Ρωμαϊκές αναλογίες: «τρίτεκνοι « και «πελάτες»

Τα γυρίσματα των καιρών, τα δημόσια δρώμενα μέσα στο καυτό αυγουστιάτικο σκηνικό, ξανάφεραν απρόσμενα στο νού μου τον στοχασμό του πιο προικισμένου εκπρόσωπου της ιταλικής Αναγέννησης, του Niccolo Machiavelli (1469-1528). ΄Οχι, δεν είναι τόσο ο γνωστός μας «μακιαβελισμός» (που τεκμηριώνει και θεωρητικά στο έργο του « Ο Ηγεμόνας») ο Φλωρεντινός στοχαστής που τον καθιστά τόσο επίκαιρο στις μέρες μας, όσο το αξίωμα που διατυπώνει σε ένα από τα τελευταία του έργα, τις «istorie Fiorentine» (1520/24). Εδώ, συγκρίνοντας τις αιτίες που ανέδειξαν την πόλη-κράτος της ιταλικής Αναγέννησης με τις αντίστοιχες που διαμόρφωσαν την ελληνική πόλη της κλασικής περιόδου, θα διατυπώσει ο Μακιαβέλλι, πρώτος εκείνος, την απόφανση ότι: στο διάβα του Χρόνου, θα εντοπίσει ο ερευνητής του παρελθόντος, φαινόμενα που παρουσιάζουν αναλογίες, επειδή ακριβώς προκλήθηκαν από ομοειδείς γενεσιουργούς παράγοντες. Με άλλα λόγια: η Ιστορία βέβαια δεν επαναλαμβάνεται, εμφανίζονται ωστόσο στο διάβα της φαινόμενα που είναι στην ουσία τους ανάλογα. Ο λόγος λοιπόν σήμερα για δυο εκφάνσεις της τρέχουσας επικαιρότητας που, κατά τις προεκλογικές αυτές αυγουστιάτικες μέρες, αφυπνίζουν την αίσθηση ότι παρουσιάζουν κάποιες αναλογίες με φαινόμενα από το μακρινό παρελθόν.
Στους χρόνους που το λαμπρό αστέρι της κοσμοκράτειρας Ρώμης έχει ήδη ξεπεράσει το μεσουράνημα του και ακολουθεί την πτωτική τροχιά προς τη δύση του θα μας μεταφέρει το παράδειγμα της πρώτης αναλογίας με το Σήμερα. Κατά την ύστερη λοιπόν αυτοκρατορική περίοδο, θα θεσπισθεί στη Ρώμη ο θεσμός του τριτέκνου: ο κάθε Ρωμαίος πολίτης που έχει αποκτήσει τουλάχιστον τρία παιδιά αποκτά τα προνόμια της ηπιότερης φορολογίας αλλά και της προτεραιότητας (τα «μόρια» της εποχής) κατά τη διαδικασία του διορισμού σε δημόσιες θέσεις. ΄Ενα μέτρο, που, όπως θα αποδειχθεί στην πράξη, δεν εξυπηρετεί παρά τους στόχους της Εξουσίας να διατηρεί εκείνη τον έλεγχο. ΄Ετσι, το προνόμιο του τριτέκνου θα φτάσει στο τέλος να απονέμεται ακόμα και σε άτεκνους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του λόγιου πολιτικού Πλίνιου του νεότερου, στον οποίο, άν και άτεκνο, θα απονείμει δια βίου ο αυτοκράτορας Τραϊανός (98-117 μ.Χ.) όλα τα δικαιώματα του τριτέκνου. Μια πρακτική της Εξουσίας, η οποία ( αν πραγματοποιήσει κανείς το χρονικό άλμα μέχρι τους δικούς μας αιρετούς άρχοντες που ανακάλυψαν και εκείνοι την σπουδαιότητα των τριτέκνων για τη μακροημέρευση του κυβερνώντος κόμματος στην Εξουσία) εξακολουθεί να παραμένει σε χρήση ακόμα και στις μέρες μας.
Περνώντας στη δεύτερη αναλογία με το σήμερα, θα υπενθυμίσω εδώ τη βασική αρχή που χαρακτηρίζει τόσο την πολιτειακή θεώρηση αλλά και την πολιτική πράξη στην αρχαία Ρώμη. Μια αρχή, η οποία, έκτοτε, εξακολουθεί να καθοδηγεί την Εξουσία σε όλες τις παραλλαγές που θα εμφανιστεί κατά τη διάρκεια των αιώνων που θα μεσολαβήσουν. Είναι η αρχή του «do ut des» ( «σου δίνω για να μου δώσεις») που είναι βαθιά ριζωμένη στη ρωμαϊκή παράδοση τόσο στο κοινωνικό γίγνεσθαι όσο και στη θρησκευτική αντίληψη: η ευεργεσία που δέχεται κάποιος τον δεσμεύει ηθικά αλλά και νομικά να την ανταποδώσει, ο άνθρωπος λατρεύει τους θεούς, κτίζει ναούς και προσφέρει θυσίες και περιμένει την ανταπόδοση από εκείνους (καλή υγεία, πλούσια σοδειά κ.α).
Η αρχή του »do ut des», το πολιτικό «αλιβέρισι» με άλλα λόγια, αποτελεί και την πεμπτουσία της σχέσης που θα διέπει το κοινωνικό φαινόμενο εκείνο, που, από την εποχή της αρχαίας Ρώμης μέχρι κυριολεκτικά τις μέρες μας, θα παραμείνει ενεργό. Πρόκειται για τη σχέση πελάτη-πάτρωνα ( cliens-patronus) τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της οποίας θα παραμείνουν απαράλλακτα από την εποχή της Αρχαίας Ρώμης μέχρι τα σημερινά καθεστώτα λατινοαμερικανικού τύπου. Τα διαχρονικά χαρακτηριστικά αυτά είναι η απόλυτη αφοσίωση του ευεργετημένου πελάτη στο πρόσωπο του πάτρωνά του, που εκφράζεται τόσο με την αθρόα συμμετοχή στις συγκεντρώσεις που πρωταγωνιστεί ο πάτρωνας, όσο και στο «μονοκούκι» στο οποίο σπεύδει ο πελάτης, όποτε αυτό του ζητηθεί. Ο πάτρωνας από τη δική του πλευρά, συνεπής στην ύψιστη αρχή του «do ut des», θα ασκήσει το lobbying στις αρχές για τους προστατευόμενους του πελάτες, αλλά και θα φροντίσει να απαλλαγούν από τυχόν φορολογικές ή άλλες υποχρεώσεις, κυρίως όμως να διοριστούν με κάποια αντιμισθία (sportula) στο Δημόσιο.
Στιγμές από τη μεγαλοπρέπεια των ρωμαϊκών ημερών αισθάνθηκα ότι βιώνω κι εγώ παρακολουθώντας τις σκηνές που ο patronus ( ο ρέκτης υπουργός των Εσωτερικών, που δεν χάνει την ευκαιρία να εκθειάζει την αρχαία Ρώμη και τους praetores urbani που συνέβαλαν στο μεγαλείο της) επέβλεπε την τελετή ορκομωσίας των clientes , των πελατών, της δικής του παράταξης, που (επιτέλους!) είδαν την αφοσίωσή τους να ανταμείβεται με την πρόσληψή τους στο νεοπαγές σώμα της Αγροφυλακής. Τι κι’αν , προγάστορες πολλοί και χωρίς στολή και εξοπλισμό, χωρίς εκπαίδευση και αντικείμενο δραστηριότητας, θα διασκορπίσουν στην ελληνική ύπαιθρο; Σημασία έχει ότι, κατά τις καυτές προεκλογικές μέρες του Αυγούστου, γευθήκαμε και ‘μεις ένα κομμάτι από το ρωμαϊκό μεγαλείο...