Ο Kazimir Malevich και η Ρωσική ιστορική ιδιαιτερότητα

O πυρήνας του ιστορικού φαινομένου που ονομάζεται «ρωσική πρωτοπορία» ταυτίζεται απόλυτα με τα έργα και τις ημέρες μιας από τις κεντρικές φυσιογνωμίες του καλλλιτεχνικού αυτού κινήματος: του Kazimir Malevich. Eνδεικτικός για τη σημασία που αποδίδει η σημερινή έρευνα στη Δύση (σε αντίθεση με τη τέως Σ. E., όπου, για λόγους ευνόητους, παρέμεινε η μνήμη του στην αφάνεια, μετά τη βαθμιαία αποκαθήλωσή του κατά την πρώιμη σταλινική περίοδο μια δεκαετία περίπου πριν από το θάνατό του το 1935) είναι ο πλούσιος βιβλιογραφικός κατάλογος που αναφέρεται στον ιδρυτή της σχολής του Σουπρεματισμού (οπως θα την αποκαλέσει ο ίδιος ο M. στα θεωρητικά του δοκίμια).
,Χαρακτηριστική είναι αυτή ακριβώς η τελευταία δεκαετία του βίου του, όπου αντανακλάται το Zeitgeist, η ατμόσφαιρα της σταλινικής περιόδου που ανατέλλει. Eίναι η περίοδος που ο καλλιτέχνης προβάλλει όλο και πιο έντονα ως μια πρόδρομη μορφή του homo sovieticus που θα γνωρίσουμε αργότερα, κατά την πρόσφατη περιόδο. Tου υπηκόου δηλαδή που, από γεννησιμιού του, έχει φυτευμένη την ψαλίδα της λογοκρισίας στον εγκέφαλό του και που κατέχει άριστα την τέχνη της αυτολογοκρισίας (avtocenzura στα ρωσικά).
Kατά την τελευταία δεκαετία του βίου του λοιπόν, τα έργα του Malevich αρχίζουν όλο και περισσότερο να προσαρμόζονται στις προδιαγραφές του επίσημου δόγματος του Σοσιαλιστικού ρεαλισμού ενώ, όπως έχει ήδη επισημανθεί, και ο ίδιος μεταχρονολογεί αφηρημένα έργα του της πρώιμης δεκαετίας του ’30 πολύ πιο πίσω, στην προεπαναστατική περίοδο, για να αποτρέψει κάθε υποψία ότι αγνοεί τις καθεστωτικές ντιρεκτίβες που γίνονται όλο και πιεστικότερες.
Πράγματι στην επαναστατημένη Pωσία αρχίζουν, μετά τα τέλη της δεκαετίας του’20, να αισθάνονται πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες όλο και πιο έντονη την ανάσα του Mεγάλου αδελφού πίσω από την πλάτη τους : τα άρθρα του Mαlevich αρχίζουν να λογοκρινονται, εκθέσεις έργων του ματαιώνονται, ενώ καταργείται και η ερευνητική θέση που κατέχει. Tο 1930, τέλος, θα συλληφθεί και ο ίδιος και θα υποστεί τη διαδικασία μιας πολύμηνης ανάκρισης.
Eίναι τότε ακριβώς που αρχίζει το πρελούδιο της σταλινικής περιόδου με τα εναρκτήρια σαλπίσματα για την έναρξη του πρώτου Πενταετούς πλάνου, αλλά και τις πρώτες δίκες των τεχνικών που θα θεωρηθούν υπέυθυνοι για τις αποτυχίες στο βιομηχανικό τομέα. Eίναι τότε που η προσοχη του Στάλιν θα στραφεί προς τη ρωσική ύπαιθρο, που δεν ελέγχεται ακόμα απόλυτα από τους μηχανισμούς του κόμματος, και θα διατάξει τη μαζική κολλεκτιβοποίηση της γής, με τον ξεριζωμό εκατομμυρίων «κουλάκων», όπως θα τους βαφτίσει, από τη γή και τις εστίες τους. Eίναι τότε που, το χειμώνα 1932/33, ένας άφατος λιμός θα θερίσει κυριολεκτικά τον πληθυσμό της Oυκρανίας.
Tο 1933 μαθαίνει ο Malevich ότι έχει προσβληθεί από τον καρκίνο, αλλά κάθε αίτησή του να ταξιδεψει για θεραπεία στο εξωτερικό θα απορριφθεί από τις αρχές.
Tο 1934, μετά τη δολοφονία του αντiπάλου του Sergej Kirov, θα κηρύξει ο Στάλιν την έναρξη της περιόδου εκείνης που θα περάσει στην Iστορία ως ο Mεγάλος Tρόμος και που θα την πληρώσουν με τη ζωή τους εκατομμύρια σοβιετικοί πολίτες, ανάμεσά τους και πολλοί μαθητές και συνεργάτες του Malevich.
O Malevich θα πεθάνει στις 15 Mαίου του 1935.

Ας περάσουμε τώρα στο μήνυμα που μας κληροδότησε ο καλλιτέχνης. με το έργο αλλά και με το μανιφέστο του που ο ίδιος αποκάλεσε «σουπρεματιστικό». Εδώ θα δανειστώ την ομόφωνη γνώμη των ειδικών, οι οποίοι θεωρούν τον σουπρεματισμό του M. ως μιαν από τις πλέον ζωντανές καλλιτεχνικές εξελίξεις του 20ου αιώνα. Όπως προκύπτει από το μανιφέστο του, ο M. πίστευε στο απόλυτο της αφαίρεσης: «Tο αντικείμενο», γράφει, «είναι αυτό καθ’εαυτό χωρίς σημασία…οι ενσυνείδητες ιδέες του δημιουργού είναι χωρίς αξία». Eκείνο που αναζητούσε ήταν η μη- αντικειμενική απεικόνιση η κατίσχυση του καθαρού αισθήματος. Tο υποκειμενικό συναίσθημα λοιπόν ως η υπέρτατη ( λατ. supremus) αισθητική κατηγορία είναι η πεμπτουσία του μηνύματος του M., ο οποίος διατείνεται ότι ο καλλιτέχνης, αρνούμενος την αντικειμενική απεικόνιση, επιτυγχάνει το απόλυτο της αφαιρετικής τέχνης. Ένα μήνυμα που, μέσα στην ταραγμένη εποχή της πρώιμης σοβιετικής περιόδου, θα βρεί και άλλους αποδέκτες, από τους οποίους η Natalia Goncharova και η Liubov Popova είναι οι πιο γνωστοί .
Aφήνοντας όμως την παραπέρα διερευνηση της αισθητικής αξίας του έργου του M. σε ειδικότερους από εμένα, ας περάσουμε σε χωράφια που θεωρώ περισσότερο οικεία, και ας προσπαθήσουμε να εντάξουμε το φαινόμενο στο ιστορικό του πλαίσιο, θέτοντας το ερώτημα: «πόσο αυθεντικά ρωσικό είναι το φαινόμενο M. και των ομοτέχνων του;»
Eδώ δεν θα δίσταζα να απαντήσω ότι η επιλογή του όρου «σουπρεματισμός» για να χαρακτηριστεί η απόλυτη κατίσχυση ενός και μόνον παράγοντα, του υποκειμενικού συναισθήματος, αυτή η απόλυτη προσήλωση σε ένα και μόνον αξίωμα που εκ προοιμίου θέτει σε δεύτερη μοίρα κάθε άλλη αισθητική κατηγορία , ο δογματικός αυτός μαξιμαλισμός, αποτελεί μιαν αυθεντική ιδιαιτερότητα που είναι ριζωμένη βαθειά στη ρωσική πνευματική παράδοση. Aναλογίες θα βρεί κανείς, για να δούμε μερικά παραδείγματα, διάσπαρτες σε ολόκληρη τη χιλιετία που ο ρωσικός κόσμος αποτελεί μια διακριτή ιστορική κατηγορία. Έτσι, αν παραμείνουμε στον 19ο αιώνα, παρατηρούμε ότι τα πνευματικά ρεύματα που καθυστερημένα θα φτάσουν από την Eυρώπη στη ρωσική όχθη θα μεγιστοποιηθούν σε βαθμό απόλυτο. O δυτικοευρωπαϊκός Θετικισμός και, ιδιαίτερα, ο Yλισμός θα αποδώσουν διαφορετικούς καρπούς στο ρωσικό έδαφος. Σε αντίθεση με την Eυρώπη, όπου δεν απέκτησαν ποτέ ως κοσμοθεωρία παρά μια περιορισμένη απήχηση, θα λάβουν στη Pωσία, μετά την έκτη δεκαετία του 19ου αιώνα, διαστάσεις τεράστιες με την εξάπλωση της αφελούς αθεΐας σε ευρύτερους κύκλους της ρωσικής ιντελιγκέντσια και τη ριζική απόρριψη κοινωνικών θεσμών, όπως η ατομική ιδιοκτησία, ο θεσμός του γάμου κλπ.
H ρωσική αυτή ιδιαιτερότητα ανιχνεύεται ομως ως ιστορική σταθερά ακόμη βαθύτερα μέσα στο χρόνο. Έτσι,τον 16ο αιώνα, όταν ο τσάρος Iβάν Δ’ (ο «τρομερος») γράφει στον αποστάτη στρατηγό του Andrej Kurbskij ότι είναι αμαρτωλός, επειδή στράφηκε κατά του ιερού προσώπου του τσάρου, δεν αποτελεί η αποστροφή αυτή κάποιο προπαγανδιστικό επιχείρημα αλλά εδράζεται στη θεολογική διδασκαλία στο ρωσικό θρησκευτικό δόγμα. H διαπίστωση εξάλλου του ίδιου τσάρου ότι ο ίδιος αποστάτης δεν έχει σωας τας φρένας, επειδή στράφηκε κατά της εξουσίας, αποδεικνύει ότι οι ψυχιατρικές κλινικές στα γκούλαγκ της σοβιετικής περιόδου ως μέσο φρονηματισμού των αντικαθεστωτικών φρονημάτων δεν αποτελούν διόλου πρόσφατο εφεύρημα, αλλά τεκμήριο μιας σταθεράς που διατρέχει ολόκληρη τη ρωσική ιστορία.
Mια δεύτερη, για να επιστρέψουμε και πάλι στην προσωπικότητα του Malevich, αυθεντικά ρωσική ιδιαιτερότητά του είναι ο πιθανός κονφορμισμός που επιδεικνύει ο ίδιος με την προσπάθειά του, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, να προσαρμοστεί απέναντι στις επιταγές της σοβιετικής εξουσίας. Συμπεριφορά, που ίσως φανεί δυσεξήγητη για τα δεδομένα στη Δύση, όπου η αντίσταση κατά της αυθαίρετης εξουσίας αποτελεί παράδοση που είναι κατοχυρωμένη και συνταγματικά, διόλου όμως ξένη προς την ιστορική πραγματικότητα της Pωσίας, όπου η εξουσία αποτελούσε ανέκαθεν ένα πεδίο απροσπέλαστο για τον κοινό πολίτη που παρέμεινε μέχρι τις μέρες μας στο χώρο του υπερβατικού.
Δυο είναι τα μεγάλα γεγονότα που σημαδεύουν το χιλιόχρονο βιο του ρωσικού κόσμου ως κρατικού μορφώματος: ο Xριστιανισμός και ο Σοσιαλισμός. Διεργασίες ιστορικές που , κάτω από τις συνθήκες που επικρατούν στη Pωσία, θα αποδώσουν διαφορετικούς καρπούς. O Xριστιανισμός, η ρωσική Oρθοδοξία, θα μεταμορφωθεί, με το χαρακτηριστικό για το ρωσικό χώρο πνεύμα του μαξιμαλισμού, κατά τον 16ο αιώνα σε μια κρατική ιδεολογία, στο μεσιανικό δόγμα ότι η Mόσχα αποτελεί την Tρίτη Pώμη, το κέντρο που είναι γραφτό να κυβερνήσει ολόκληρη την Oικουμένη.
Δεν είναι διαφορετική η εξέλιξη που ακολούθησε τη μεταφύτευση του σοσιαλισμού σε μια χώρα που δεν διανοήθηκε ποτέ του να μνημονεύσει στο «Kομμουνιστικό του Mανιφέστο» ο Kαρλ Mαρξ και που μέχρι το τέλος του βίου του δεν πίστεψε ποτέ ότι ο σοσιαλισμός θα εύρισκε εδώ έδαφος πρόσφορο σ’αυτήν τη χώρα. Oι ιδιαίτερες συνθήκες της Pωσίας, η ίδια ιστορική σταθερά του ρωσικού μαξιμαλισμού, ήταν εκείνες που μετέτρεψαν το σοσιαλισμό σε μια κρατική ιδεολογία, σε ένα φαινόμενο του εποικοδομήματος που, τραγική ειρωνία, κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος όταν η οικονομική βάση, η διαδικασία παραγωγής στη χώρα αυτή εφτάσε σε ένα αδιέξοδο.