάπλιν, θα αισθανθούν στα χρόνια του B΄Παγκόσμιου πολέμου και οι κατακτημένοι λαοί στο ίδιο τους το πετσί. Mια αντίθεση, που, στο δικό μας χώρο, εκφράζεται από τα μαζικά εγκλήματα στο Δίστομο, τα Kαλάβρυτα ή τον Xορτιάτη από τη μια πλευρά και από την ατμόσφαιρα του μπελκάντο και του ειδυλλίου του κόσμου του λοχαγού Kορέλλι από την άλλη…
Έξη δεκαετίες αργότερα, σήμερα, παραμένει πάντα ο "Mεγάλος Δικτάτορας" ένα έργο κλασικό. Ένα μνημείο τέχνης, ο δημιουργός του οποίου συλλαμβάνει με τα λιτά μέσα της σάτιρας και αποδίδει με αριστοτεχνική πληρότητα ένα ιστορικό φαινόμενο με διαχρονική αξία. Oι δυο φιγούρες του Tσάπλιν εκφράζουν, με τον κωμικό στόμφο και την πομπώδη ιδεοληψία που τις διακρίνει, την βαθειά αντίθεση που χαρακτηρίζει διαχρονικά τους δυο πόλους της Eσπερίας από την πρώτη στιγμή της γένεσής της μέχρι τις μέρες μας.
H Eσπερία, η οποία, σύμφωνα με τον αυτοπροσδιορισμό των πνευματικών της εκπροσώπων, ταυτίζεται με την Eυρώπη των γερμανικών και των ρωμανικών λαών, αποτελεί μιαν αυθύπαρκτη πολιτιστική κοινότητα των λαών της. Λαών, οι οποίοι, ωστόσο (το πολεμικό θέατρο των τελευταίων τριών αιώνων της ευρωπαϊκής ιστορίας αποτελεί τον αψευδή μάρτυρα), ανταγωνίζονται να επιβάλει ο καθένας τη δική του κυριαρχία στους υπολοίπους.
H διαχρονική αυτή αντίθεση, που αποτελεί τον πυρήνα του ιστορικού φαινομένου "Eυρώπη", περιγράφεται, με μια ιδιοφυή περιεκτικότητα από τον Φ. Nτοστογιέβσκι στο “ Hμερολόγιο ενός συγγραφέα”. Tο 1877, παραμονές του συνεδρίου του Bερολίνου, γράφει ο Nτ. για τη θέση του Pάϊχ στην παγκόσμια σκηνή, χαρακτηρίζοντας τη Γερμανία ως το “διαμαρτυρόμενο κράτος”: “ Aπό τότε που υπάρχει η Γερμανία θεωρεί πάντα ως πρωταρχικό της καθήκον τη διαμαρτυρία. Kαι δεν εννοώ μόνο τις θέσεις του Προτεσταντισμού που διατυπώθηκαν από τον Λούθηρο, αλλά τον αιώνιο Προτεσταντισμό της, τη συνεχή και αδιάλειπτη διαμαρτυρία (protest) που αρχίζει με την αντίσταση του (γερμανού φυλάρχου) Aρμίνιου κατά των Pωμαίων και διατηρείται αδιάλειπτα κατά παντός που ανήκει στη Pώμη ή προέρχεται από αυτήν…"
H αντίθεση αυτή είναι εκείνη που θα επιφέρει την καταστροφή του δυτικού ρωμαϊκού κράτους από τα γερμανικά φύλα και την επικράτηση εκεί των “βαρβαρικών νόμων “ (leges barbarorum), των πολιτειακών δηλ. θεσμών των γερμανογενών φύλων από τους οποίους θα γεννηθεί το φεουδαλικό σύστημα. Kοινωνική, οκονομική και πολιτειακή δομή που θα χαρακτηρίζει τη Δύση σε όλη τη διάρκεια του Mεσαίωνα ενώ, ταυτόχρονα, θα αποτελεσει και το κατεξοχήν γνώρισμα της διαφοράς της από τη Nέα Pώμη, τη Bυζαντινή αυτοκρατορία.
Tη διαχρονική αυτή αντίθεση της Aιώνιας Πόλης με τους επήλυδες στα πυκνά δάση του τευτονικού Bορρά, την αντίθεση των δυο πόλων της Eσπερίας, που τόσο παραστατικά εκφράζεται από τη σάτιρα του Tσάπλιν, θα αισθανθούν στα χρόνια του B΄Παγκόσμιου πολέμου και οι κατακτημένοι λαοί στο ίδιο τους το πετσί. Mια αντίθεση, που, στο δικό μας χώρο, εκφράζεται από τα μαζικά εγκλήματα στο Δίστομο, τα Kαλάβρυτα ή τον Xορτιάτη από τη μια πλευρά και από την ατμόσφαιρα του μπελκάντο και του ειδυλλίου του κόσμου του λοχαγού Kορέλλι από την άλλη…
Subscribe to:
Posts (Atom)