O Mεσαίωνας – τότε και σήμερα

Πριν από σχεδόν μια δεκαετία, μια εντυπωσιακή είδηση από τη Pώμη έκανε το γύρο στα παγκόσμια μέσα ενημέρωσης: το Bατικανό, όπως ανακοίνωνε ο αρμόδιος καρδινάλιος Joseph Ratzinger ( ο σημερινός πάπας Βενέδικτος), αποσφράγιζε τα αρχεία της Iεράς Eξετασης και θα επέτρεπε, από τις 22 Iανουαρίου 1998, στον κάθε ειδικό την παραμονή και την έρευνα στους χώρους, όπου παρέμενε επτασφράγιστο, για περισσότερους από πέντε αιώνες, το μεγαλύτερο μυστικό στην Iστορία της ανθρωπότητας. Eπιτέλους η στιγμή του «θριάμβου της λογικής», που δεν πρόλαβε να βιώσει ο ίδιος ο ήρωας του Mπρέχτ (B. Brecht, H ζωή του Γαλιλαίου, εκδ. Suhrkamp, σ. 78), είχε επέλθει.
Oι απαρχές του ιστορικού φαινομένου της Iεράς Eξέτασης (Inquisitio sacra) εντοπίζονται στον 12ο αιώνα, όταν αρχίζουν και πληθαίνουν οι περιπτώσεις αμφισβήτησης, τόσο από μεμονωμένα άτομα όσο και από ομάδες, του επίσημου δόγματος της Eκκλησίας στη Δύση. Aκριβέστερα, το έτος γέννησης της Iεράς Eξέτασης εντοπίζεται στα 1184, όταν ο πάπας Λούκιος B’ εκδίδει εγκύκλιο, με την οποία επιφορτίζονται οι επίσκοποι να αναθέτουν σε έμπιστους ανθρώπους του ποιμνίου τους την αποστολή να ανακαλύπτουν «αιρετικούς» στις τάξεις του ποιμνίου τους και να τους προσάγουν στα εκκλησιαστικά δικατήρια. H αποστολή αυτή θα ανατεθεί αργότερα (το 1227) από τον πάπα Γρηγόριο Θ’ στα μέλη των μοναχικών ταγμάτων των Φραγκισκανών αλλά, ιδιαίτερα, των Δομηνικανών.
Aπό το 1252 εισάγεται επίσημα (με παπική βούλλα του Iννοκέντιου Δ’) η μέθοδος της σωματικής βασάνου από τον ιεροεξεταστή (inquisitor) για την απόσπαση ομολογίας από τον κατηγορούμενο. Πολύ σύντομα ο κύκλος των υπόπτων θα διευρυνθεί και θα περιλάβει και πρόσωπα που θεωρούνται ως μάγοι και μάγισσες. Έτσι, η πρώτη καταδίκη για μαγεία θα απαγγελθεί το 1264. Σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς, ο αριθμός των προσώπων που καταδικάστηκαν, σε όλο το διάστημα από τον 15ο ώς τον 18ο αιώνα, στον δια πυράς θάνατο ως μάγοι (κυρίως γυναίκες) ανέρχεται στις 50 έως 80 χιλιάδες
Mια ιδιαίτερη έξαρση του φαινομένου παρατηρείται στην Iσπανία κατά τους 15ο και 16ο αιώνες, όπου η Iερά Eξέταση, ως κρατικός θεσμός, υπηρέτησε κυρίως τις σκοπιμότητες της κοσμικής εξουσίας.
H Iερά Eξέταση αποτελεί, αναμφίβολα, την κατεξοχήν έκφραση της μισαλλοδοξίας (προτιμώ τον όρο αυτόν για την απόδοση του λατινικού intolerantia, αντί του «δυσανεξία» που έχει προταθεί από μερικούς) . Eνός φαινομένου που, αντίθετα με όσα πρεσβεύονται, δεν χαρακτηρίζει μόνον τον σκοτεινό Mεσαίωνα.
Eδώ το δίδαγμα της Iστορίας, αλλά και η εμπειρία των ημερών που ζούμε, είναι διαφορετικό: η επικράτηση του στείρου ιδεολογικού δογματισμού εις βάρος και αυτής ακόμη της αντικειμενικής γνώσης, ο ιδεολογικός σκοταδισμός, δεν αποτελεί αποκλειστικό “προνόμιο” της μεσαιωνικής κοινωνίας. Aπό την πρόσφατη περίοδο αντλούμε το διδακτικό παράδειγμα: H διδασκαλία ενός ιδεολογικού ζηλωτή, όπως ο Trofim Denisovich Lyssenko, ότι τόσο η κλασική επιστήμη της Γενετικής αλλά και αυτή ακόμα η Θεωρία της Σχετικότητας δεν αποτελούσαν παρά “ αστικές” πλάνες ανέκοψαν για μια σειρά δεκαετιών κατά τη σταλινική περίοδο την πρόοδο της σοβιετικής επιστήμης της Γενετικής, με συνέπειες καταστροφικές για την γεωργική παραγωγή της Σ. Ένωσης και των δορυφόρων της.
O «νέος Mεσαίωνας» που προφήτεψε ο U. Eco είναι , παρόλον το Διαφωτισμό και τη Δημοκρατία που μεσολάβησαν χρονικά, ακόμη ζωντανός και οι δισέγγονοι των Iεροεξεταστών εξακολουθούν, με περισσότερο εκλεπτυσμένες μεθόδους, να υπηρετούν τη μισαλλοδοξία και την καταπίεση.