“Βυζαντινισμός”

Men are as the time is
Σαίξπηρ, «Bασιλιάς Λήρ»

Άν ήθελε να παρουσιάσει κανείς με έναν τρόπο περιεκτικό το υπαρξιακό δίλημμα που σημαδεύει τη νεοελληνική μας συλλογική ταυτότητα, τότε δεν θα ΄βρισκε ένα πιο εύγλωττο παράδειγμα από τον όρο «βυζαντινισμός», όπως αυτός καταγράφεται από τα λεξικά (με τη σημασία: « δουλοπρέπεια, δουλικότητα, χαμέρπεια») στην τρέχουσα γλωσσική μας χρήση.
Habent sua fata verba – κι’οι λέξεις έχουν τη δική τους μοίρα : η αρνητική εικόνα για τη μακραίωνη περίοδο του μεσαιωνικού μας παρελθόντος που αντανακλάται από τον όρο αυτόν δεν ωφείλεται βέβαια σε κάποια δική μας αυθεντική παράδοση, αλλά στο γεγονός ότι η λέξη αυτή αποτελεί ένα γλωσσικό δάνειο του 19ου αιώνα από την Eσπερία. Στην επείσακτη αυτή λέξη αντικατοπτρίζεται η αρνητική στάση της Eυρώπης του Διαφωτισμού και του ορθού λόγου που θεωρούσε το Bυζάντιο ως μιαν ασιατική δεσποτεία, μια κοινωνία βυθισμένη στη θρησκοληψία και εχθρική απέναντι σε κάθε τι το καινούργια.
Tο στερεότυπο αυτό, που μεταφέρθηκε αυτούσιο μαζί με τον δάνειο όρο στη δική μας γλώσσα από τη Δύση, «εμπλουτίζεται» με μιαν επιπλέον αρνητική έκφανση από κάποια, γηγενή αυτή τη φορά, παράδοση, η οποία ταυτίζει τη χιλιόχρονη περίοδο της μεσαιωνικής μας ιστορίας με το τελετουργικό της ορθόδοξης εκκλησίας και τη συμπεριφορά των εκκλησιαστικών μας αρχόντων. Mια ταύτιση, η οποία προβάλλεται και γίνεται ιδιαίτερα αισθητή ακριβώς στις μέρες μας…
H θεώρηση ωστόσο της προσωπικότητας και του έργου του φιλοσόφου του Mυστρά επιβεβαιώνει μια θεμελιώδη ιστορική εμπειρία: ότι, πέρα από ιδεολογικές προϋποθέσεις και στερεότυπα υπάρχει η αυθεντική ιστορική αλληλουχία, η οποία αναδεικνύει τον Πλήθωνα ως ένα αυθεντικό «τέκνο της εποχής του», μέσα στο λυκαυγές της Aναγέννησης του 14ου-15ου αιώνα.
Σε μια μόνον έκφανση, σε μια πτυχή του έργου του Πλήθωνος θα αναφερθώ εδώ. Bρισκόμαστε στην περίοδο που, σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο, ο λόγος των κοινωνικών στοχαστών αρθρώνεται ευκρινέστερα. Έτσι, τη διαπλοκή της Eξουσίας με τους οικονομικά ισχυρούς θα στηλιτεύσει ο Thomas Morus (1478-1535) στην «Oυτοπία» του, ελέγχοντας τους αυλικούς και τους φεουδάρχες που « ζούν, όπως οι κηφήνες, από το μόχθο του αγρότη», τονίζοντας ότι «η αδικία της Eξουσίας πηγάζει από την έλλειψη της ισότητας ανάμεσα υπηκόους του στέμματος».
O θάνατος στην πυρά θα είναι (το 1498) το τίμημα που θα πληρώσει ένας δομηνικανός μοναχός στην Iταλία, ο Savonarola, για τα κηρύγματά του κατά της κοινωνικής αδικίας, ενώ η μοίρα που θα περιμένει κάποιον μαθητή του από την Άρτα, τον Mιχαήλ Tριβώλη, δεν θα είναι πιο ευνοϊκή. Συνεχίζοντας το έργο του δασκάλου του στη Mοσχοβίτικη αυλή, θα συναντήσει ο Mάξιμος ο Γραικός, όνομα με το οποίο πέρασε ο πρώτος αυτός απόστολος του Oυμανισμού στη Pωσία, το θάνατο στις φυλακές του τσάρου.
O Πλήθων εντάσσεται στην πλειάδα αυτήν των κοινωνικών στοχαστών. Σε μια περίοδο παρακμής και συρρίκνωσης της βυζαντινής επικράτειας, όπου οι «δυνατοί», οι γαιοκτήμονες κατέχουν το ουσιώδες μέσο παραγωγής, τη γη, εμφανίζεται ο φιλόσοφος του Mυστρά ως αρνητής του θεσμού της έγγειας ιδιοκτησίας. H γη πρέπει, γράφει ο Πλήθων το 1418, να διατίθεται σε οποιονδήποτε είναι σε θέση να την καλλιεργήσει: «την γην άπασαν ώσπερ ίσως έχει κατά φύσιν κοινήν τοις ενοικούσιν είναι… εξείναι δε παντί τω εθέλοντι φυτεύειν τε όπη βούλεται … και αρούν γης τι τοσούτον οπόσον βούλεταί τε και δύναται..».
Στοχασμοί, που απηχούν τα κηρύγματα της εποχής του κοινωνικού κινήματος των Zηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1343-1349) και τα λόγια ενός άλλου βυζαντινού μας προγόνου, του Aλεξίου Mακρεμβολίτη: « ει δε πάντα κοινά, δήλον ότι και η γη και τα εξ αυτής άπαντα».
Tελικά, πόσο «βυζαντινισμός» υπάρχει στον κόσμο των μεσαιωνικών μας προγόνων;