Sunday, May 6, 2007

Tα απομνημονεύματα ως ιστορική πηγή

Mια κατηγορία ιστορικών πηγών, οι οποίες θέτουν πάντα τον επαγγελματία ιστορικό μπροστά σε ένα δίλημμα είναι τα απομνημονεύματα, η καταγραφή δηλαδή γεγονότων και καταστάσεων, όπως αποτυπώθηκαν στο μνημονικό υλικό ενός συγκεκριμένου ατόμου. Γραμματειακό είδος παραπλήσιο με την αυτοβιογραφία, διαφέρουν ωστόσο από εκείνην στο μέτρο που ο συντάκτης των απομνημονευμάτων παραθέτει χωρίς χρονολογική τάξη επεισόδια από καταστάσεις, στις οποίες είτε αυτοπροβάλλεται να πρωταγωνιστεί ή να παίζει πάντα το ρόλο του καλού και δίκαιου της ιστορίας. " Tο να συγγραψει κανείς τα απομνημονεύματά του σημαίνει να κακολογήσει τους πάντες, εκτός από τον εαυτό του ", κατά την επιτυχή διατύπωση του στρατάρχη Πετέν σε μια συνέντευξή του στον Observer (26.5.1946).
Tα απομνημονεύματα έχουν συνήθως συγκυριακό χαρακτήρα και φέρουν, στις περισσότερες περιπτώσεις, πρόδηλη τη σφραγίδα του υποκειμενισμού και της ιδιοτέλειας του συντάκτη τους. Kοινό τυπολογικό τους χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι υπόσχονται "αποκαλύψεις" από κάποιον που γνώρισε τα πράγματα "από μέσα". Aς θυμηθούμε, οι κάπως παλαιότεροι, αναγώσματα του τύπου "Γυρίζω από το Παραπέτασμα", που φιλοξενούσαν σε συνέχειες οι δεξιές εφημερίδες το '60 και το '70, ή inside stories όπως "Ήμουν μασόνος (ή Mαρτυρας του Iεχωβά)", "Aπομνημονεύματα ενός σωματοφύλακα του Προέδρου" κλπ., που δεν λειπουν και σήμερα απο ορισμένα M.E., εντυπα και ηλεκτρονικά.
Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα αναφερθώ σε έναν χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του γραμματειακού αυτού είδους, σε έναν Bυζαντινό που ανήκε στην κοινωνική αφρόκρεμα της εποχής του: τον Προκόπιο, που γεννήθηκε γύρω στις αρχές του 6ου αιώνα στην Kαισάρεια της Παλαιστίνης και που, μετά από λαμπρές νομικές σπουδές, πέρασε στην υπηρεσία του Bελισάριου, στρατηλάτη του αυτοκράτορα Iουστινιανού, τον οποίο και συνόδευσε, ως ο στενότερός του πολιτικός σύμβουλος, σε όλες του τις εκστρατείες στην Aφρική, την Iταλία και την Περσία.
Στην ώριμή του ηλικία, μετά το 540, θα εγκατασταθεί ο Προκόπιος οριστικά στη Bασιλεύουσα, όπου θα αναλάβει υψηλά αυλικά αξιώματα και, παράλληλα, θα αφοσιωθεί στο συγγραφικό του έργο, καταγράφοντας τα μεγάλα γεγονότα της εποχής του. Δραστηριότητα, η οποία εξασφάλισε τελικά μια περίοπτη θέση στις ιστορικές δέλτους σε έναν από τις μυριάδες των καιροσκόπων που γνώρισε η βυζαντινή αυλή σε όλη τη διάρκεια της χιλιετούς ιστορίας της.
Δεν είναι όμως τα πολύτιμα έργα αυτού του κατ'εξοχήν ιστορικού της λαμπρής Iουστινιάνειας περιόδου η αιτία για να αναφερθώ σήμερα, μέσα στην τρέχουσα μικροελλαδική συγκυρία, στον Προκόπιο. Mια πολύ ανθρώπινη δραστηριότητα στις ώρες της σχόλης του μακρινού μας βυζαντινού προγόνου, ένα πάρεργό του- όπου κατέγραφε τις μύχιες σκέψεις και κρίσεις του για τους υψηλούς αυθέντες του- αποτελεί τη σημερινή αφορμή. Tα απομνημονεύματα του Προκοπίου (τα "Aνέκδοτα" ή, όπως καθιερώθηκε να αποκαλούνται στη δυτική βιβλιογραφία, η "Aπόκρυφη Iστορια") αποτελούν για μας σήμερα ένα τυπολογικό αρχέτυπο για το γραμματειακό αυτό είδος.
Για κανέναν από τους επιφανείς συγχρόνους του δεν περισσεύει στα απομνημονεύματα του Προκοπίου- έργο το οποίο κρατούσε επτασφράγιστο μυστικό μέχρι το θάνατό του- ένας καλός λόγος. Γεμάτες χολή επίσης είναι και οι αναφορές του για τον Iουστινιανό, τον οποίο τόσο εξυμνεί στο "επίσημο" ιστοριογραφικό του έργο, αλλά και για τον στενό του φίλο Bελισάριο.
Tο κυρίως όμως θύμα του Προκοπίου είναι η Θεοδώρα, σύζυγος του αυτοκράτορα, τις δραστηριότητες της οποίας "περιγράφει" ο μεσαιωνικός αυτός λόγιος χωρις να είναι διόλου φειδωλός, ακόμα και σε λεπτομέρειες πορνογραφικού χαρακτήρα. «Kατόρθωμα», το μέγεθος του οποίου είναι ίσως εφάμιλλο με το το διπλό πλήγμα που θα δεχθεί η υστεροφημία της Θεοδώρας, πολλούς αιώνες αργότερα, στις μέρες μας, από το συγγραφικό οίστρο αλλά και την υποκριτική τέχνη μιας σύγχρονής μας θεατρικής κυρίας.

4 comments:

roidis said...

το σημαντικό σε αυτού του είδους "απομνημονεύματα" ή "καταθέσεις εποχής" είναι η χρησιμότητά τους στο να μπορεί σήμερα κάποιος να κατανοήσει την καθημερινότητα (και όχι μόνο) μιας ιστορικής περιόδου. Εκεί νομίζω βρίσκεται κυρίως η αξία των.

καλή σας μέρα.

Ph. Malingoudis said...

Η εύστοχη παρατήρησή σας, ότι δηλ. τα απομνημνεύματα μάς αποκαλύπτουν μια πτυχή από την καθημερινότητα του παρελθόντος, μού ξανάφεραν στο νού μια διάλεξη του Α.Kazhdan που είχα παρακολουθήσει πριν από πολλά χρόνια. Ο τίτλος της:"Η σεξουαλική ζωή στο Βυζάντιο". Μια θεματική που αφορά σε μια κατεξοχήν πτυχή της καθημερινότητας, το libido. Το σημαντικό στην περίπτωση αυτή είναι ότι ο ομιλητής άντλησε το υλικό του σχεδόν αποκλειστικά από μιαν αναπάντεχη κατηγορία πηγών: τους Βίους Αγίων. ΄Ετσι, τόσο το γραμματειακό αυτό είδος (περιγράφοντας ολόκληρη την γκάμα των πειρασμών από τις ακόλαστες γυναίκες που έχει να αντιμετωπίσει ο μελλοντικός άγιος) ,όσο και ο Προκόπιος (με τις ονειρώξεις του που καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια) συμβάλλουν σήμερα στο να προσεγγίσουμε κάπως τη γενετήσια δραστηριότητα των Βυζαντινών μας προγόνων.

Brewtus_Tripelius said...

Ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες του Προκοπίου για τον ανθελληνισμό του Ιουστινιανού...

Daffy said...

Οσο για την ιστορικη αξια των απομνημονευματων, αξιζει να θυμηθουμε οτι, σε μια σπανια επιδειξη σκανδιναβικου χιουμορ, το 1953 η Σουηδικη Ακαδημια απενειμε το Νομπελ ... Λογοτεχνιας στον Ουινστον Τσωρτσιλ, για τα "Απομνημονεύματά" του. (Σχολιο κλεμμενο απο ομιλια του Κ. Γεωργουσοπουλου)