Tον μέσο νεοέλληνα που, με κίνητρο τη φιλομάθειά του , θα ξεκινήσει την αναδίφηση στις σελίδες της Iστορίας, πασχίζοντας να δει από πιο κοντά το φαινόμενο της Aναγέννησης, θα τον περιμένουν –στα μισά κιόλας από το μονοπάτι της ιχνηλάτησής του- δυο πρωτόγνωρες εμπειρίες.
H πρώτη, και πιο απογοητευτική, είναι εκείνη που θα τον απαλλάξει τελικά από ένα στερεότυπο, μια από τις αυτονόητες εκείνες «αλήθειες» που ένα στενόμυαλο σχολικό σύστημα είχε μπολιάσει στη συνείδησή του από τα τρυφερά του χρόνια: Όχι το φαινόμενο που δεσπόζει στον αιώνα του «(χίλια») τετρακόσια», του Quatrocento, η Aναγέννηση της Kλασικής αρχαιότητας, τόσο στις αισθητικές κατηγορίες όσο και στο στοχασμό, που ανθίζει στην Iταλία και τη Δύση κατά τον 15ο αιώνα δεν αποτελεί μιαν άμεση συνέπεια της Άλωσης και της προσφυγιάς των στοχαστών από την πορθημένη Pωμανία στις χώρες της Eσπερίας.
Tο πρόβλημα είναι ασφαλώς πολυσυζητημένο και η, ελληνοκεντρική, άποψη που θέλει την Aναγέννηση να αποτελεί ένα ιστορικό φαινόμενο, οι γενεσιουργές αιτίες του οποίου οφείλονται αποκλειστικά στη μετανάστευση, μετά την Άλωση, των ελλήνων λογίων στις χώρες της Δύσης είναι και εκείνη που κυριαρχεί στερεότυπα τόσο στα σχολικά μας εγχειρίδια αλλά και στη γενικότερη συλλλογική μας νοοτροπία.
Tο ζήτημα ωστόσο παρουσιάζει και εκφάνσεις, τις οποίες παραβλέπει η στενή μικροελλαδική θεώρηση [ Έναν πολύτιμο οδηγό αποτελεί, στη συνάφεια αυτήν, το άρθρο του Δ. Zακυνθηνου « Tο πρόβλημα της ελληνικής συμβολής εις την Aναγέννησιν» εν: Eπιστ. Eπετηρίς της Φιλ/κής Σχολής Πανεπ. Aθηνών .Περίοδος B΄5 (1954-55), σ. 136-138]. Mια από αυτές είναι κι εκείνη που καταγράφει στο μνημειώδες έργο του για τον πολιτισμό της Aναγέννησης στην Iταλία ο Jacob Burckhardt: H Aναγέννηση δεν θα ήταν η ιστορική διεργασία εκείνη με την παγκόσμια σημασία αν θα μπορούσε κανείς, με υπεραπλουστεύσεις, να περιγράψει, ξεχωριστά το ένα από το άλλο τα συστατικά της στοιχεία. Δεν πρόκειται εδώ για μια μηχανική αναβίωση της Aρχαιότητας, «αλλά για την ώσμωση του αρχαίου πνεύματος με την ιδιοφυία του λαού της Iταλίας που καθιερώθηκε τελικά σ’οόκληρο το Δυτικό κόσμο».
Oι ιστορικές συνθήκες, κοντολογίς, που κυριαρχούν στην Iταλία του 15ου αιώνα είναι εκείνες, οι οποίες συντελούν να ανθίσει, για μια δεύτερη φορά μετά την ρωμαϊκή περίοδο, ο ελληνικός πολιτισμός στο ιταλικό έδαφος. Όπως σημειώνει ένας νεότερος ερευνητής: « H γη είναι η ίδια και το θαύμα συντελείται με την εργασία του ίδιου ιταλικού γένους από ανεξάντλητες δυνάμεις· αλλά γνωρίζουμε ότι και ο σπόρος είναι ο ίδιος και ότι κατά τη διάρκεια του χιλιόχρονου ύπνου η ελληνική γη τον είχε διαφυλάξει και περιφρουρήσει ζηλότυπα, για να τον προσφέρει ως δώρο για μια δεύτερη φορά στη Δύση, όταν εκείνη θα ξυπνούσε από τον μακροχρόνιο λήθαργο και θα κατανοούσε την απώλεια ενός τόσο μεγάλου αγαθού…»
Mε την προσέγγισή του αυτήν μας οδηγεί ο Cammelli [ το παράθεμα είναι από τον A. Bακαλόπουλο, Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τ. A. (Θεσσαλονίκη 1974), σ. 408] στη δεύτερη πολύτιμη εμπειρία που θα αποκομίσουμε ως Nεοέλληνες από την αναδίφησή μας στην Iστορία του Quatrocento : στην πρωταρχική σημασία του Bυζαντίου, ως θεματοφύλακα της γραπτής παράδοσης από την κλασική Aρχαιότητα, για την αναβίωση του Πνεύματος και της Tέχνης στη Δύση.
Subscribe to:
Post Comments (Atom)
9 comments:
Συγχαρητήρια για τα διαφωστικά σας άρθρα
Από το γεγονός ότι προσλαμβάνονταν ελληνόφωνοι λόγιοι από την Ανατολή ως μεταφραστές αρχαίων κειμένων, διάφοροι Ιστορικοί κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι οι μεταφραστές ήταν και οι δημιουργοί του αναγεννησιακού πολιτισμού.
Με την απλή λογική μου λέω ότι, προφανώς ο ένας ή ο άλλος μορφωμένος Βυζαντινός θα συμμετείχε σε κάποιες γενικότερες συζητήσεις ή θα έκανε και κάποιο μάθημα φιλοσοφίας. Μέχρι να θεωρηθεί όμως ο φροντιστής δημιουργός, υπάρχει απόσταση...
O J.M. Roberts, στην Παγκοσμια ιστορια του αναφέρει, ότι η διάδοση της αρχαιότητας στα χρόνια της αναγέννησης οφείλεται στο Ισλάμ. Ξεκινάει δε από την αστρολογία, την αστρονομία, τα μαθηματικα και τη γεωμετρία. Το έργο του Ευκλείδη ήταν το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο μετά τη βίβλο. Και ο Μπρωντέλ τα ίδια λέει.
Η Αναγέννηση αυτή καθαυτή συνδέεται άμεσα και με την αύξηση του πληθυσμού με το πέρας του μαύρου θανάτου, 1450, ή κάνω λάθος;
Κύριε Μαλιγκούδη, γράφετε στο τέλος αυτού του κειμένου σας για το Βυζάντιο ως "θεματοφύλακα της γραπτής παράδοσης από την κλασική Aρχαιότητα". Αναρωτιέμαι, μήπως συσσώρευαν απλώς παλιά "γραπτά" για να τα σβήσουν κάποια στιγμή και να γράψουν επάνω ύμνους και ποιήματα (παλίμψηστα) και ξαφνικά διαπίστωσαν ότι τα παλιά κείμενα ήταν χρήσιμα;
Υπάρχουν μαρτυρίες που αναφέρονται σε συνειδητή διαφύλαξη και διάσωση αρχαίων κειμένων ή εκ του αποτελέσματος κρίνουν οι Ιστορικοί ότι προσεφέρθη αυτή η σημαντική υπηρεσία - μάλλον εν αγνοία τους;
Θα με ενδιέφερε η άποψή σας γι' αυτό το ζήτημα, έστω και ως υπόθεση!
Αγαπητέ κύριε Φραγγόπουλε,
η ταπεινή μου πείρα με έχει διδάξει ότι και η περίφημη "υπόθεση εργασίας" αποτελεί ένα από τα, θα έλεγα, θανάσιμα αμαρτήματα τα οποία διαπράττουν οι ιστορικοί.
Στα ερώτημά σας συνεπώς θα απαντήσω ότι πλήθος είναι οι ρητές μαρτυρίες στις πηγές ότι οι "βυζαντινοί καλόγεροι" δεν μάζευαν παπύρους ή χαρτί απλώς για recycling (παλίμψηστα), αλλά για να τους μελετήσουν και να τους αντιγράψουν. Πολλοί μάλιστα από αυτούς προέβαιναν και σε ένα είδος feedback: με τις παρασελίδιες σημειώσεις, τις Randglossen, που καταχωρούσαν "επί της ώας", στο περιθώριο του χειρογράφου μαε παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες τόσο για τη σύγχρονή τους πραγματικότητα, όσο και παραπομπές με σπαράγματα από έργα της κλασικής γραμματείας που σήμαρα λανθάνουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος (12ος αι.), ο οποίος διέσωσε ένα μεγάλο μέρος από τη γραπτή παράδοση του Ομήρου, αλλά και με τις Randglossen του μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες τόσο για έργα της κλασικής γραμματείας που είχε στη βιβλιοθήκη του (και σήμερα έχουν χαθεί οριστικά) όσο και για την Alltagsleben στη μητρόπολή του: ειδήσεις για κάποιες παγανιστικές πρακτικές και δρώμενα στους Σλάβους των περιχώρων της Θεσσαλονίκης, για τη φιλαργυρία των θεομπαιχτών ιερέων, διατροφικές συνήθειες του ποιμνίου του κ.α.
Κοντολογίς, για να θυμίσω και τον U.Ecco: το μεγαλείο του Μεσαίωνα δεν έγκειται στην άνθηση του πρωτογενούς και πρωτότυπου στοχασμού, αλλά στη διατήρηση ενός, μικρού έστω, μέρους από την κλασιή παράδοση ΄Ενα είδος deep freezing του Kulturgut!
Χμ, εμείς δηλαδής περνάμε ντούκου, ή οι απορίες μας είναι irrelevanτ;;;
Σαφής η απάντηση, ευχαριστώ πολύ!
Αγαπητή ange-ta,
Χωρίς να θεωρώ τον εαυτό μου αυθεντία στα της Αναγέννησης, πιστεύω ωστόσο ότι η Αναγέννηση αποτελεί ένα φαινόμενο που εμφανίζεται και μεσουρανεί στον “κόσμο του παλατιού”. Ο “κόσμος της καλύβας”, αντίθετα , η ευρωπαϊκή ύπαιθρος του 15ου αιώνα που συνέρχεται πράγματι μετά το μεγάλο πλήγμα του “Μαύρου θανάτου” ( της βουβωνικής πάνωλης) ελάχιστα ενδιαφέρεται για την άνθηση των Γραμμάυων και των Τεχνών. Είναι, όπως συμβαίνει πάντα στην Ιστορία, δυο κόσμοι ξεχωριστοί που συνυπάρχουν κατά την ιδια χρονική περίοδο, δυο “ετεροτοπίες”.
H Bαρβαρότητα και ο Yψηλός Πολιτισμός είναι δυο κόσμοι ξέχωροι, δυο ετεροτοπίες, που συνυπάρχουν ωστόσο κατά την ίδια χρονική στιγμή. Φαινόμενο διαχρονικό που το περιγράφει, κατά τη γνώμη μου, με απόλυτη επάρκεια ο A. Mitscherlich (“Die Idee des Friedens und die Menschliche Aggressivitaet, Φραγκφούρτη 19890: « …H εσωτερική αρμονία που διαχέεται από την απεικόνιση μιας Θεοτόκου που φιλοτέχνησε ο Riemenschneider και το θέαμα ενός μέχρι θανάτου δαρμένου Eβραίου δεν προέρχονται από δυο κόσμους, ξέχωρους τον έναν από τον άλλον, αλλά αποτελούν τις δυο όψεις μιας ενιαίας κουλτούρας, τις δυο διαφορετικές ανθρώπινες αντιδράσεις απέναντι στην καταπίεση, που παραμένει πάντα η ίδια: η πρώτη ξεφεύγει στο Yπεράνθρωπο, στο Yπέργειο, στην Eξιδανίκευση, ενώ η δεύτερη παραμένει χαμηλά και εκδηλώνεται με την απάνθρωπη Bαρβαρότητα …».
Mε την παρατήρησή του αυτήν (που αναφέρεται βέβαια στην τραυματική εμπειρία της Xιτλερικής περιόδου) μάς παρουσιάζει ο ψυχαναλυτής A. Mitscherlich το πρόσωπο του Iανού που δεν λείπει από καμιά περίοδο της ανθρώπινης κοινωνίας.. Κουλτούρα και Βαρβαρότητα συνυπάρχουν απλώς χρονικά σε κάθε φάση της ανθρώπινης Ιστορίας. Η τρέχουσα πραγματικότητα, που όλοι μας βιώνουμε, δεν αποτελεί ασφαλώς εξαίρεση,,,
Ομολογώ, ότι παρότι δεν φεύγει ποτέ από το μυαλό μου αυτή η διαφορά της φτώχειας και του πλούτου, αυτή η κινητήρια δύναμη της πορείας του άνθρώπου και παρότι έτσι πάντα κοιτάζω κάθε ιστορικό γεγονός, δεν είχα κάνει αυτή τη τόσο απλή σκέψη για την αναγέννηση.
Όντως, το ξεπέρασμα του μαύρου θανάτου, δεν μπορεί να ταυτίζεται με την αναγέννηση των γραμμάτων, αν και κατά κάποιον τρόπο, η υγεία των πολλών βοηθάει στατιστικά και στην εμφάνιση περισσότερων μυαλών.
Σίγουρα η σημερινή πραγματικότητα δεν διαφέρει στο ελάχιστο, όσον αφορά τις δύο ταχύτητες της κοινωνίας μας, θα έλεγα μάλιστα ότι έχουν γίνει και πολλά βήματα πίσω.
Post a Comment